آرشیف

امام شیخ الإسلام قتیبه بن سعید بن جمیل بن طریف بن عبدالله ثقفی بلخی بغلانی مکنی به ابورجاء عالمی برجسته، محدث ثقه و شاعری شیرین بیان و اصالتاً از ولایت بغلان افغانستان می باشد، که در قدیم از توابع بلخ بوده است. ولادت امام قتیبه بغلانی را موسی بن هارون در سال 148 هجری قمری گفته، و می گوید: او در همان سالی متولد گردید، که أعمش در آن سال وفات یافت، و آن سال 148 هجری قمری بوده است.(2) امام شمس الدین ذهبی می گوید: نامبرده در سال 149 هجری قمری بدنیا آمد(5). احمد بن سیار مروزی گفته است: امام قتیبه بن سعید در سال 150 هجری قمری زاده شده است. محل تولد امام قتیبه بن سعید را در بلخ گفته اند، مورخین و علمای سیر نقل می کنند، که امام قتیبه بن سعید ابتداء در بلخ سکونت داشت، اما بعد از آن که به نزد امام مالک رفت، و در درس حدیث وی اشتراک نمود، در آن درس عالم و فقیه دیگری از سرزمین بلخ بنام ابراهیم بن یوسف بلخی نیز برای استماع حدیث در محفل امام مالک اشتراک داشت، بین امام قتیبه و عالم مذکور مناظره أی بوقوع پیوست، امام قتیبه اعتقاد او را به مذهب مرجئه آشکار نمود، و امام مالک فرد موصوف را از مجلس درسش بیرون کرد. عالم بلخی به اثر این برخورد از امام قتیبه بن سعید عقده مند و دلگیر شد، و وقتی به بلخ برگشت، با نفوذی که بر حکام و مردم داشت، زمینه اخراج امام قتیبه بن سعید را از بلخ فراهم نمود. بعد از آن امام قتیبه به بغلان رفت، و در آنجا سکونت اختیار کرد. امام قتیبه شاعری شیرین بیان بود، و شعر نیز می سرود، چنانچه وقتی او را مجبور کردند، که بلخ را ترک گوید: شعری سرود، که ابیاتی از آن چنین است: 
       لَولَا القَضَاءُ الَّذِي لَا بُدَّ مُدرِکُهُ        وَالرِّزقُ یَأکُلُهَ الإِنسَانُ بِالقَدَرِ      مَا کَانَ مِثلِيَ فِي بَغلَان مَسکَنُهُ     وَ لَا یَمُرُّ بِهِا إِلَا عَلَی سَفَرِ 
ترجمه: اگر قضای الهی که تحققش امر حتمی است نمی بود، و نیز آن رزق و یا کمبود آب و دانۀ که خوردن آن در تقدیر و ازل هر انسان ثبت شده است نمی بود، جای هیچ انسانی همچو من در بغلان سرزمینی که تنها مسافر باید عبور کند نمی بود.(4) امام ذهبی در کتاب سیر اعلام النبلاء آورده است: جمیل پدر بزرگ قتیبه بن سعید بغلانی  از جملۀ غلامان آزاد کرده شده أی حجاج بن یوسف ثقفِي حاکم ظالم دوران اموی بوده است، که در عراق و خراسان از طرف عبدالملک بن مروان خلیفه وقت اموی ولایت داشت، و مرکز حکومت او بصره بود، و قتیبه بن سعید بن جمیل ثقفِي برادرزادۀ وشیم بن جمیل ثقفی می باشد.(2) احمد بن سیار مروزِي می گوید: ابورجاء قتیبه مولای حجاج بن یوسف بوده، و قتیبه از موالی ثقیف می باشد، و او از کرامت پدر بزرگش در نزد حجاج می گفت: وقتی که حجاج بر روی تختش جلوس می کرد، پدر بزرگم بر روی صندلی به طرف راست او می نشت. امام قتیبه بن سعید بغلانی از نظر قیافه ظاهری مردی متوسط القامت و خوش روی بود، ریشی زیبا داشت، اما سرش طاس و بی موی بود. او مردی توانگر بود، اموالی زیاد و رنگارنگ و احشام بسیاری از چهارپایان از قبیل شتر، گاو و گوسفند داشت. حافظ ابواحمد بن عدی جُرجانِي می گوید: اسم وی یحیی بن سعید و لقب وی قتیبه بوده است. حافظ ابوعبدالله محمد بن إسحاق بن منده اصفهانِي می گوید: اسم وی علی بن سعید بوده است. بعضی از مورخین گفته اند: او را برادری بنام قدید بن سعید نیز بوده است. أصعمِي می گوید: قتیبه مشق از قِتب است، و قتب به معنی روده أی است، که آفتاب آن را خشک کرده می باشد، و از روی عناد آن را به افراد می گفتند. امام قتیبه بن سعید بغلانی جهت تحصیل علم و گردآوری حدیث به اقطار و مدن مختلف اسلامی از جمله شهرهای بزرگ عراق مثل کوفه و بصره،  شهرهای بزرگ حجاز مثل مکه و مدینه و شهر های خراسان، شام و مصر سفر نموده است، چنان که محمد بن حمید بن فروة می گوید: از امام قتیبه بن سعید بغلانی شنیدم، که می گفت: اولین سفرم برای گردآوری حدیث و فراگیری دانش در سال 172 هجری قمری به عراق بود، و من در آن هنگام 23 ساله بودم. امام قتیبه بن سعید شخصیتی کثیر الروایت و پر حدیث بود، و بنا به گفتۀ بعضی از محققین تعداد روایات او مجموعاً به صدهزار روایت می رسد، که منجمله از وی صاحبان شش کتاب بزرگ حدیث نیر زیاد روایت کرده اند، و طبق آنچه ابن حجر عسقلانی به نقل از ابن قطان فاسِي آورده است، از وی هیچ گونه تدلیسِي دیده نشده، و امام بخاری  308 حدیث در صحیح بخاری و امام مسلم 608 حدیث در صحیح مسلم از وی روایت نموده اند، و اسم وی اضافه از 974 مرتبه در صحیح بخاری بصورت مکرر آمده است.(1، 2 و4) امام قتیبه بن سعید بغلانی از مالک بن انس، لیث بن سعد، عبدالله بن لَهِیعَه، رُشدین بن سعد، داود بن عبدالرحمن عطار، خلف بن خلیفه، عبدالرحمن بن ابی موال، بکر بن مضر مصرِي، جابر بن مرزوق، عبدالوارث بن سعید، حماد بن زید، عبدالله بن زید بن اسلم، عبدالعزیز بن محمد دراوردِي، أبِي زُبَید عَبثَر بن قاسم، عبدالعزیز بن أبِي حازم مدنی، یزید بن مقدام بن شریح بن هانِي، معاویه بن عمار دهنِي، جریر بن عبدالحمید ضبِي، جنید حجام، حاتم بن اسماعیل مدنِي، حجاج بن محمد مصیصی، حرب بن ابی عالیه، حفص بن غیاث نخعِي، حماد بن خالد خیاط، حمید بن عبدالرحمن رواسِي، خالد بن زیاد ترمذِي، خالد بن عبدالله واسطِي، رفاعه بن یحیی زرقِي، سالم بن نوح، سعید بن سلیمان واسطِي، أبِي الأحوص سلام بن سُلَیم، شریک بن عبدالله نخعِي، صالح بن موسی طلحِي، صفوان بن عیسی زُهرِي، عباد بن عباد مُهلبِي، عبدالسلام بن حرب، عبدالکریم بن محمد جرجانی، عبدالواحد بن زیاد، عبدالوهاب بن عبدالمجید ثقفِي،  عبیده بن حمید،عطاف بن خالد مخزومِي، عمرو بن هارون بلخِي، عمرو بن محمد عَنقَزِي، علاء بن خالد قُرَشِي، فرج بن فضاله، فضیل بن عیاض، قاسم بن عبدالله بن عمر عمرِي، قاسم بن محمد بن حُمَید مَعمَرِي، قَزَعه بن سوید، أیوب بن نجار یمامِي، أیوب بن جابر حنفِي، جعفر بن سلیمان ضبعِي، هُشیم بن بشیر، أبِي عوانه وضاح بن عبدالله، عبدالله بن إدریس، عبدالله بن جعفر مدینِي،عبدالله بن حارث مخزومِي، یعقوب بن عبدالرحمن إسکندرانِي، إسماعیل بن جعفر، إسماعیل بن علیه، إسماعیل بن ابی اویس، أبِي ضمره انس بن عیاض، أبِي أسامه حماد بن اسامه، سُفیان بن عُیینه، سهل بن یوسف، ابی صفوان عبدالله بن سعید أموِي، أبِي معاویه، محمد بن عبدالله أنصارِي، کثیر بن سُلَیم، عبدالواحد بن زیاد، مُفَضَّل بن فَضَاله مصری، إبراهیم بن سعید مدنِي، حماد بن یحیی أبح، شهاب بن خِراش،، عبدالرحمن بن أبِي الرجال، عبدالله بن مبارک، عبدالله بن محمد بن ابی یحیی اسلمِي سَحبَل، عبدالله بن نافع صائغ، عبدالله بن وهب، عبدالله بن یحیی توام، عبدالحمید بن سلیمان، أبِي هاشم کثیر بن عبدالله أُبُلِّي، کثیر بن هشام، مجمع بن یعقوب انصاری، محمد بن اسماعیل بن ابی فُدَیک، محمد بن بکر بُرسانِي، محمد بن سلیمان ابن الإصفهانِي، محمد بن عبید طَنافِسِي، محمد بن ابی عدی، محمد بن فضیل بن غزوان، محمد بن یحیی بن قیس مأرِبِي، محمد بن یزید بن خنیس، مروان بن معاویه فزارِي، معاذ بن معاذ عنبرِي، معن بن عیسی قزار، منکدر بن محمد بن منکدر، مُغیره بن عبدالرحمن جِزامِي، محمد بن موسی فِطرِي، نضر بن کثیر سعدِي، نوح بن قیس حدانِي، عمویش وسیم بن جمیل ثقفی، إسحاق بن عیسی قُشَیرِي نواسه دختری داود بن ابی هند، وکیع بن جراح، ولید بن مسلم، یحیی بن سلیم طائفِي، ابی المحیاة یحیی بن یعلِي تیمِي، یحیی بن یعلِي أسلمِي، یحیی بن یمان، یزید بن زُریع،  یعلی بن شبیب مکِي، ابی بکر بن شعیب بن حبحاب، ابی بکر بن نافع قرشی صغیر و مردمانی دیگر حدیث روایت نموده، و از او احمد بن حنبل، احمد بن سعید دارمی، ابِي بکر عبدالله بن محمد بن أبِي شیبه، محمد بن یحیی ذهلِي،علی بن مدینِي، نعیم بن حماد، ابوبکر حمیدِي، محمد بن عبدالله بن نمیر، یحیی بن معین، یحیی بن عبدالحمید حِمانِي نامبردگان قبل از امام قتیبه وفات یافتند، بخاری، مسلم، ابوداود سجستانِي، احمد بن عبدالرحمن بن بشارنسائی، ابو حامد احمد بن قدامه بن محمد بن فَرقَد بلخِي، حارث بن ابی اسامه، ابو خیثمه زهیر بن حرب، حسن بن عرفه عبدِي، ابو علی حسن بن طیب بن حمزه شجاعِي بلخِي، حسن بن محمد بن صباح زعفرانِي، موسی بن هارون بن عبدالله حمال و پدرش هارون بن عبدالله حمال، عباس بن عبدالعظیم عنبرِي، حمد بن محمد بن زیاد کرمِينِي، ابوحاتم محمد بن ادریس رازِي، ابوزرعه رازِي، جعفر بن محمد بن شاکر صائغ، حسن بن سفیان، جعفر بن محمد فریابِي، زکریاء بن یحیی سجزِي، حافظ عبدان بن محمد بن عیسی مروزِي، عبدالله بن احمد بن شبویه مروزِي، عبدالله بن زبیر حمیدِي، حسن بن طیب بلخی، علی بن طیفور بن غالب نسوی بسطامِي، قیس بن ابی قیس بخاری، ابوالعباس محمد بن اسحاق ثقفِي سراج، ابراهیم بن اسحاق حربِي، احمد بن سیار مروزِي، حسن بن سفیان نسوی، جعفر بن محمد سَوَّار، إسحاق بن أبِي عمران اسفراینِي فقیه شافعی، ابو حامد إسحاق بن إبراهیم بن إسماعیل بستِي قاضِي، ابو یعقوب اسحاق بن ابراهیم بن نصر بشتِي نیشابورِي، پسرش عبدالله بن قتیبه بن سعید، عبدالله بن محمد بن سیار فرهیانِي، علی بن طیفور نسوِي، محمد بن یوسف دوِیرِي و دَوِير یکی از قریه های خراسان است، محمد بن علی الحکیم ترمذِي، محمد بن ایوب بن یخیی بن ضُرَیس رازِي، محمد بن حمید بن فروة، محمد بن عمر بن منصور بجلِي، یعقوب بن شیبه سدوسِي، یوسف بن موسی قطان و خلق کثیری دیگر که آخرین کس از آنها زاهد معروف واعظ ابوعبدالله محمد بن فضل بن عباس بلخی بود از وی روایت کرده اند.(8)
   محمد بن سعد در کتاب طبقات از قتیبه بن سعید بطور مختصر یادآوری نموده، و می نویسد: قتیبه بن سعید کنیه اش ابورجاء بلخی است، و از او لیث بن سعد و ابن لهیعه روایت کرده اند.(7) خیرالدین زرکلی در کتاب اعلام خود می نویسد: قتیبه بن سعید بن جمیل ثقفی مکنی به ابورجاء بغلانی از موالی بوده، و از اکابر رجال حدیث می باشد، موصوف در سال 150 هجری قمری مطابق سال 767 میلادی در بغلان که یکی از نواحی بلخ است بدنیا آمد، و در عراق سکونت اختیار نمود، از وی بخاری 308 حدیث و مسلم 668 حدیث روایت کرده اند. نامبرده در سال 240 هجری قمری مطابق به سال 855 میلادی وفات یافت.(6) خطیب ابوبکر بغدادی در تاریخ بغداد می نویسد: احمد بن محمد عتیقِي از محمد بن مظفر روایت نموده، که گفت: محمد بن عبدالله بغوی (هروی) می گوید: قتیبه بن سعید در خراسان در قریه رستاق که به آن بغلان گفته می شود، وفات یافت، او بعد از سال 220 هجری قمری بلخ را ترک کرد، و به بغداد رفت.(4) امام قتیبه بن سعید بغلانی در روز چهارشنبه در اوائل ماه شعبان سال 240 و بنا به گفتۀ مسلمه بن قاسم درسال 241 هجری قمری به عمر نود یا نود و یک سالگی در همان ولایت بغلان افغانستان وفات یافت، و در همانجا دفن گردید، و تا امروز مرقدش در محدوده شهر نو بغلان پا برجا است.(9) امام محمد بن حبان بستی در کتاب تقریب الثقات او را در شمار ثقات آورده، و می نویسد: قُتَیبَه بن سعید بن جَمِیل بن طَرِیف بن عبدالله مکنی به ابو رجاء از جملۀ اتباع تابعین، مولای ثقیف و از اهالی بغلان بوده است. موصوف فردی مطمئن و قابل اعتماد در روایت حدیث، متبحر در سنن و عالم به علوم بود، و در سال 240 هجری قمری وفات یافت.(3) احمد بن ابی خیثه به نقل از یحیی بن معین می گوید: قتیبه بن سعید را ابوحاتم و نسائی ثقه گفته اند، و نسائی کلمه صدوق را نیز بر آن افزوده است. ابوداود می گوید: قتیبه بن سعید در سال 216 هجری قمری به بغداد آمد، امام احمد بن حنبل و یحیی بن معین به دیدار او آمدند. ابن خراش می گوید: او صدوق است. ابوحاتم می گوید: قتیبه بن سعید به بغداد آمد، امام احمد بن حنبل به حضور او رسید، و از احادیثی که او روایت کرده بود، از او سوال کرد. و وقتی قتیبه بن سعید به کوفه رفت، ابوبکر بن ابی شیبه و ابن نمیر شبانگاه به حضور او رسیدند، و همیشه با او بودند، و شب تا صبح با او مباحثه علمی می کردند. حمد بن محمد بن زیاد کرمینی می گوید: برایم قتیبه بن سعید گفت: تو در نوشته هایم نه علامت سرخ می بینی که آن علامت(انتقادی) امام احمد بن حنبل بود، و نه علامت سبز می بینی، که آن علامت(انتقادی) علامه یحیی بن معین بود. احمد بن جریر لال به نقل از قتیبه بن سعید می گوید: پدرم برایم گفت: من رسول الله(ص) را بخواب دیدم، که در دست آن حضرت(ص) صحیفه أی بود، گفتم: یا رسول الله! این صحیفه چیست؟ برایم فرمودند: این صحیفه أی است، که در آن اسامی علماء است. گفتم: دست خود را به طرفم بنمایانید، تا در آن بنگرم، که آیا اسم پسرم هم در آن هست، می گوید: در آن نگریستم، و در آن اسم پسرم بود.(1، 2 و 4)

منابع و مآخذ: 
1 – تهذیب التهذیب – جلد چهارم – صفحه 521، 522 و 523 – به شماره  6496 – تالیف حافظ ابن حجر عسقلانی – عربی. 
2 – سیر أعلام النبلاء مجلد دوم از صفحه 1137 الی صفحه 1142 – طبقه دوازدهم از تابعین به شماره 1809 – تالیف ذهبی – عربی.
3 – تقریب الثقات صفحه 990 به شماره 11437 – تالیف امام محمد بن حبان – عربی.
4 – تاریخ بغداد – مجلد چهاردهم – از صفحه 481 الی صفحه  488 به شماره 6894 – تالیف خطیب ابوبکر بغدادی – عربی.
5 – الکاشف – جزء دوم صفحه 383 – به شماره 4606 – تالیف امام شمس الدین ذهبی – عربی.
6 – اعلام زرکلی – جزء پنجم – صفحه 189 – حرف قاف – تالیف خیرالدین زرکلی – عربی.
7 –طبقات – جلد هفتم – صفحه 388 – تالیف محمد بن سعد – ترجمه – دکتر محمود مهدوی دامغانی – فارسی.
8 – تهذیب الکمال – مجلد بیست و سوم – از صفحه 523 الی صفحه 537 – باب قاف به شماره 4852 – تالیف یوسف مزی – عربی.
9 – سایت اصلاح انلاین مقاله امام قتیبه بن سعید بغلانی – نویسده پوهنمل دکتور عبدالباری تاریخ نشر جوزای 1389 خورشیدی – فارسی.