آرشیف

علم عروض را «عروس ادبیات» گفته‌اند، چون قواعد و قوانین مشخص دارد و دارای فرمول و فنونی جذاب است. هرچند در ابتدا کمی دشوار معلوم می‌شود، اما اگر از اساس و پایه، به درستی آغاز و پیگیری شود، نه تنها که دشوار نیست، حتا ساده و دل‌پذیر است. کار این دانش، بررسی شعر از نظر ساختار است.

علم عروض، بحرها و قالب‌هایی به خاطر سنجش عناصر شعر پیشنهاد می‌کند. مثلا: وقتی می‌خواهیم مقداری پارچه خریداری کنیم، باید ابزار سنجشی به نام «متر» داشته باشیم، یا اگر می‌خواهیم قدری روغن یا برنج بخریم، باید توسط وسیله‌ای به نام «ترازو» آن را وزن کنیم.

علم عروض همین‌گونه، اسباب سنجش را برای سنجش عناصر گوناگون شعر مطرح می‌کند و توسط آن ابزار به ما نشان می‌دهد که یک مصراع شعر شما از چه عناصری تشکیل شده و نام هرکدام چیست.

علم عروض، شبیه دستور زبان است. دستور زبان، آن‌چه را مردم می گویند، شرح و بررسی می‌کند. علم عروض نیز، آ‌ن‌چه را که شاعر به عنوان شعر تولید می‌کند، بررسی می‌کند و می‌گوید که این سروده در چه قالب، وزن و آهنگی تولید شده است. عروض، هیچ شاعری را مجبور نمی‌کند که حتما با فلان وزن و قالب شعر بسراید.

آیا شاعر حتما باید عروض بداند؟

جواب منفی است. چون شاعران درجه‌یکی داریم که عروض نخوانده‌اند یا حتا شاعرانی داریم که سواد خواندن و نوشتن ندارند. وقتی شاعر شعر می‌سراید، آن شعر خودش در یکی از قالب‌ها و وزن‌های عروضی قرار می‌گیرد. شاید اگر شاعری عروض (وزن شعر) را بداند، شعری بی‌عیب‌تر بسراید، چون هم هنر سرایش و هم هنر سنجش را دارد، ولی حتمی نیست که هر شاعری عروض‌دان هم باشد.

با برخی از دوستانی که جلسات وزن شعر (عروض) داشتیم، نخستین‌ بار تشویش آن‌ها، از روبه‌رو شدن با اصطلاحاتی چون: «افاعیل» شروع می‌شد. اما چند اصطلاح و کلمه‌ای که در «افاعیل» وجود دارد، فقط برای وزن کردن یا سنجش مقداری از مصراع شعر ساخته شده و از نظر مفهومی به کدام راه پیچیده‌ دیگری نمی‌رود.

حتا شما می‌توانید به خاطر ساده‌تر شدن موضوع و برای یادگیری خودتان، از آهنگ و صدای دیگری استفاده کنید؛ مثلا وزن مصراع: «الا یا ایهاالساقی، ادر کأسا و ناولها» از 4 «مفاعیلن» تشکیل شده است:
الا یا ایهاالساقی، ادر کأسا و ناولها
مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن
اما شما می‌توانید به خاطر فهم خودتان، کلمات دیگری به کار ببرید؛ مثلا:
الا یا ایهاالساقی، ادر کأسا و ناولها
تَ‌تَپ‌تَپ‌تَپ،تَ‌تَپ‌تَپ‌تَپ،تَ‌تَپ‌تَپ‌تَپ،تَ‌تَپ‌تَپ‌تَپ

هدف از این مثال این است که ما با دیدن چند واژه جدید، از قبیل: مفاعیلن، مفعول، فاعلاتن، مستفعلن و… نباید به تشویش شویم، اینها شبیه ابزار وزن در معاملات تجارتی است که به نام «گرام»، «کیلو»، «سیر»، «من» و … معروف است. در شعر هم در برابر هرکدام از این کلمات، همان اندازه از مصرع شعر برداشته می‌شود.
مثلا:
مفاعیلن= الا یا ای
مفاعیلن = یُهاالساقی
مفاعیلن= ادرکأسا
مفاعیلن= و ناولها
یا:
تَ‌تَپ‌تَپ‌تَپ= الا یا ای
تَ‌تَپ‌تَپ‌تَپ= یُهاالساقی
تَ‌تَپ‌تَپ‌تَپ= ادرکأسا
تَ‌تَپ‌تَپ‌تَپ= و ناولها

شاد و موفق باشید!

محمدنصیر توکلی