آرشیف

2021-2-19

شرابی از زلال کوثر: بخش 29 و آخر

{رابعه بلخی و اشعار باقی ماندۀ وی از یغمای آتش و گذر زمان}

رابعۀ بلخی هنگامی که در قید حیات به سر می برده، سروده های زیادی به محتوای عشقی، عرفانی و اجتماعی در قالب های مختلف عروضی انشاد کرده است. ولی به استثنای پنجاه و پنج بیت ( هفت غزل، چهار دو بیتی و دو بیت مفرد) که از او باقی مانده است، بقیه بعد از افشای عاشقی اش به بکتاش توسط برادر شاعره ) حارث) به آتش کشیده شده و یا در اثر گذر زمان از بین رفته است. اما آنچه از وی مانده می توان آنها را بیانگر لیاقت و ذوق ظریف گوینده وانمود کرد، به گونه ای که آنچه شیخ فریدالدین عطار نیشابوری و سایر صاحب نظرانی که به تمجید از اشعار وی پرداخته اند، نمی‌توان گفت که رۀ اغراق پیموده اند!

نویسندۀ مقالۀ " رابعه و داستان عاشقی او با بکتاش" ضمن اینکه شعرهای رابعه را مانند لؤلوی شهوار می‌داند، می‌افزاید: [اشعاراو] در میان رشته های گوهرهای در دری می‌درخشد و چون درّ یتیم، جلوه نمایی می‌کند.

از نوشته مشارالیه بر می آید که رابعۀ نازک خیال دارای دو دیوان شعر بوده است، یکی عربی و دیگری فارسی- دری!

در صفحات قبلی این اثر تعدادی از سروده های رابعه را در پیوند با برخی از مباحث ارائه دادیم، اکنون اشعار دیگری از مشارالیها را تقدیم خوانندگان محترم می‌داریم.

اینهم یکی از غزل های شاهدخت رابعه بلخی:

عشق او باز اندر آوردم به بند

کوشش بسیار نامد سود مند

توسنی کردم ندانستم همی

کز کشیدن سخت تر گردد کمند

عشق دریایی کرانه نا پدید

کی توان کردن شنا ای هوشمند

عاشقی خواهی که تا پایان بری

پس بباید ساخت با هر ناپسند

زشت باید دید و انگارید خوب

زهر باید خورد و انگارید قند

و اینک شعر دیگری از رابعه بلخی بنت کعب قزداری:

به عشقت اندر عاصی همی نیارم شد

به دینم اندر طاغی همی شوم به مثل

نعیم بی تو نخواهم، جحیم با تو رواست

که بی تو شکر زهر است و با تو زهر عسل

یعنی: عاشق، نعیم را بدون معشوق نمی‌خواهد و بدون معشوق جحیم برای او رواست. اگر معشوق نباشد، شکر برای عاشق چون زهر است و اگر معشوق باشد، زهر برای او همانند عسل است.

غزلی دیگر از وی:

لب و کام تو شهد و عارض ماه

روی چون لاله برگ و زلف سیاه

دین الله مَی تباه کند

مر مرا حول آن رخان چو ماه

سی و دو دانه لولوی مکنون

زیر دو لا برگ داری آه

رنگ آن لاله رخان تو کرد

رنگ یاقوت من به گونۀ کاه

مر مرا ژاله سرشک چکان

نیست الا ز طعنۀ بد خواه

تا مرا لاجرم بماند و حمد

جز به الله می نیایم راه

تا مرا هو همی به عشق کند

اینت جرم العظیم اینت گناه.

دو بیت دیگر:

من جدایم ز یار آن می نالم

تو چه نالی با سعادت یاری

من بگریم چو خون دیده ببارم

تو چه گریی چو خون دیده نباری.

•

رابعه، شاعرۀ ذواللسانین:

یکی از برتری های شاعرۀ قرن چهارم، رابعه بلخی، علاوه بر برخورداری از قوت کلام، به دو زبان شعر می سرود:

1- فارسی- دری،

2- عربی،

رابعه چنان از قوت و قدرت طبع شعری برخوردار بوده که به قول شیخ فریدالدین عطار نیشابوری:

به لطف طبع او مردم نبودی

که هر چیزی که از مردم شنودی

همه در نظم آوردی به یک دم

بپیوستی چو مروارید درهم

چنان در شعر گفتن خوش بیان بود

که گویی از لبش طعمی در آن بود…

همان گونه که قبلاً گفته آمدیم، دریغ آنچه از یغمای آتش و گذر زمان به جا مانده، بیشتراز (55) بیت فرا اختیار نیست که در میان همین مقدار ابیاتِ آن شاعرۀ خوش بیان، ابیات و مصراع هایی وجود دارند که دال بر احاطۀ رابعه بر زبان عربی نیز می باشد. از آن جمله شعر ملمعی با مطلع:

« مرا به عشق متهم (1) کنی به حیل

چه حجت آری پیش خدای عزو جل»

بیت واپسین را- که یک مصرع آن به زبان عربی است- بدینگونه انشاد کرده است:

هر آینه نه دروغ است آنچه گفت حکیم

فمن تکبر یوماً فبعد عز ذل

رابعۀ بلخی در ملمع دیگری چنین می گوید:

شاقنی نایح من الاطیار

هاج سقمی لی تذکاری

یعنی: " نالۀ پرنده مرا به وجد آورد، این ناله بیماری ام را بر انگیخت و خاطراتم را به هیجان آورد."

دوش بر شاخک درخت آن مرغ

نوحه می کرد و می گریست به زاری

قلت للطیر: لم تنوح و تبکی

فی دجی اللیل و النجوم دراری

ترجمه: " از پرنده پرسیدم: در این تاریکی شب که ستارگان می درخشند، چرا ناله و گریه سر داده ای؟"

(پایان)

……………………….

1- برخی به جای واژۀ "متهم" محتمل نوشته اند که معنای آن "گرفتاری" را می‌دهد، در آن صورت نیز در مفهوم شعر نقصانی وارد نمی‌سازد.

•••

منابع و مآخذی که برای تهیه این اثر استفاده شده است:

1- الهی نامه شیخ فریدالدین عطار نیشابوری،

2- شعله بلخ سرگذشت شورانگیز رابعه بلخی و بکتاش، اثر محمد ناصر طهوری شاعر معاصر هراتی،

3- آتش زیر خاکستر، دکتر ژاله متحدین،

4- دادخواهی برای رابعۀ بلخی نوشتۀ نصیر مهرین،

5- تحلیل حوزه های معنایی اشعار باقی مانده از رابعه بنت کعب قزداری، محمد مهدی زمانی و نعمت الله ایران زاده،

6- زنان برگزیدۀ خاور زمین به قلم پروفیسور دکتر عنایت الله شهرانی،

7- بررسی دو سبک فکری در حکایت رابعه و بکتاش، شبنم قدیری یگانه کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی،

8- عشق حقیقی و عشق مجازی، منبع کیهان اندیشه، سعید رحیمیان،

9- شاهدخت بلخ، از آغوش ناز تا میان آتش نامرادی، عبدالقیوم ملکزاد،

10- عرایس و عشاق ادب فارسی(1) رابعه و بکتاش، حسن ذوالفقاری،

11- بررسی جنبه های نمایشی حکایت رابعه دختر کعب/ الهی نامه عطار برای اقتباس تئاتری، طیبه پرتوی راد، حسین آقا حسینی، سید مرتضی هاشمی،

12- کارکرد روایی نشانه ها در حکایت رابعه از الهی نامه عطار، محسن بتلاب اکبر آبادی دانشجوی دکتری زبان وادبیات فارسی دانشگاه گیلان، احمد رضی، دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه گیلان،

13- داستان عاشقانۀ بکتاش و رابعه، دکتر زهرا خانلری،

14- مروری کوتاه بر زبان و نخستین شاعرۀ زبان فارسی، بانوی ادبیات شعر عطار- سهیلا محمدی نیا.

15- بیان رمزی عطار نیشابوری در شرح نکات و دقایق عرفانی داستان رابعه و بکتاش، ناهید جعفری- استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اسلام شهر، دانشگاه اسلامی اسلامهشر، ایران،

16- به بهانه نکو داشت از عطار نیشابوری ( شورانگیز ترین عاشقانۀ عطار) حسن بلخاری قهی،

17- رابعه بلخی نخستین زنی که به فارسی شعر سرود، سایت توانا،

18- زن در آیینه شعر فارسی، فصلنامۀ کتاب زنان شماره 15، مریم حسینی،

19- شهید وفا و هنگامۀ عشق خونریزش ، سید احسان واعظی،

20- رابعه بلخی؛ گوهر نادیده شعر و شهادت در عشق،

21- رابعه قصداری و بکتاش/ سایت سارا،

22- شاعران آزاد در قفس رابعه بلخی، سایت مشعل،

23- حدیث راه پر خون: رابعه و بکتاش، بر گرفته از داستان های دلانگیز نوشتۀ زهرا خانلری ( کیا) 1346،

24- ویکی پیدیا، زندگی رابعه (کودکی و جوانی)،

25- مروری بر داستان رابعه و بکتاش، خجسته زیمیرو، اسکاری،

26- زنان سخنور، علی اکبر مشیر سلیمی،

27- رابعه بلخی مادر شعر فارسی، نیما خرم روز،