آرشیف

قبل ازاینکه وارد بحث اثبات رضاع شویم لازم است در باره ی راه های ثبوت ادعا معلومات داشته باشیم .

راه های ثبوت ادعا:
راه های ثبوت ادعا ازمنظر فقهی وعقلی سه نوع اند.
1- اقرار
2- شهادت وبینه
3- سوگند
اقرار:
اقرار در لغت  بروز دادن ، اعتراف کردن ، با گفتار خود ثابت کردن کاری یا امری است . و در اصطلاح شرع و فقه  اعتراف و اقرار بدانچه که مورد ادعا واقع شده است‌ را ، اقرارگویند .  
اقرار برای اثبات د‌عوی ، قویترین دلیل است‌، و لذا آن را که درواقع شهادت بر نفس خویش است ، سیدالادله و بهترین دلیل نامیده‌اند. .
بنابراین یکی از راههای ثبوت ادعا ، اقرار و اعتراف است
البته طبق قواعد فقهی اینرا هم نباید نادیده گرفت که اقرار حجتی است که برای غیر اقرار کننده مفید اثر نیست و تنها بر علیه خودش قابل قبول است‌، و برعلیه غیر خودش اعتبار ندارد‌،
شهادت و بینه:
شهادت:
شهادت در لغت به معناي حضور و معاينه و اطلاع آمده است
و در اصطلاح عبارت از انتقال حقيقت امری است ،از ناحيه فردی واجد شرايط كه آن را ديده و شنيده ، به قاضي محكمه ، عليه يكي از اصحاب دعوی و به نفع ديگری با التزام به راستگويی.
بینه:
این واژه ، مؤنث بَین به معنای «آشكار و نمایان»است. واژۀ بینه و مشتقّات آن در قرآن به همان معنای لغوی ، و بیشتر در گزارش معجزات پیامبران به كار رفته است.
 در باب احکام فقهی مراد از بینه شهادتی است ، كه شرع آن را حجّت و معتبر می­شمارد، و مدّعی برای اثبات مدعای خود می­تواند، آن را ارائه كند.
شهادت را از آن­رو بینه خوانده­ اند كه سبب روشن شدن حق و رفع اختلاف می­شود.
  وجه شهرت بینه در این اصطلاح و كاربرد آن در مورد شهادت ، حدیث معروف نبوی است:
 
«البینة علی المدّعی و الیمین علی من انكر»
«بینه بر عهده مدعی و قسم بر گردن منکر است.»
بیّنه یکی ازراههای ثبوت ادعا است که در فقه ، خصوصاً در ابواب قضا و شهادات ، کاربرد زیادی داشته، و در گذشته و حال، نقش بسیار موثری در فیصله دادن به دعاوی در محاکم و دادگاه‌ها بر عهده داشته و دارد. علاوه بر روایات فراوانی که از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و سلم) در تأیید این قاعده وجود دارد، اجماع فقهاء و بنای عقلا نیز آنرا تایید می‌کند.
طبق این قاعده هر کس مدعی حقی بر عهده دیگری باشد، در صورتی که مدعی علیه ، منکر ادعای او شود، بر مدعی است که بیّنه‌ای در تایید ادعای خود اقامه کند. در غیر اینصورت، تنها می‌تواند، منکر را سوگند دهد و هرگاه منکر بر عدم صحت ادعای مدعی، سوگند یاد کرد، ادعای مدعی ساقط شده و منکر تبرئه می‌شود
 
سوگند:
سوگند به این معنا است که شخصی برای اثبات محق بودن خود و صحت اظهاراتش، با گواه قرار دادن خداوند ج ، بنام خداوند ج سوگند یاد می‌کند و بدین وسیله یا ادعّای خود را ثابت می‌کند ، و یا در مقام دفاع از خود و اثبات واهی بودن ادعّای مدعّی، به آن متوسل می‌شود.
ضعیف ترین دلیل در بین ادله به معنای اخص ، سوگند می باشد كه عملكرد این نوع دلیل فقط به منظور فصل خصومت‌
است.
معادل عربی سوگند كلمه ، حلف و یمین می باشد ، و آن اظهاری است كه شخص با گواه گرفتن خداوند به نفع خود می نماید
بعد از بیان طرق اثبات مدعا ، به بحث اثبات رضاع می پردازیم .
اثبات رضاع
رضاع به یکی از دو امر ثابت می شود، گرچه در بعضی مواقع سوگند هم در اثبات رضاع نقش دارد ، اما نقشش به پررنگی اقرار وشهادت نیست.
 1 :  اقرار
 2 :  بینه یا شهادت
 اقراردر نزد حنیفی ها:
اقرار در نزد احناف عبارت  از اعتراف مرد وزن با هم ، یا یکی از آنان بوجود رضاع محرم بین شان است.
 الف: – اگر مرد و زن هر دو قبل از ازدواج به رضاع محرم بین خود اعتراف نمودند ، یعنی اقرار کردند که خواهر و برادر رضاعی هستند ، در این حالت برای شان اقدام بر ازدواج جواز ندارد و حلال نیست ، و اگر ازدواج کردند عقد نکاح شان فاسد است ، و برای زن مهری لازم نمیگردد .
و اگر اقرار شان بعد از ازدواج بود ، برای شان واجب است که از همدیگر جدا شوند و اگر به اختیار جدا نشدند ، قاضی جبراً آنها را جدا کند ، زیرا فساد عقد نکاح ظاهر است ، ودر این صورت هر کدام ازمهر مسمی و مهر مثل کمتر بود ، زن مستحق آنست
 ب : اگر اقرار تنها از جانب مرد بود ، مثلاً مرد می گوید او خواهر یا مادر یا دختر رضاعی من است ، اگر اقرار قبل از ازدواج باشد برای آن شخص ازدواج با آن حلال نیست ، و اگر بعد از عقد نکاح بود، واجب است که از آن جدا شود ، اگر بصورت اختیاری مفارقت ننمود ، بر قاضی واجب ولازم است که آنها را از همدیگر جدا کند ، و زن در تفریق قبل از دخول مستحق نصف مهر مسمی ، و بعد از دخول مستحق کل مهر مسمی است ، و همینطور زن مستحق نفقه و سکنی در اثناء عده می باشد ، زیرا اقرار حجت قاصره است و به غیر سرایت نمی کند مگر وقتی که غیر تصدیق نماید یا توسط شاهد صحت اقرار مقر ثابت گردد ، لکن به هر حال حق زن را در خصوص مهر، نفقه و سکنی باطل نمی نماید
 ج : – اگر تنها اقرار از جانب زن بود ، اگر قبل از ازدواج باشد برای زن حلال نیست که با این مرد ازدواج نماید ، لکن برای مرد در صورتی که در قلبش دروغ بودن گفته ی زن نقش بندد ، بنا بر مفتی به جواز دارد که با او ازدواج کند ، زیرا طلاق حق مرد است و حق زن نیست ، و از طرفی اقرار حجت قاصره بر خود مقر است ، و افزون بر آن احتمال دارد که اقرارش به جهت غرض پوشیدهُ در دل آن باشد ، و اگر اقرار زن بعد از عقد نکاح باشد، این اقرار تأثیری بر صحت ازدواج ندارد ، مگر وقتی که شوهر تصدیقش نماید
 جواز رجوع از اقرار:
 اقرار کننده تا زمانی که بر اقرار خود شاهد نگرفته باشد ، می تواند از اقرار خود رجوع کند ، فرقی نمی کند که اقرارش ، قبل ازعقد نکاح یا بعداز آن باشد، مثلاً در رجوع از اقرار خود بگوید گمان کردم یا سهواً اقرار نمودم ، زیرا احتمال دارد که بنا بر اخبار دیگران اقرار نموده وبعداً دروغ بودن آن برایش واضح شده باشد ، اما اگر بر اقرار خود شاهد گرفت رجوع کرده نمی تواند ، زیرا در این صورت بین اقرار و رجوعش تناقض وجود دارد
برادران مالکی:

شافعی ها:
در صحت اقرار نزد برادران شافعی ، اقرار دو مرد شرط است ، زیرا غالباً مرد ها در این امور اطلاع دارند.
*اگر مردی گفت هند دختر رضاعی یا خواهر رضاعی من است ، و یا زن گفت آن مرد برادر من است ،نکاح آن دوحرام است ، زیرا هر کدام به اقرار خود مؤاخذه اند .
*اگر زن و شوهری گفتند بین ما رضاع و شیر خوارگی محرم وجود دارد ،از همدیگر جدا کرده شوند، و درین حال اگر وطی صورت گرفته باشد مهر مسمی ساقط و در عوض مهر مثل لازم می شود.
 *اگر شوهر مدعی رضاع محرم میگردد و همسرش منکر آن است ، نکاح شان فسخ شود و جدا کرده شوند، درین حال اگر شوهروطی کرده باشد زن مستحق مهر مسمی است، اگر مهر مسمی صحیح باشد، و الا مهر مثل لازم می گردد ، زیرا مهر بواسطه دخول استقرار یافته و واجب گردیده است . و اگر دخول صورت نگرفته بود زن مستحق نصف مهر است ، زیرا فرقت از جانب مرد آمده و قول مرد بر علیه همسرش پذیرفتنی نیست ، اما شوهر حق قسم دادن همسرش را قبل از دخول و همینطور بعد از دخول در صورتی که مهر مسمی از مهر مثل زیاد تر باشد ، دارد ، اگر همسرش از یمین نکول نمود و قسم نخورد شوهر قسم داده شود، و در این حالت فقط مهر مثل بعد از وطی بر ذمه شوهر لازم می شود ، و قبل از وطی چیزی بر شوهرش مستحق نمی گردد.
*اگر زن ادعای رضاعت وشیر خوارگی محرم را دارد ، و شوهر منکر است شوهر را قسم دهند، در صورتی که قسم خورد و ازدواج به رضای همسرش صورت گرفته بود، قول او تصدیق شود، و اگر بدون رضای زن ازدواج صورت گرفته باشد ، اصح این است که زن قسم داده شود اگر قسم خورد قولش تصدیق گردد، و زن در هر دو حالت فوق اگر وطی به علت جهالت به رضاع صورت گرفته باشد مستحق مهر مثل است.
حنابله:
 حنبلی ها میگویند* اگر شوهر قبل از دخول برضاع محرم اقرار کرد ، باین قسم که قبل از همبستری به همسرش گفت ، او خواهر رضاعی من است ،نکاح بین شان فسخ میگردد «چنانچه شافعی ها بر این عقیده اند» در این حالت اگر زن ، شوهرش را تصدیق کند مهری ندارد ، و اگر تکذیب نمود ، مستحق نصف مهر میگردد
*اگر زن اقرار نمود که شوهرش برادر رضاعی اوست و شوهر او را تکذیب کرد، قول زن در فسخ نکاح قبول نمی شود، زیرا نکاح حقی بر علیه اوست و در این صورت ، اگر اقرار قبل از دخول باشد مهری ندارد، زیرا خود اقرار کرده که مستحق مهر نیست ، و اگر بعد از دخول باشد و اقرار کند که علم به رضاع و همینطور علم به تحریم نکاح داشته است ، باز هم مهری ندارد، به دلیل اعترافش به این که زانیه است، و اگر چیزی از این ها را انکار کرد، مستحق مهر می گردد، زیرا شوهر به شبهه وطی کرده است و ظاهراً زن وی بوده ، بدلیل اینکه قول واقرار زن بعنوان حجت قاصره  برعلیه مرد ، قبول نمی شود، بنابراین وطی شوهر، وطی به شبهه بوده است، وزن در صورت انکار چیزی از موارد فوق ، مستحق مهر می گردد.
بینه:
 بینه همان شهادت است ، و عبارت است از خبر دادن به حق شخصی بر علیه شخص دیگر، در مجلس قضا.
اولتر از همه باید دانست که شهادت از خود شرایطی دارد ، و شرایط شهادت در خصوص شهادت رضاع هم ، مرعی الاجراست  .
نووی در روضة الطالبین گفته اگر دو شاهد به رضاع شهادت دادند، و گفتند ما قصداً به سینه های زن نگاه کردیم و هدف ما تحمل شهادت نبوده ، شهادت شان قبول نمی شود ، زیرا ایشان نظر به قول خود شلن فاسق اند.
 شهادت بر فعل شیر خوردن و شیر دادن هم کفایت نمی کند ، باید شاهدان وقت و عدد را هم بیان نمایند «در بعضی از مذاهب تعدد دفعات در ایجاد حرمت شرط است » و همینطور در باب وصول شیر به معده ی طفل هم شرایطی وجود دارد، و به همین ترتیب اگر بگویند طفل زیر سینه زن قرار داشت ، یا ما صدایی مکیدن سینه را شنیدیم ، صحیح نیست ، زیرا بسا اوقات زیر سینه های زن قرار دارد ، اما شاید شیر دیگری را بخورد ، یا طفل انگشتان خود را بمکد وصدایی مکیدن سینه به گوش برسد ، لذا با رعایت شرایط تحمل وشرایط ادای شهادت ، شهادت شهود رضاع مقبولیت دارد، و به طور مطلق پذیرفته نمی شود.
تعدادی از فقهاء و مجتهدین شهادت شیر دهنده را معتبر می دانند اگرچه خودش تنها باشد ، بناءً طبق رأی ونظر این عده از فقهاء و مجتهدین ، اگر زنی عاقل و بالغ و مختار،‌ به  شیر دادن خود اعتراف نموده وشهادت دهد، نیازی به شهادت دادن کسی نیست به عبارت دیگر، اگر زنی به نوزادی شیر داده باشد، اعتراف و اقراروشهادت او کافی است و نیازی به شهادت دو مرد، یا یک مرد و دو زن نمی باشد، و این رأی ، رأی ابن عباس رضی الله عنه و امام احمد رحمه الله و اوزاعی و زهری و طاووس رحمهم الله نیز است، و دلیل آنها حدیث صحیح از بخاری است که آورده است: «عَنْ عُقْبَةَ بْنِ الْحَارِثِ رضی الله عنه: أَنَّهُ تَزَوَّجَ ابْنَةً لأَبِی إِهَابِ بْنِ عَزِیزٍ، فَأَتَتْهُ امْرَأَةٌ فَقَالَتْ: إِنِّی قَدْ أَرْضَعْتُ عُقْبَةَ وَالَّتِی تَزَوَّجَ، فَقَالَ لَهَا عُقْبَةُ: مَا أَعْلَمُ أَنَّکِ أَرْضَعْتِنِی وَلا أَخْبَرْتِنِی فَرَکِبَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم  بِالْمَدِینَةِ فَسَأَلَهُ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم : «کَیْفَ وَقَدْ قِیلَ» فَفَارَقَهَا عُقْبَةُ وَنَکَحَتْ زَوْجًا غَیْرَهُ». (بخاری:88)
ترجمه: ازعقبه بن حارث رضی الله عنه روایت است که ایشان: با دختر ابی اهاب بن عزیز ازدواج کرده بود. زنی به نزدش آمد و گفت: من عقبه و همسرش  را شیر داده ام (یعنی آنها برادر و خواهر رضاعی هستند). عقبه برایش گفت  من نمی‏دانم که تو مرا شیر داده باشی و برایم خبر هم ندادی ، سپس عقبه سوار شد وسفرکرد به سوی رسول الله صلی الله علیه وسلم در مدینه و از رسولخدا ص سوال کرد. رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود: «چگونه می خواهی با او زندگی کنی در حالی که چنین سخنی گفته شده است؟» عقبه از او جدا شد و آن زن، با کسی دیگر، ازدواج کرد.
و این دلیل محکم و روشنی است که اقرار و اعتراف وشهادت زن شیر دهنده حجت است همانگونه که رسول خدا صلی الله علیه وسلم به عقبه فرمود: «چگونه می خواهی با او زندگی کنی در حالی که چنین سخنی به میان آمده است؟». و سرانجام آن دو از هم جدا شدند.
– اما علمای حنفی گفته‌اند: رضاع نیز چون دیگر قضایا است‌، برای آن هم ‌گواهی دو مرد یا یک مرد و دو زن لازم است و شهادت زن شیرده کافی نیست‌، چون او فعل خود را بیان می‌کند.و بر فعل خود شهادت می دهد.
– و امام مالک رض می‌گوید شهادت دو زن لازم است.
– و امام شافعی ‌رض گوید شهادت زن شیرده با سه زن دیگر قبول است‌، بشرط اینکه منظور زن شیرده طلب اجرت نباشد و حدیث عقبه را بر استحباب و پرهیز از مظان اشتباه حمل کرده‌اند.
 
اما جدا از نظر مذاهب ، صحیح وبهتر آنست که اقرار و اعتراف وشهادت زن شیرده راکافی بدانیم ، زیرا در حدیث فوق ذکر شد که پیامبر صلی الله علیه وسلم بخاطر شهادت یک زن به عقبه بن حارث فرمود: چگونه می خواهی با او زندگی کنی در حالی که چنین سخنی گفته شده  است؟ و سپس عقبه از او جدا شد و آن زن، با کسی دیگر، ازدواج کرد.‏
و از طرفی برای احتیاط و دوری از شبهات در صورت شهادت یک شخص ، بایدازدواج صورت نگیرد، و پیامبر صلی الله علیه وسلم در مورد پرهیز از شبهات می فرماید:
« فَمن اتّقی الشُّبُهات فقد استبرأَ لدینهِ ‏وعرْضِهِ ومنْ وقعَ فی الشُّبهاتِ وقعَ فی الحرَام .. » مُتّفقٌ علیه.‏
‏یعنی: ‎‏« کسی که از شبهات پرهیز کند؛ دین و آبرویش را حفظ ‏کرده است، و کسی که در شبهات واقع شود  قطعاً در حرام واقع ‏شده است..»
وهمچنین فرموده است: «دع ما یریبک إلی ما لا یریبک» (ترمذی).
 یعنی: آنچه را که تو را به شک می اندازد ترک کن، و به چیزی که ترا به شک نمی اندازد چنگ زن ».
بنابراین وقتی نفس خود را یافتی که در چیزی شک دارد، ترک آن چیز بهتر است تا مبادا در حرام و گناه بیافتید
 فقهای مذاهب چهار گانه بر ثبوت رضاع به شهادت دو مرد یا یک مرد و دو زن از اهل عدالت ، اتفاق نظر دارند، اما در ثبوت رضاع به شهادت یک مرد یا یک زن یا دو زن یا چهار زن نظریات شان مختلف است.
احناف:
 احناف این نوع شهادت ها را قبول ندارند، دلیل شان روایتی است از حضرت عمر فاروق رضی الله عنه که فرمودند :« لا یقیل علی الرضاع اقل من شاهدین »  در گواهی دادن بر رضاع کمتر از دو شاهد قبول نمی شود، و قول حضرت عمر فاروق رضی الله عنه به حضور صحابه بود ، و هیچ یک از صحابه رضوان الله علیهم اجمعین آن را انکار نکرد ، پس این عدم انکار در واقع اجماع صحابه است، افزون بر آن رضاع از جمله چیز هایی است که مردان بر آن اطلاع حاصل می نمایند ، لذا شهادت زنان بطریق انفراد در این خصوص مانند شهادت شان بر دخول پذیرفتنی نیست،
مذهب حنبلی:
حنابله معتقدند که رضاع به شهادت یک زن هم ثابت می شود ، مشروط بر اینکه متهم نباشد، دلیل شان حدیث صحیحی است که در صحیح بخاری و غیر بخاری موجود است ، و آن حدیث ، حدیث عقبه بن حارث رض است که فرمود:

تزوجت أم يحيى بنت أبي إهاب بن عزيز فجاءت امرأة سوداء فقالت: إني أرضعت عقبة والتي تزوجها، فقلت: ما علمت ذلك ولا أخبرتني، فأرسلت إلى آل أبي إهاب أسألهم، فقالوا: ما علمنا ذلك فقعدت على راحلتي فأتيت النبي صلی الله علیه وسلم بالمدينة فسألته،« فقال کیف وقد قیل؟» وفي رواية «فارقها فلا خير لك فيها» ففارقتها فنكحت رجلاً غيري

ترجمه:
«مادر یحیی دختر ابی اهاب بن عزیز را به نکاح گرفتم ، زن سیاهی آمد و گفت من عقبه و کسی را که به نکاح گرفته است شیر دادم ، حضرت عقبه رض می گوید : من گفتم من آنرا نمی دانستم و برایم خبر هم ندادی ، بعد از آن بدنبال اولاد ابی اهاب فرستادم، تا از آنها بپرسم ، ایشان گفتند ما آن را نمی دانیم «یعنی ما ندیدم که آن زن شما را شیر داده باشد» بعد از آن به راحله خود نشستم و به نزد نبی صلی الله علیه و سلم به مدینه آمدم و از ایشان سوال کردم ، رسول خدا ص فرمود:  چگونه می خواهی ادامه بدهی در حالیکه چنین سخنی گفته شده است . و در یک روایت آمده که رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمودند از آن زن جدا شو، زیرا خیری در او نیست  . حضرت عقبه رض میگوید از آن زن جدا شدم و زن مذکور با کس غیر از من ازدواج نمود»
 دلیل حنابله بر ثبوت رضاع به شهادت یک زن ، حدیث عقبه بن حارث است اگرچه همان زن ، خود شیر دهنده  باشد، و حتی اگر والدین شیر دهنده  هم ، شیر دادنش را تکذیب نمایند .  
می بینم در حدیث مذکور پدر و مادر شیر دهنده ، از شیر دادن انکار کردند و گفتند ما نمی دانیم که آنان را شیر داده باشد، و به همراه آن پیامبر اسلام حضرت عقبه رض از استمرار بر این ازدواج نهی نمود، و فرمود« فارقها فلا خیر لک فیها »یا فرمودند« کیف و قد قیل» اما جمهور علماء می گویند که شهادت شیر دهنده به تنهائی کافی نیست ، زیرا وی بر فعل نفس خود شهادت می دهد
مالکی ها:
  مالکی ها عقیده دارند که رضاع قبل از عقد ، به شهادت فقط یک زن اگرچه از طرف او و یا غیر او افشا هم شده باشد ، مورد قبول نیست ، مگر شهادت مادر صغیر که شهادتش در صورت افشا شدن پذیرفته می شود.
 به نظر مالکی ها رضاع به شهادت یک مرد و یک زن باهم ، یا به شهادت دو زن در صورتی که از طرف آنان یا غیر آنان بین مردم افشا شده باشد، قبول می شود، و بنا به قول ارجح به همراه افشا شدن عدالت شرط نیست ، فقط برای قبول این شهادت شرط است که اظهار و شهادت قبل از عقد باشد، زیرا در این صورت تهمت از شاهد منتفی است.

 
مذهب شافعی:
 شافعی ها میگویند رضاعت به شهادت چهار زن ثابت می شود، چون زنان مانند ولادت بر این امور آگاه اند، و کمتر از چهار زن ثابت نمی گردد، زیرا دو زن به منزله یک مرد می باشد .  
شهادت شیر دهنده به همراه دیگران قبول می شود در صورتی که طالب اجرت نباشد و عمل خود را یاد آوری ننماید، بلکه به خاطر خدا و بطور مطلق شهادت بدهد که بین آن دوتا رضاع محرم وجود دارد ، زیرا وی در این شهادت به این طرز، قصد جلب منفعت و دفع ضرر را ندارد ، اما اگر طالب اجرت بود شهادتش قبول نمی شود، زیرا در این صورت متهم است.
 
 
 
توجه:
 به اتفاق همه ی فقها و مجتهدین شهادت در باب رضاع بدون دعوی و حسبتاً لله قبول می گردد، و نیاز به تقدم دعوا ندارد، زیرا متضمن حرمت است ،و از جمله حقوق الله می باشد، بنا بر این اگر کسی شاهد رضاعت طفلی می باشد ، باید ادای مسؤولیت نموده و بدون معطلی شهادت بدهد، تا عندالله درروز قیامت گناهی بدوشش باقی نماند.
مآخذ:
الفقه علی المذاهب الاربعة
 الفقه الاسلامی و ادلته
صحیح البخاری   –      روضة الطالبین.