آرشیف

از آنجای که مفهوم رایج مقوله سواد شامل دوبخش از «خواندن» و «نوشتن» می‎شود، متاسفانه در افغانستان یک بخش مهم از آن که دستیابی به هنر"نویسندگی" است به عنوان ارزشمندترین فعالیت انسانی تا هم اکنون جای آن خالی است.
از اولین سنگ‎بنای مکتب و دانشگاه در افغانستان تا هم اکنون که شاهد هزارها باب مکتب و صدها دانشگاه دولتی و خصوصی در کشور هستیم، علی‎الرغم اهمیت مهم هنر نویسندگی که در راستای ایجاد ارتباط ماندگار و انتقال دانش یک نسل به نسل دیگر جداً مهم و حایز اهمیت است با آنهم هیچ‎گونه توجه لازم روی این اصل حیاتی در نهادهای آموزشی صورت نگرفته است.
در افغانستان هنر نویسندگی نه تنها در نهادهای رسمی دولتی مثل مکاتب و دانشگاه‎ها، بلکه در طول دوره‎های مختلف در مدارس دینی نیز تعطیل بوده است. بطور مثال امروز روحانیت و اهل مدرسه در پشت منبرها می‌توانند بی‌وقفه و بی‎تکرار ساعت‎ها سخنرانی کنند و به مردم وعظ بگویند، اما از این میان ممکن تعدادی انگشت شماری باشد که بتوانند قسمت از سخنرانی‎هایشان را به کاغذ پیاده کنند و اثری خواندنی از خود به یادگار بگذارند، بقیه هیچگاهی به نوشتن به عنوان یک ضرورت مهم و مکمِل سواد توجه نکرده و از عهده آن نیز به درستی برامده نمی‎توانند. این‎گونه مثال ها منحیث یک واقعیت تلخ نشان دهنده این است که متاسفانه در افغانستان به عنوان یک خلای آموزشی هیچگاهی به هنر نویسندگی از باب اهمیت و ضرورت توجه نشده است.
مسلم است که تا امروز بطور جسته و گریخته نقدهای زیاد علیه نظام آموزشی و تحصیلی در کشور انجام شده است که برخی‎ها تک تیوری بودن آموزش را بجای نبود کار عملی در نظام آموزشی نقد کردند؛ برخی‎ها از رشد پدیده افراطیت در نظام آموزشی و تحصیلی هشدار دادند؛ و برخی‎ها هم مسیر فعلی نهادهای تعلیمی و تحصیلی را مایوس کننده خوانده اند. اما من فکر می‎کنم افزون بر موارد فوق؛ عدم توجه به یک رکن مهم از نظام تعلیمی و تحصیلی در افغانستان که همانا هنر نویسندگی در پهلوی خوانش متن است جامعه را از همان ابتدا در عرصه پیشرفت‎های علمی به کندی جدی مواجه ساخته است.
هم‌اکنون که سالانه هزارها دانش‎آموز از مکاتب و هزارها دانشجو از دانشگاه‌های دولتی و خصوصی فارغ‌التحصیل می‌شوند، گفته می‌توانیم که رقم بزرگ از آنها قادر به نوشتن در خواستی برای اشتغال و یاهم توانایی نوشتن زندگی‎نامه و پایان‎نامه تحصیلی خویش را ندارند که این موضوع بارها فرصت انتقاد  از سوی افراد جامعه بر نسل دانش‎دیده کشور را نیز فراهم ساخته است.
سیستم در نهادهای آموزشی افغانستان طوری ساخته شده است که دانش‎آموز و دانشجو را به بجای "اندیشیدن"، "خلاقیت" و "اثر آفرینی" فقط به کاپی پست کردن نوشته‎های از دیگران عادت داده است؛ متاسفانه ادامه این وضع در کنار اینکه فرصت‎های کلان از انگیزه و بروز توانایی‎های فردی در جامعه را سلب می‎کند، بلکه بجای آن تنبلی را رشد داده و جلوی پیشرفت‎های علمی و دانش‎افزایی نسل جدید افغانستان را نیز می‎گیرد.
اخیراً پس از همگانی شدن طرح وزارت معارف مبنی بر شامل ساختن و انتقال صنوف اول الی صنف سوم مکاتب به مساجد که با انتقادهای تند نویسندگان و منتقدان مواجه شد. این پرسش به ذهنم تداعی شد که چرا رهبری وزارت معارف در طول بیست سال گذشته که میلیاردها دالر امریکایی در عرصه تقویت آموزش و پرورش در این کشور هزینه شد همیشه موضوعات حاشیه‎یی در صدر کار این وزارت بوده تا کارهای بنیادی و حیاتی.
در این مدت بیست سال بجای اینکه معارف و تحصیلات بتوانند به عنوان معتبر ترین مراجع علمی جایگاه خود را در عرصه تولیدات آثار علمی، میزبانی از برنامه‎های کلان کشوری، ارایه راهکارهای علمی برای حل بحران‎های متعدد موجود درکشور ثابت کند، بلکه آلودگی سیاسی، رفت و برگشت فلان وزیر به اساس سهمیه قومی، سیاستگذاری‎های زبانی و خبرهای منفی مرتبط به خیالی خواندن مکاتب، حیف و میل پول‎های کمک شده و دست داشتن فلان دانشجو به حملات هراس‎افگن وغیره سرخط خبرها بوده است.
سه سال پیش از امروز با جمع از اعضای اتحادیه نویسندگان افغانستان فرصت پیش آمد تا طی یک کار مشترک و گروپی نصاب معارف را بازخوانی کنیم. در آن روزها مرحوم دکتر اسدالله حنیف بلخی وزیر معارف بود. در روز اول سمینار رهنمودی، کار شیوه و حدود کاری را برای‎مان مشخص کردند و به ما گوشزد شد که هیچ ویراستاری حق دست زدن به محتوا را ندارد و همچنان تاکید شد که تنها بر اصلاح شکلیات به پردازیم و بس. پس از اینکه کتاب‌ها را به محل کارم آوردم از بخش شناسنامه کتاب شروع کردم و خواستم تا کلمات انگلیسی را یک به یک به فارسی دری معادل سازی کنم. در گام نخست خواستم کلمات بیگانه مثل «ادیت» و «ادیتور» به «ویرایش» و «یراستار» معادل سازی شود. پسان بعد از تسلیمی کتاب‎ها متوجه شدم که دوباره بالای کلمات ویرایش و ویراستار تحت عنوان کلمات بیگانه خط کشیده شده و مجدداً «ادیت» و «ادیتور» به عنوان واژه‎های غیربیگانه جایگزین شده است.
در آن روزها احساس کردم که سیاسی‎سازی و توسل به سیاستگذاری زبانی یکی از کلان‎ترین چالش‎ها در تقویت همچون نهادهای مثل وزارت معارف و تحصیلات است که همواره به عنوان یک مانع جدی فرا راه رشد آموزش و پرورش در این نهادها عمل کرده است. و همینطور چند روز پیش شاهد مکتوب اداره امور ریاست جمهوری مبنی بر «ادبیات اصیل» افغانی نیز بودیم که مشت نمونه خروار همه این‎ها حکایت از وضعیت ناهنجار سیاست‎زدگی زبانی در این نهادها می‎کند.
اکنون با توجه به تجربه تلخ که از مداخله رهبری در کار سیاسی‎سازی این نهادها وجود دارد، متاسفانه امیدواری‎ها نسبت به رشد آموزش‎های قابل انتظار در این نهادها را به سطوح بالای کاهش داده است.
به باور من؛ در شرایط کنونی اگر دستان غرض آلود سیاسیون از کار علمی این نهادها کوتاه شود فرصت خوبی است تا با توجه به تجربه‎گیری از نظام آموزشی و تحصیلی کشورهای همسایه و جهان بتوانیم؛ جهت سیاست‎زدایی و اصلاح نظام آموزشی در کشور از کارهای کوچک بنیادی آغاز الی رفتن بسوی "اندیشیدن"، "خلاقیت" و "کاربردی‎سازی" محتوای نصاب تعلیمی گام‎های عملی و جدی را برداریم. تصریح می‎کنم، در کنار همه مشکلاتی که در این نهادها وجود دارد تا زمانی که ما نتوانیم خلای هنر نویسندگی در نظام تعلیمی و تحصیلی کشور را که تعریف از مفهوم ابتدایی سواد است پر کنیم، ممکن نخواهد بود که به سایر مقولات الی کابردی‎سازی آموزش که لازمه از مقوله آموزش دنیای مدرن است به آن برسیم.
نویسندگی از تمرین نوشتن به دست می‎آید، تا زمانی که این هنر تمرین نشود و بدست نیاید، تنها با خواندن متن اطلاق "باسواد" بر افراد ناقص است.

با حرمت
عصمت الله راغب
17/9/1399