آرشیف

ناسیونالیسم یا ملی‎گرایی را که تا امروز عبارت از "احساس وفاداری به ملت خاص"، "تمایل به رعایت منافع  ملت خویش" و "اهمیت دادن به حفظ فرهنگ ملی" توصیف کرده اند؛ بحث جدیدی نیست، بلکه از ابتدای پیدایش انسان مورد توجه بوده است، اما ناسیونالیسم یا ملی‎گرایی زمانی در جهان به صورت یک تفکر نمایان شد که عنوان ایدیولوژی گرفت و در اروپا و غرب به صورت یک مکتب در آمد. به عبارتی‎هم در بحث‎های ملی‎گرایی اصالت دادن به تعلقات قومی و ملی بیشتر برجسته بوده است که انسان به جهت پاره‎ی از تعلقات از قبیل سرزمین، زنده‎گی مشترک، خون، نژاد و مانند آن خود را از دیگران جدا شمرده و به قوم خاص احساس تعلق می‎کند و توجه خود را به تامین منافع ملی، حتا اگر مستلزم به زیان دیگران هم باشد معطوف می‎گرداند. اما اینجا در افغانستان، به روایت تاریخ و رخدادهای تاریخی، ناسیونالیسم بیشتر بر رویکرد قومی بوده که پیشینه‎ی خیلی طولانی دارد و در حقیقت امر با تلاش‎های احمدشاه درانی گره می‎خورد، اما در این میان ناسیونالیسم قومی به گونه جدی در افغانستان بیشتر به آغاز قرن بیستم میلادی بر می‎گردد و با جنبش مشروطه‎خواهی پیوند می‎آبد که مروج‎کننده این اندیشه محمودطرزی است. طرزی آنرا از ذهنیت قبایلی وارد مطبوعات کرده و به یک جریان و سیال تبدیل می‎کند. علرغم تلاش‎های محمود طرزی برای تفوق‎بخشی به هویت خاص و زبان خاص، در گذر تاریخ آنچه از آفرینش نهادها و نهضت‎های دوره‎ی شاه امان الله خان که بنام دوره‎ی امانی یاد می‎شود متوجه می‎شویم، محصول فرهنگ ناسیونالیسم جدید حاصل پیکار مشروطه‎خواهان عهد امیر حبیب الله خان بود که تاجایی افغانستان را از زیر تاثیر انگلیس  به کرانه‎ی استقلال و آزادی‎های اساسی نایل گردانید. نخستین روح ناسیونالیسم به مفهوم جدید خود که متبلور"احساس وفاداری به ملت" و "تمایل به منافع ملت" بود حقیقتاً این اساس در عصر امان الله خان گذاشته شد که ناشی از روش ناسیونالیسم جدید و توام با ترقی بود و این ناسیونالیسم با ناسیونالیسم کهنه‎ی گذشته تفاوت‎های خاص خود را داشت.
 ناسیونالیسم عهد امانی که بیشتر منشای ملی‎گرایی را با مفهوم ترقی و تعالی کشور دنبال می‎کرد، باید راه خود را برای دموکراسی باز می‎کرد که در این مجال سخت محتاج به زمان و شناخت واقعی جامعه و روابط ماهرانه سیاسی و دیپلوماسی با جهان دیگر بود. در این وقت شاه می‎بایست قبل از همه از طریق معارف و فرهنگ به کمیت روشنفکران پرداخته و پایه‎های حزب ناسیونالیست مترقی را پی‎ریزی می‎کرد، زیرا ناسیونالیسم مترقی عبارت از همان طرز تفکر تلقی می‎شد که متکی بر اصول دموکراسی، صلح، ترقی و مبارزه علیه تبعیض و ارتجاع  و استعمار بود در این تفکر برتری نژادی، زبانی، مذهبی جای نداشت؛ بلکه تساوی نژادی ملل را در دستور کار خود قرار می‎داد. چیزی که جامعه افغانستان بنابه تکثر قومی و زبانی سخت در آن نیازمند بود.  ورود ناسیونالیسم به افغانستان که با ورود آن به هند همزمان است، در عصر امان الله خان این پدیده خیلی سریع رشد می‎کند و ازینکه این ناسیونالیسم در برابر امپریالیسم و استعمار انگلیس که همواره از ناسیونالیسم به مقصد متلاشی کردن رقبای خود استفاده می‏کردند و اتحاد کشورهای مسلمان نشین جهان سوم را بدین وسیله به تفرقه و جنگ علیه همدیگر مبدل می‎ساختند، در افغانستان امان الله این وضعیت را به درستی مدیریت کرد و برایند ناسیونالیسم بر خلاف خواست انگلیس‎ها باعث همگرایی ملی در بین مردم افغانستان گردید و امان الله خان که با افکار و اندیشه کاملاً نو و متفاوت از گذشته‎گان اش وارد میدان شده بود به نحوی می‎خواست این حرکت را  به مقصد درستش هدایت کند.
 از سویی‎هم امان الله  خود را نماینده ناسیونالیسم افغانستان و افزون بر آن مدافع جهان اسلام می‎دانست به همین سبب بود که او مورد توجه گروه‎های مختلف قومی در افغانستان و بزرگان جهان اسلام همچون علامه اقبال لاهوری  قرار می‎گیرد. بنابر این ناسیونالیسم افغانستان از این رهگذر خیلی سودمند بود، با وصف اینکه عصر امان الله خان با عصر ظهور افراد فاشیستی همچون هتلر و موسولینی در اروپا  و کمال مصطفی در ترکیه همزمان بود، بازهم در حقیقت ناسیونالیسم او جنبه فراگیر داشت که مزایای آن برای همه اقوام ساکن در کشور بود و تا یک مدت طولانی همه مردم افغانستان را در بر می‎گرفت. زیرا در ابتدا امان الله خان تلاش می‎کرد تنها مورد را که برای تحقق آن تلاش کند مسئله اسلام و افغان بدون مرز بندی‎های مذهبی و قومی بود. و آنچه از تفکر شخصی امان الله بر می‎آمد خیلی علاقه‎مند نبود تا در پی برتری‎ها مذهبی و نژادی و قومی باشد و از همین رو بود که در تمام سخنرانی‎هایش از خط کشی میان مذاهب و هویت‎های قومی نگرانی داشت و دامن زدن به همچو مسایل را کار دشمنان وحدت جهان اسلام و مردم افغانستان می‎دانست و تاکید بر مبارزه در برابر همچو دساییس می‎داشت.
روزی در یکی از خطبه‎های روز جمعه‎اش در قندهار خطاب به مردم بیان داشت که« به شما توصیه می‎کنم که در اتحاد و اتفاق اسلامیت و افغانیت خود بسیار سعی و کوشش کنید. بیشتر از هرچیز اینجا مرض قومیت را می‎بینم، لهذا آن‎های که به قومیت و نسب خود تفاخر می‎کنند می‎پرسم آیا حثیت قومی یا نسبی  اوشان از عزت و شرافت  اسلامی بلند است، نی، بلکه اسلام از همه چیز کرده دارای صفات بلند است. هرکسی که در افغانستان زنده‎گی می‎کند(سکونت دارد) بدون استثنا افغان و تمام طوایف و اقوام آن مسلمان گفته می‎شوند، برای هیچ کس لازم نیست که از اسلامیت و افغانیت صرف نظر کرده به قومیت خویش بنازد و خود را بدان امتیاز دهد. و اگر کسی بلندتر از  صفات اسلامیت، قومیت را بداند حتما در ایمان او ضعف است و اعتقاد  اوست می‎باشد و برخلاف  آیه واعتصمو بحبل الله……. رفتار نموده است» و خواست را که امان الله از مردمش داشت این بود که مسایل قومیت را کنار گذاشته اسلامیت را نقطه نظر خویش قرار دهند. تا وقتی که امان الله خان داعیه ناسیونالیسم اسلامیت و افغانیت را در سر داشت، جز  تلاش در راستایی نهادینه کردن ارزش‎های وابسته بر همین دو مورد کمتر به چیزهای دیگر توجه می‎کرد. بدون شک اسلام‎گرایی و وطنیت‎مآبی وی بسیار برجسته بود و برای مشروعیت بخشیدن به این مسئله، نخست جهان اسلام را یک جامعهٔ بزرگ عنوان کرده و بعداً ناسیونالیسم افغانی را ریشه‌دار در اسلام خواند و«حب‎الوطن من‎الإیمان» را شعار این روند قرار داد، شعاری که در حقیقت انعکاس از اسلامیت و افغانیت بود.
شاه امان الله خان روزی در یکی از سخنرانی‎هایش در لویه جرگه برای ترغیب مردم به وطنیت‎گرایی و پوشیدن لباس تکه‎های افغانی از وکلا، خوانین، مشایخ و سادات که با لباس‎های با دوخت وطنی در لویه جرگه 1303 شرکت کرده بودند تشکر ویژه کرد و خطاب  به مردم بیان داشت که: «در وقت ساختن تکه‎های افغانی همیشه "بسم الله، خیر یا الله" گفته می‎شود آیا پوشیدن این تکه‎های پاک خوب است یا در برنمودن(پوشیدن) پارچه‎های منحوس ناپاک که از دست یک بی‎وضو و بی‌نماز خارجیه بعمل آید»که بیان چنین عبارتی عمق ناسیونالیسم وطنیت‎مآبی و اسلام‌گرایی وی را  قبل از سفر به کشورهای اروپایی به نمایش می‎گذاشت.
از سویی‎هم امان الله خان دامن زدن به مسایل قومی را به دسته دادن به تبر دشمن تشبیه کرده و تاکید می‎کرد  که دشمن از این وضعیت به نفع خود سود می‎برد. در کنار دامن زدن به مسایل  قومی اختلاف شیعه و سنی  را نیز خطرناک  می‎دانست و مردم را از آن بر حذر می‎داشت و عامل عقب افتاده‎گی  جهان اسلام و جدایی عرب از عجم را نیز همین مسئله قومیت عنوان می‎کرد و می‎گفت  اگر ما به اختلافات قومی گیر نمی‎ماندیم امروز اسلام عزیز به این وضع نمی‎بود. یعنی می‎توان گفت که امان الله خان در تلاش نهادینه کردن ناسیونالیسم ملی و مدنی در افغانستان بود، و در کنار توجه لازم به فرهنگ دینی نگاهی که نسبت به سایر اقوام و زبان فارسی داشت نه تنها اینکه حالت فاشیستی نبود، بلکه یک مقدار نگاه مهربانانه مثبت به سایر قومیت‎های افغانستان نیز بود و خود عدم تبعیض بین مردم افغانستان را با جدیت دنبال می‎کرد. و همین‎طور تکلم فارسی برای امان الله خان از هرلحاظ با اهمیت بود و ترجیح می‎داد که در سخنرانی‎های رسمی نیز از زبان فارسی بنابه سلاست و روانی که داشت استفاده کند؛ چنانکه در یکی از خطبه‎هایش در قندهار هدف از تکلم به زبان فارسی را چنین باز گو می‎کند«عزیزان من می‎دانید که مقصد از خطابت رسانیدن احکام خدا و رسول است برای سامعین پس می‎باید که خطبه به زبانی گفته شود که به فهم قریب و شنونده از آن استفاده کرده بتواند. خطبه به زبانی خوانده شود که به فهم و ادراک مسلمانان نزدیک باشد و از آن استفاده کرده بتواند نه اینکه الفاظ را بخوانند که ابداً  سامعین آن به معانی و مطالب آن ندانند و به امر و نهی و تکلیفی را بر آنها از شنیدن آیات و احادیث لازم می‎آید اطلاع حاصل نکنند. خودم بسیار آرزو داشتم که امروز به زبان افغانی(پشتو) خطبه می‎گفتم، مگر بنابر دو لحاظ به فارسی به شما خطابت می‎کنم.
1-              چون در خطبه اکثریت مطالب و معانی آیات قرآنی و احادیث نبوی ترجمه می‎شوند و افغانی(پشتو) من آنقدر بلند نیست که بخوبی از عهده‎ی ترجمانی آن‎طوری بر‎آید که من گناهکار نشوم و شما را خاطرخواه خویش به مطلب دانانده بتوانم.
2-              اکثریت از شما حضار به فارسی می‎دانید و عموم تان می‎توانید از آن بخوبی استفاده کنید. و همین‎طور در لویه جرگه پغمان در برابر خواهش ملا چکنوری که ایشان در خواست کردند تا کتب مربوط به فقه اسلامی از بهر احترام به زبان عربی تحریر شود نه به فارسی، در آنجا نیز امان الله با حرف‎های تندی در برابر این خواهش ایستاده شد و از مزایای این این زبان با دلایل بسیار قوی در امر استناط و استخراج مسایل دینی استدلال کرد… اما اینکه امان الله خان در اواخر دوره‎ی حکومتداری خود همان‎طوری که بعداز سفر به اروپا بطور یک باره‎گی از فرهنگ دینی- اسلامی به فرهنگ و تمدن غربی نزول کرد، در خصوص تقلیل ناسیونالیسم ملی- مدنی به ناسیونالیسم قومی نیز از چنین رفتاری پیروی کرد. امان الله با توجه به مشوره‎های محمود طرزی که متاثیر از پان ترکیسم ترکیه بود در اواخر حکومتداری خود دست به یک سلسله تعصباتی قومی و زبانی زد که عامل جدی تولید انزجار و نفرت در میان سایر اقوام ساکن در افغانستان گردید.
بعداً آهسته آهسته پایه‎های پشتونیسم نرم در این عصر پی‎ریزی گردید، برای اینکه افغانستان را به صورت کشوری تک‎زبانی و تک قومی و تک نژادی نشان بدهند، بدون اینکه گوشه‎ی چشمی در تقویت زبان فارسی داشته باشند تلاش‎های زیادی برای انحصاری کردن زبان پشتو آغاز گردید. اگرچند به باور برخی از پژوهش‎گران امان الله شاه به هیچ وجه مانند پدر بزرگش عبدالرحمان خان نمی‎خواست اقوام دیگر افغانستان را در سلطه پشتون‎ها قرار دهد. اما بنابه نیت که پیش خود داشت می‏خواست که یک هویت یکسان از افغانستان که محور اصلی آن پشتویی باشد ارایه دهد که اطلاق واژه "افغان" نیز از این دست موارد است. امان الله خان با وجود که هیچ تفکیکی بین واژه ی "افغان" و هویت قومی "پشتون" نداشت، اما بازهم به تاکید همه مردم افغانستان را "افغان" خطاب می‎کرد.  و امان الله با این خصوصیات غرب‎گرایی و به اصطلاح آزاد‎اندیشی آخر در دام فاشیزم و پشتون‎گرایی گرفتار می‎شود و این اقدام در حقیقت محصول کوشش‎های محمود طرزی در عصر حبیب الله خان بود که زمینه را برای نتیجه‎گیری نهایی در زمان امان الله خان تا حدودی هموارتر کرده بود.
 از سوی دیگر نقش استعمار انگلیس در تشویق امان الله به رسمیت دادن به زبان پشتو انکار ناپذیر است؛ چون وحدت زبانی میان قلمروهای زبان فارسی برای استعمار انگلیس به هیچ عنوان خویشایند نبود و چه بهتر که این زبان نه تنها وسیله تفاهم و هماهنگی نباشد بلکه مایه نفاق نیز گردد و عمدتاً تاثیرپذیری که امان الله خان از محمود طرزی داشت، افکار طرزی ریشه در دو اصل داشت: اولاً محمود طرزی و خانواده او که از پشتون‎های قندهار و از جمله سرداران محمدزایی تبعیدی در ترکیه عثمانی بودند، در آن دیار نظر به جوی ناسیونالیستی ترک‎گرایی، تحت تاثیر افکار ناسیونالیستی قرار گرفته، اندیشه برتری قوم پشتون در مغز شان ایجاد شده بود. لذا پس از عودت به وطن این تفکر را در مغز امان الله جوان تزریق کردند اینجا بود که این اندیشه به زودی در امان الله اثر گذاشت.
ثانیاً به نقل از دولت آبادی مادر امان الله مثل مادر شیرعلی خان، پشتون بوده و امان الله از کودکی با خوی و خصلت پشتونی  بزرگ می‎شود. اینجاست که امان الله به تاسی از اقدامات فرهنگی شیرعلی خان و برخلاف پدر، روی زبان پشتو تکیه می‎کند و با تشکیل«مرکه پشتو» به این طرح جنبه قانونی و رسمی می‎بخشد. طرزی همچنین تلاش می‎کرد تا مشروعیت سلطنت افغان‎ها را با اصول اسلام پیوند دهد، با این باور که مذهب، ملیت، وطن و حکومت، مفاهیم جداناپذیر و مقدس هستند، چیزی که امان الله خان همچنان با تاثیرپذیری از افکار طرزی می‎خواست همه چیز را با رنگ و بوی اسلامی بیان کند.
برنامه عبور از ناسیونالیسم ملی و نزول در دامن ناسیونالیسم قومی حقیقتآً یکی از برنامه‎های جدی محمود طرزی بود که ایشان همواره  در پی ترفیع موقعیت پشتو قلم و قدم می‎زدند، او و همکارانش آنرا به عنوان"زبان افغان ها" در برابر فارسی، زبان رسمی به حساب می‎آوردند. آنها از باب تفوق‎طلبی باور داشتند که پشتو یا "افغانی" مظهر استعداد ملی  و "جد همه‎ی زبان‎ها" یک زبان ملی حقیقی است، به همین جهت این زبان باید به همه‎ی گروه‎های نژادی در افغانستان آموزش و تعلیم داده شود. اسلام، تاریخ افغانستان و زبان پشتو روی هم ملاطی را شکل می‎داد که با موزاییک‎های نژادی کشور اجازه می‎داد تا ملت واحده‎ای را قالب بگیرد، چیزی که امان الله نیز در آن فرو رفت.
به هر روی امان الله در انکشاف ناسیونالیسم افغان و بالا رفتن انتظارات سیاسی و اجتماعی نقش بالایی داشت و همواره تاکید بر آزادی مطلق مردمش داشت و این عامل سبب شده تا وی بتواند سنت‎گرایان و جنبش ملی‎گرایی را بسویی تجدد طلبی هدایت کند، اما شتابزده‎گی و عدم درک جامع‎شناسانه از کشور سبب شد که  امان الله خان نه به قهرمانی آرمان ناسیونالیسم ملی برسد و نه هم خواب‎های خلیفه شدن به جهان اسلام به مراد دل وی تعبیر شود.
 
عصمت الله راغب