آرشیف

بخش فرهنگی دفتر مرکزی بنیاد فرهنگی جهانداران غوری

خشکسالی یک پدیده عادی بوده که در همه نقاط دنیا بوجود می آید، کشور های پیشرفته برای مهار نمودن خشکسالی تدابیر و استراتیژی های مخصوصی داشته و مردم آن احساس کمتری از تأثیرات خشکسالی می نمایند، اما این پدیده بمثابه آفت و یا بلای آسمانی در مناطق و کشور های عقب مانده تبارز نموده و عقاید مختلفی را در زمینه ایجاد خشکسالی تداعی می نماید، در مضمونی که همین اکنون خواننده گرامی آنرا مطالعه می نماید خواستیم گوشه های از عوامل خشکسالی را به بحث بگذاریم. 
ابتدا نظرکوتاهی به آب، آب چیست ؟ و چه نیازی به آب دیده می شود؟ آب از دو عنصر کیمیاوی یعنی آکسیجن و هیدروجن تشکیل گردیده که سبب حیات مخلوقات اعم از انسانها، حیوانات، نباتات و تمام اجسام زیروح در روی زمین گردیده است، جهان امروز که بیک دهکده مسمی گردیده برای زیست در روی زمین به مشکل مواجه بوده که گاز های گل خانه یی و زباله های اتمی سبب شده تا انسان برایش جای دیگری را جستجو نماید، ازآن روست که مطالعات درسیارات دیگر بشدت ادامه داشته و برای پیدا نمودن یک محیط سالم با صلح و صفا وبا موجودیت آب در محراق تنش های دانشمندان قراردارد. 
در طول تاریخ آب عامل مهمی در شکل دادن به روش زندگی بشر انکشاف تکنولوژی ، زبان، وفرهنگ بوده است. مع الوصف هزاران سال است که انسان به طریق مختلف با انجام فعالیتهای زراعتی و صنعتی و? به راحتی آب این نعمت مقدس خداوندی را آلوده می نماید .رشد روز افزون جمعیت و بدنبال آن افزایش نیاز به امکانات و مواد اولیه باعث شده است که آبهای زیر زمینی وسطحی با مواد کیمیایی جدیدی آلوده شده و با گذشت زمان مخازن آب سالم وگوارا به تدریج آلوده و کیفیت آب بخصوص منابع محدود آب شیرین کاهش یابد.به این هدف ابتدا مروری براهمیت وارزش آب ازنظراسلام وقرآن کریم را بصورت آدرس ذکر می کنیم.
در ۳۳ آیه از قرآن کریم خداوند می فرماید: بعد از خلقت آسمان ها و زمین ما آب رافرو فرستادیم تا زمین مرده را زنده نماید و آب را مایه حیات و منشاء تمامی گیاهان و حیوانات و مایه هستی می داند آیات فوق عبارتند از:
سوره های نحل آیه ۱۰، ق آیه ۹، نحل آیه ۶۵، نمل آیه ۶۰، عنکبوت آیه ۶۳، روم آیه ۲۴، مرسلات آیه ۲۷، اعراف آیه ۵۷، یونس آیه ۲۴، هود آیه ۷، ابراهیم آیه ۳۲، حجر آیه ۲۲، بقره آیه ۱۶۴، فصلت آیه ۲۷، زخرف آیه ۱۱، کهف آیه ۴۵، طه آیه ۵۳، حج آیه ۵، حج آیه ۶۳، مؤمنون آیه ۱۸، اعراف آیه ۴۸، عبس آیه ۲۵، نباء آیه ۱۴، لقمان آیه ۲۰، فاطر آیه ۲۷، زمر آیه ۲۱، انبیاء آیه ۳۰، ملک آیه ۳۰، نور آیه ۴۵، فرقان آیه ۵۳، سجود آیه ۸، مرسلات آیه ۲۰، طارق آیه ۶.
نظر به آیات متبرکه قرآنکریم آب نه تنها برای گرفتن وضو، غسل و آشامیدن ، آب یکی از مواد قوی برای ترویج زراعت، صنعت ، مالداری وسایر امور بکار برده می شود.
آب ماده فوق العاده ای است که در کلیه خواص فیزیکی و کیمیاوی خود نسبت به ترکیبات مشابه فوق العاده می باشد. یکی از خواص قابل توجه و مفید آب قابلیت بی نظیر آن به عنوان محلل است در حقیقت آب را یک حلال جهانی می نامند زیرا بسیاری از مواد کیمیایی شناخته شده در جهان در مقادیر مختلف در آن محلول می باشند و پس از عمل انحلال هیچ گونه تغییری در خصوصیات کیمیاوی آن حاصل نمی شود.
هنوز با پیشرفت علم و تکنولوژی آب به عنوان یکی از پاک کننده های اصلی و قابل توجه از دیدگاه بشری می باشد و هیچ ماده دیگری را نتوانسته اند جایگزین آن نمایند و لذا ما مسلمانان مفتخریم که در کتاب آسمانی ما این ویژگی منحصربه فرد آب دقیقاً بیان گردیده ضرب المثل مشهور عامیانه است که می گویند : «خون را بخون نمی شویند، بلکه خون را به آب باید شست» هرگاه شخص عصبی گردد جهت فروکش نمودن قهرش برایش آب تعارف می کنند، پس معلوم می شود که آب یکی از مبرم ترین نیاز های طبیعت است که کمبودآن سبب خشکسالی و نبودآن به مرگ زنده جانها می انجامد.
نگاهی به اصل مطلب :
دانشمندان تعارفی را از خشکسالی نموده اند و پیرامون هر تعریف تبصره ی را جا گذاشته اند که این تعریف ها می تواند در زندگی روزمره ی ما نیز اثر بخش باشد.
الف- خشکسالي مفهومي :Conceptual drought در اين تعريف به مفاهيم کلي اشاره مي کند بطوري که عموم مردم قادر به فهم و درک آن باشند به عنوان مثال مي توان گفت: خشکسالي به دوره اي گفته مي شود که کمبود باران در آن دوره باعث بروز خسارات شديد به محصولات زراعتی و کاهش توليدات مي گردد. کشور های پیشرفته در اینگونه عوامل بیمه های خشکسالی را در قوانین خویش وضع می نمایند، بدین معنی که ازمالیه ی که سالانه جمع آوری میگردد فیصدی خاصی را برای حوادث، چون ذلزله، خشکسالی، طوفان و…. اختصاص داده و عندالضرورت آنرا به مردم طوری کمک می نمایند که هم متضررین بهره مند شده و هم دولت ها دارایی اتوریته ی معنوی بین ملت گردند.
ب- خشکسالي بهره برداري operational drought: شناخت مفهوم خشکسالي در حالت بهره برداري اين امکان را به ما مي دهد که بتوانيم زمان آغاز، پايان و شدت خشکسالي را دريابيم. جهت تعيين آغاز دوره خشکسالي، تعريف بهره برداري خشکسالي، زمان کاهش باران و يا هر فاکتور ديگر اقليمي را از حد تعيين شده در طول دوره زماني مشخص را نشان مي دهد. 
) ابعاد و جنبه هاي خشکسالي: همان طور که ذکر گرديد خشکسالي از ديدگاه ها و جنبه هاي متفاوتي مي تواند مورد بررسي و مطالعه قرار گيرد. در هر يک از اين محدوده ها و عرصه ها مشخصات و ويژگي هاي خاصي مد نظر قرار مي گيرد. اصولا در منابع مختلف خشکسالي را از چهار منظر زير مورد بررسي و تحليل قرار مي دهند: 
الف- خشکسالي اقليمي Meteorological drought: خشکسالي هواشناسي معمولا بر پايه ميزان و درجه خشکي و طول دوره تداوم خشکي(در مقايسه با ميزان طبيعي و نورمال باران) بيان مي گردد. در اين جنبه از خشکسالي آن چه که بايد مد نظر قرار گيرد ويژگي ها و تفاوت هاي اقليمي است که باعث تفاوت بسيار در ميزان بارش در نواحي مختلف مي گردد. بعنوان مثال در برخي از مناطق جهان که معمولا در تمام مدت سال بارندگي در آن جا رخ مي دهد(مناطق مرطوب حاره اي و نيمه حاره اي) خشکسالي را به مفهوم بارشي کمتر از حد تعيين شده در طي چند روز متوالي در نطر گرفته اند. در حالي که اين تعريف در مناطق کم باران به هيچ عنوان نمي تواند قابل اعتنا و اتکا باشد و بايد ميزان بارندگي متوسط سالانه، فصلي و يا ماهيانه به عنوان ملاک مورد توجه قرار گيرد. 
ب- خشکسالي زراعتی Agricultural drought: خشکسالي زراعتی جنبه هاي مختلف خشکسالي اقليمي و يا خشکسالي هيدرولوژيکي را به تاثيرات زراعتی پيوند مي دهد. در اين تعريف بيشتر توجه و تمرکز بر کمبود بارندگي، precipitation shortage(تفاوت تبخير و تعرق واقعي) evapotranspiration Actual(با تبخير و تعرق پتانسيل) evapotranspiration Potential کمبود رطوبت خاک، ميزان افت سطح آب هاي زير زميني و يا مخازن مي باشد. آب مورد نياز گياهان بستگي تام به شرايط غالب اقليمي منطقه، خصوصيات بيولوژيکي گياه مورد نظر، مرحله رشد و خصوصيات فيزيکي و بيولوژيکي خاک دارد. 
ج- خشکسالي هايدرولوژيکي Hydrological drought: خشکسالي هايدرولوژيکي را بايد بهمراه تاثيرات کاهش دوره باران(شامل برف) بررسي کرد. اين کاهش باران در ميزان آب رودخانه ها، درياچه ها، مخازن و سطح آب هاي زير زميني تاثير گذار خواهد بود. گر چه مبدا و منشا تمامي خشکسالي ها کمبود باران مي باشد که خارج از اراده و اعمال بشري است اما هايدرولوژيست ها بيشتر توجه خود را صرف نحوه به پايان رساندن اين پديده و اين دوره در حوزه آبخيز و سيستم هايدرولوژيکي معطوف مي کنند. خشکسالي هاي هايدرولوژيکي معمولا هم زمان با خشکسالي هاي اقليمي و زراعتی نبوده و با تاخيري نسبت به آن ها روي مي دهد چرا که زمان طولاني تري مورد نياز است تا اين که اين کاهش باران بتواند خود را در اجزاء سيستم هايدرولوژيکي از قبيل کاهش رطوبت خاک، جريان آب رودخانه ها و يا سطح آب درياچه ها و مخازن نشان دهد. بنابر اين نقش و تاثير خشکسالي هايدرولوژيکي در بخش هاي مختلف اقتصادي و اجتماعي کاملا متمايز از يکديگر است به عنوان مثال کاهش بارندگي مي تواند باعث نقصان و کاهش سريع رطوبت خاک گردد که اين امر در وهله اول توسط متخصصين و مسئولين زراعتی قابل مشاهده و فهم خواهد بود و مسئولين نيروگاه هاي برق آبي و يا محيط زيست با تاخير چند ماهه اي ممکن است اثرات آن را دريابند. از طرف ديگر آب جاري و يا آب ذخيره شده در سيستم هاي هايدرولوژيکي از قبيل رودخانه ها و مخازن بهره برداران متعددي داشته و استفاده هاي چند منظوره همانند کنترول سيلاب، آبياري، کشتيراني، بهداشت و شرب، ماهيگيري و حيات وحش از آن ها بعمل مي آيد و لذا پيامدها و شدت اثرات خشکسالي هايدرولوژيکي را افزون تر و پيچيده تر مي سازد و در هنگام وقوع خشکسالي رقابت بر سر استفاده از منابع آبي باعث بروز کشمکش هاي بين استفاده کنندکان از آب مي گردد. 
د- خشکسالي اقتصادي اجتماعي: Socioeconomic drought تعاريف خشکسالي اقتصادي اجتماعي در ارتباط با برخي کالاهايي اقتصادي است که عناصر اقليمي، هايدرولوژيکي و زراعتی خشکسالي را بهمراه خود دارند. اين نوع خشکسالي کاملا متفاوت از انواع پيشين خشکسالي مي باشد. چرا که اين نوع خشکسالي وابسته به زمان و مکان فرايند عرضه و تقاضا است. کالاهاي اقتصادي از قبيل آب، حبوبات، علوفه، ماهي و حيوانات که درآب زندگی می کنند، نيروي برق آبي بستگي به شرايط آب و هوايي دارند. بدليل تغييرات طبيعي اقليمي تامين آب مورد نياز مردم در سال هاي مختلف در نوسان خواهد بود. لذا خشکسالي اقتصادي اجتماعي هنگامي رخ مي دهد که ميزان تقاضا براي يک کالاي اقتصادي وابسته به آب از ميزان عرضه ان که تحت تاثير کاهش بارندگي کاسته شده پيشي گيرد، خشکسالی های دهه 60 در افغانستان مطابق است بر تعریف فوق زیرا در آن زمان نه تنها قیمت کالا ها به بلند ترین سطح خود رسیده بود بلکه پول افغانی هم در مقابل پول خارجی از افت روز افزونی برخورداربود. کار گاه های برق آبی کشور همه در آستانه سقوط و یا سقوط کلی قرارداشت، تورید اموال از خارج به همین منوال بستگی های سیاسی و اجتماعی داشته ، فقر و تهیدستی از هرطرف مردم را تهدید می نمود.
در هر حال تاثيرات فزاينده خشکسالي مؤيد روند رو به افزايش آسيب پذيري حامعه جهاني در قبال اين پديده است. ميزان آسيب پذيري جوامع انساني در قبال پديده خشکسالي بشدت تحت تاثير عواملي چون: رشد جمعيت، تغييرات جمعيتي، مشخصه هاي آماري، ميزان توسعه يافتگي و سطح تکنولوژي روند و الگوي مصرف آب، سياست هاي دولت، رفتارهاي اجتماعي و سطح آگاهي هاي زيست محيطي قرار دارد. اين عوامل هميشه دستخوش تغيير و تحول هستند و لذا اين تغييرات ميزان آسيب پذيري نيز ممکن است کم يا زياد گردد. بعنوان مثال افزايش جمعيت نياز به آب را بالا خواهد برد و بنابراين ميزان تنش هاي ناشي از کمبود آب گسترش يافته و مردم بيشتري را در چالش قرار خواهد داد.هر چند خشکسالي نيز يک بلای طبيعي است ولي بشر قادر است با اتخاذ سياست ها و راه کارهايي ميزان آسيب پذيري خود را همانند ساير بلاياي طبيعي کاهش دهد مديريت خطرrisk management برنامه ريزي در جهت کاستن از تاثيرات خشکسالي اين امکان را به سياستگزاران مي دهد که با هزينه هاي بسيار کمتري بتوانند در مقابل اين پديده مبارزه کنند.
از رسول خدا (ص) نقل شده است که فرمود: مادامی که امت من امر به معروف و نهی از منکر کرده و در تقوا یاور هم باشند در خیر و برکت قرار دارند اما اگر چنین نکردند برکات از آنها جدا شده و در آسمان و زمین هیچکس به یاری آنان نمی آید.
خشكسالی را نبایست صرفاً بعنوان پدیده ای كاملاً فیزیكی یا طبیعی درنظر گرفت . تأثیرات آن در جامعه مایحصل ایفا نقشی مابین یك رخداد طبیعی ( باران كمتر از حد مورد انتظار به دلیل تغییرات اقلیمی ) و نیاز مردم به منابع تأمین آب می باشد . انسانها معمولاً از تأثیرات خشكسالی لطمه می بینند خشكسالی های اخیر در هر دو گروه كشورهای توسعه یافته و در حال انکشاف نتایج اقتصادی ، تأثیرات زیست محیطی و دشواریهای شخصی به بار آورده كه جملگی باعث شده اند كه آسیب پذیری تمامی جوامع به این پدیده زیانبخش طبیعی مدنظر قرار گیرد . 
بنیاد فرهنگی جهانداران غوری سال روان را در بسا نقاط کشور بخصوص ولایت غور خشکسالی احساس نموده و حالت معیشتی مردم ما را نا مطمئن پیش بینی می نمایدوبه اساس صحبت محترم الحاج محمد قاسم علم رئیس حفظ محیط زیست ولایت غور چاه های آب آشامیدنی ولایت غور از ماه حمل سال روان خشکیده و یا سطح آب آنها کاملأ پائین رفته و به همین منوال ولسوالی های دولینه،شهرک،پسابند، تیوره و چهار صده در یک حالت وخیم از خشکسالی قراردارند، مردم ما از مؤسسات و نهاد های ملی و بین المللی تقاضا دارد باسروی عمیق و همه جانبه و با در نظر داشت حالت جاری در کشور به آینده این مردم عطف توجه نموده و به آنانیکه زیر خط فقر قرار میگیرند مصروفیت ها و کار های درآمد زا را پلان نمایند تا از یک طرف از کوچ های اجباری جلو گیری گردد و از جانبی زمینه برای احیای مجدد زیر بنا های آبی مساعد و به مصروفیت طبقه دهقان و زحمتکش کشور بینجامد.
با استفاده ازمنابع:دکترمحمدمهدی امین کارشناس بهداشت محیط مرکز بهداشت استان اصفهان-عضوانجمن متخصصان محیط زیست ایران عضوهیئت علمی گروه بهداشت محیط- دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی اصفهان
– راهنمای آب تألیف دکتر عباس کمالی‌زاده انتشارات ایران علمی سال ۱۳۶۴
– آب شناسی تألیف دکتر محمدرضا غفوری و دکتر سیدرضا مرتضوی انتشارات دانشگاه تهران سال۱۳۶۷
– دائره المعارف بزرگ اسلامی جلداول انتشارات مرکز دائره المعارف اسلامی
– قرآن کریم۵-http://www.m.narjes.org/maaref/ghoraan/golchin/golchin۴.htm۶- http://www.m.narjes.org/maaref/ghoraan/golchin/golchin۲.htm– فرهنگ دهخدا
– فرهنگ عمید