آرشیف

بخش فرهنگی بنیاد فرهنگی جهانداران غوری

قسمت دوم مقاله ی مولانا معتصمی غوری

مراتب ودرجات ایمان:

ایمان به لحاظ قوّت وضعف دارای درجات ومراتب مختلف است ولی به غرض تفهیم وضبط می توان همه آن مرا تب را در دوقسم گنجانید.
1ـ ایمان تقلیدی:
ایمان تقلیدی ایمانی است که براساس تقلید بدست آمده است.
تقلید چیست ؟
تقلید دراصطلاح« هواعتقاد حقیة قول الغیرعلی وجه الجزم من غیران یعرف دلیله» باور کردن سخن کسی را بروجه جزم وخالی ازتردید بدون از اینکه مقلد دلیل حقانیت سخن آن کس را بشناسد مثلاً: شخصی درخانواده مسلمانی تولد یافته وتربیت گردیده است هرآنچه پدر، مادر، معلم واستاد وجامعه اسلامی درمورد مسائل اعتقادی به او تلقین کرده اند بطور جزم باور کرده است. که درمورد معتقداتش هیچ گونه تردید وشک وشبهه ای ندارد ولی خودش به منظور اثبا ت صحت وحقیت معتقداتش به تّفکر واندیشه فرونرفته واستدلال نورزیده است. این چینین ایمانی را ایمان تقلیدی می گویند.

آیاایمان تقلیدی معتبراست؟
درمورد اعتبار ایمان تقلیدی اختلاف وجوددارد 1ـ فرقه معتزله که یکی ازفر قه های عقلگرای اسلامی درگذشته بوده است، ایمان تقلیدی را معتبر ندانسته مقلدرا مؤمن نمی شمارند.
2ـ جمهور اهل سنّت وجماعت ازجمله مذاهب چهارگانه ( حنیفیه، شافعیه، مالکیه، حنابله) ایمان تقلیدی را معتبر دانسته اند که مقلد به سبب آن ازدایره کفر بیرو ن گردیده ومؤمن شمرده شده وازعذا ب ابدی جهنّم نجات حا صل کرده ووارد بهشت می شود ولی با این هم به تر ک تفکر واستدلال گناهکار می باشد. خطرایمان تقلیدی دراین است که ثبا ت وپایداری ندارد، در برابر تندبادهای فلسفه های گمراه کننده، مکتب های فکری الحادی، شکوک وشبهات ووساوس ابلیس های جنّی وانسی تاب مقاومت نیاورده، پایه هایش درهم شکسته وکاخش متزلزل میگردد. ازنوا قص دیگري ایمان تقلیدی این است که مؤمن مقلد انگیزه قوی درونی برای عبادت، زهد وترک معصیت ندارد وبسیار به آسانی خواسته های نفس وشیطان ومنافع دنیوی را براطا عت خدا(ج) وپیامبر(ص)ومنافع آخرت ترجیح می دهد . وگاهی به مرحله ای هم قرار می گیرد که درگرداب فسق، فجور وگناه غرق گردیده وبا اینکه مؤمن است، اعمال، کردار، اخلاق وطرززندگی اش منافقانه وکافرگو نه می باشد. خلاصه اینکه ایمان تقلیدی ضعیف ترین وپایان ترین درجا ت ایمان است که از آن پایان تر ظن وغلبه ظن است که از نظرهیچ کس معتبر نیست.

2ـ ایمان استدلالی:
ایمان استدلالی آن است که به اساس استدلال، تفکر واندیشه صحیح حاصل گردیده است که درنتیجه آن باور واعتقاد ازم تبه تقلید که« اعتقاد جازم وغیرثابت» است به یقین که اعتقاد جازم وثابت» است، انتقال یافته است. مثلاً: کسی که به نظام کائنات وعالم پر اسرار طبيعت اندیشیده است، ویقینش حاصل گردیده است که این نظام پیچیده خود به خود یا به توسط طبیعت کوروکروبی شعور، به وجود نیامده است بلکه آفریننده، قادر، علیم، خبیر وحکیمی دارد .
همچنان زندگی رسول اکرم(ص) را مطالعه کرده است، وبه اخلاق، اعمال وشخصیت آن حضرت نگاهی انداخته وبه معجزات او فکر کرده است وبه خصوص به معجزه جاودانه آن حضرت که (قرآن حکیم) است دقت نموده است تا آنکه یقینش حاصل شده است که آن حضرت پیامبر برگزیده خداوند(ج) است که برای هدایت بشرفرستاده شده بودند وبعد از آن به تمام آنچه که آنحضرت گفته وازجانب خداوند(ج)اطلاع داده است، ازاعماق قلب تصدیق داده وبه حقانیت آنهاازحیث که پیامبر(ص)خبرداده است یقین می نماید.
لازم به ذ کر است که منظور ازایمان استدلالی این نیست که صاحبش ازآنچه که به آن معتقدگردیده است حتماً به زبانش تعبیرکرده بتواند وبه دلیل منطقی وصغری وکبری ومقدم وتالی اثبات نماید که این مختص به افراد تحصیل کرده واهل منطق واستدلال است، بلکه چیزی که لازم است وجود یک شناخت ومعرفت قلبی است که با عواطف واحساسات وجدانی وروحی همراه گردیده وحصول یقین را درپی دارد) که هر انسانی (عامي وعالم ) می تواند به آن دست یابد، چنانچه یک اعرابی بی سواد به سوی آن یقینی که به اساس تفکر به آن نائل گردیده است چنین اشاره می نماید:«البعرة تدل علی البعیر واثر السیر یدل علی السیر فکیف بسماء ذات ابراج وارض ذات فجاج وبحارذات امواج افلایدل ذالک علی العلی الکبیر » (پشکل شتر برشتر دلالت می کند، اثررفتن دلیلی است بررفتنی کسی چه رسد به آسمانی با این همه برجها وزمینی با این همه راهها وگردنه ها، ودریاهای با این همه امواج آیا اینها بر خداوند بلند مرتبه وبزرگوار دلالت نمی کنند؟ این نکته را نیز باید ازذهن دورنداشت که ایمان استدلالی هم به اعتبارقوت وضعف دارای مراتب ودرجات مختلف است که مبدءش استدلال، تفکر و یقین است ومنتهایش (اگر منتهایی برای آن باشد) عین الیقین است که پیامبران، فرشتگان، صدیقان، وعارفان به آن نائل می گردند. به لحاظ همین تفاوت مراتب ودرجات ایمان مراتب قرب ووصول الی الله ومراتب ودرجات بهشت متفاوت می گردد .
از پیامدهای مهم ایمان استدلالی ورسیدن به یقین این است که صاحب چنین ایمانی انگیزه قوی درونی برای عمل واطاعت خداوند(ج)واستقامت به شریعت دارد وازسرمایه های گرانبهای اخلاص، احسان، محبت خداوند(ج) پیامبر(ص)فکر آخرت، وتزکیه واصلاح نفس برخوردار است، درتمام اعمال وحركاتش صرف رضاي الهي را مقصدقرارمي دهد، ودربرابر تشعشعات زهرآگین وامواج ایمان سوزحرکت های الحادی متأثر ودگرگون نمی گردد، وبه خاطر نیل به ثروت، قدرت، جاه ومقام ارزشهای اخلاقی ودینی را پایمال نمی سازد، ودربرابر تطمیع وتهدیدخودرانمی بازد، وبه خاطرحفظ عقیده وایمان ودینش، مصیبت ها ورنجهای فراوانی را متحمل گشته ودرسخت ترین شرایط هم فریادهای پرشکوه وعشق آفرین «احد احد» را سر می دهد. همین است مقصد نهایی اهل ریاضت وصحبت ومدرسه تصوف وعرفان اسلامی که ازآن تعبیر به وصول الی الله می شود، الله (ج) این نعمت عظیم را شامل همه ما بگرداند .

عمل
پس ازآنکه انسان علم فرض عین را فراگرفت وعقیده اش رامطابق به آن عیار ساخت، لازم است که اوامرالهی را درعرصه عبادات، احوال شخصیه ومعاملات بجاآورد. وعبادات را که مهمترین آنها نماز،زکوة،روزه،حج است، به وفق فرمودات شرع انجام دهد. وهمچنان تمام نواهی ومنکرات را مانند، زنا،نوشیدن شراب، مواد مخدر، قمار، قتل نفس، ظلم،اختلاس، خیانت، وگرفتن رشوت وامثال آنها را ترک کند واز همه معاصی وگناهان دوری جوید.
عقیده اهل سنت وجماعت این است که اعمال مکملات ایمان اند، لذا اگرکسی عملی را ترک کند وازامری سرپیچی نماید ومرتکب گناه ومعصیتی شود کافر نگردیده لکن فاسق ومرتکب کبیره محسوب شده وبقدر جنایت وگناهش در دوزخ مجازات می گردد. ولی این نکته را باید ازیاد نبرد که زمانیکه انسانی ایمان آورد ومرتکب کفر وشرک نگردید، اگر چه ترک یک عمل واجب وارتکاب یک معصیت اورا از دائره ایمان بیرون نمی سازد، لکن این خطر وجوددارد که این یک معصیت مقدمه برای ارتکاب معاصی وگناهان بیشماری دیگرشود که درنتیجه انسان آن قدر به معصیت وفسق وفجور وگناهان خوگیرد وآنهارا سبک وناچیز شمرده ودرارتکاب آنها ازخود گستاخی وبیباکی آشکاری نشان دهد که درنهایت ازحرمت آنها نیز انکارنماید وبه دین وشعائردین استخفاف ورزد، که درآن صورت کافر ومرتدگردیده ومستحق قتل شده وبرای ابد درجهنم می ماند. واین است نتیجه ودست آورد ترک عمل صالح وارتکاب معصیت وگناه.
اخلاق،اصلاح قلب وتزکیه نفس
علاوه بر عقیده وعمل، یک سلسله اعمال قلبی وباطنی نیز است که آنها هم از مکملات ایمان اند واهمیت آنها از دو چیز اول (عقیده وعمل) کمتر نیست. این اعمال باطنی نیز دو نوع اند. اعمال باطنی که حاصل کردن وبدست آوردن آنها لازم وضروری است مانند:محبت الله(ج) ، محبت نبی اکرم(ص) ومحبت تمام انبیاء کرام وبندگان صالح ومؤمن، بغض ونفرت از دشمنان خدا ودشمنان پیامبرومؤمنین ، خشیت الهی،خوف ازعذاب های دنیوی واخروی ، اعتماد وتوکل وانابت الی الله، خشوع وخضوع وحضور قلب درنماز ، تواضع، قناعت، صبر، سخاوت، .، اخلاص وللهیت .» واعمالی که دور ساختن آنها از قلب وپاک گردانیدن نفس از آنها لازم وضروری است مانند عجب، غرور وتکبر، حسد وبغض، محبت وعشق بدنیا، بخل، غفلت وقساوت قلب.

راه های اصلاح وتزکیه نفس
باید دانست که اصلاح وتزکیه نفس کار آسانی نیست وآن را نمی توان به خواندن یک کتابی وشنیدن یک سخنرانی وفرا گرفتن یک درسی فورا بدست آورد، بلکه آن نیاز به تلاشهای مستمر ومجاهدت ها وکوشش های بی وقفه وفوق العاده ای دارد که راهکشای به سوی وصول بحقیقت اند. چنانچه الله(ج) می فرماید: « والذین جاهدوافینا لنهدینهم سبلناوان الله لمع المحسنین»(العنکبوت:69)(وآنانیکه درراه مامجاهدت کردند حتماراههای خویش رابرای شان می کشایم هماناخدابانیکوکاران است)
دشواری کار تزکیه نفس واصلاح آن، بدین سبب است که آن مبارزه با نفس وشیطان است. نفسی که خواسته های شهوانی وحیوانی وخواهش های عریض وطویل آن همچون شعله های آتشی بزرگ وسهمگین با چنان تندی وشدت زبانه می کشد، نزدیک است که بنیاد عقل وحیاء را برکند وریشه عدل وانسانیت را بسوزاند، وانسان را به مثابه یک حیوانی مست ولجام گسیخته ای در آورد که هیچ چیزی جلوی آن را گرفته نتواند . شیطانی که از روز های آغازین آفرینش انسان برای اغواساختن اوعهد متین وراسخی بسته وبالشکریان بیشمارش در کمین نشسته وبرای هلاکت وخسارت ابدی انسان طرحهای متنوّعی راریخته وترفندها، حیله های رنگارنگی را بکار می گیرد. علاوه بر مساعی این دو دشمن خطر ناک، عوامل گمراه ساز محیط زندگی، وما حول فاسد در کند ساختن روند اصلاح وتزکیه نفس کمک می کنند.
بسبب دشواری حصول این وجیبه متخصصان وکار شناسان عرصه اخلاق واحسان، تزکیه واصلاح بر روی شیوه ها وراهکارهای که انسان را آسان تر به این هدف نائل گرداند، بسیار فکرنموده اند ومفید بودن ومؤثر بودن آنها را با جرا وتطبیق وتجربه تشخیص داده وثابت ساختند . در سطور آتی به مهمترین آنها اشاره می گردد.

گرفتن لحظات خلوت
هر شخصی که به فکر اصلاح وتزکیه خویش است بسیار مؤثر خواهد بود در شبا نه روز لحظاتی خلوت گیرد ، وبه هدف توبه دو رکعت نماز بخواند بعد از آ پا ره ای از مناجاتها واشعارعارفا نه را بالهجه غم انگیز وبا حالت عجز ونیاز زمزمه کندتا آنکه خوب احساسات ایمانی اوبرافروخته شود وبه شوق وذوق آید چه خوب خواهد بود که اشک محّبت وخشیت از چشما نش سرا زیر گردد .سپس سر صحبت ورا ز نیازرا با الله (ج) باز سا زد . نخست از عظمت،جلا ل ،جما ل ،کما ل، تقدس،بزرگی وقدرت بی نها یت وعلم بی پایا ن الهی سخن گوید ،بعداً گنا ها ن ،لغزش ها وتقصیرا تش رابه حضور مولا یش بر شما رد ونفسش را محا سبه کند واز الله (ج) برا یش طلب مغفرت وعفو ورحمت نمایدوبعد ازآن مشکلات،رنجها ودردهای که دارد وبه بارگاه الهی مطرح نموده ، خواستها، نیازها،آرما نها وآرزوهایش را عرضه دا شته وکمک وتوفیق الله (ج)را مطالبه کرده وبگوید:ای مولا ی مهربانم:من ازهمه گناهانم پشیما ن شده به با رگاه توآمده ام،می خواهم ازین بعد بنده مخلص ورا ستینی توباشم اگرتودراین راستامن را کمک نکنی وتوفیق ندهی من نا توان تر ازآن ام که بتوا نم از میان انبوه عوا مل غفلت زا ،اغوا کننده محیط وجامعه،خود را سا لم بیرون کشم اگر تو من را یاری ندهی شا ید دوبا ره درغرقاب منکرا ت، مفا سد اخلاقی وفتنه های ایما ن سوز غرق گردم، ودر با تلاق عشق دنیا فروروم ودر منجلاب خواسته ها وهوسهای نفس وتحریکات شیطا نی گیرما نم .
شکی نیست که اگر کسی بتوا ند این وظیفه را در هر شبا نه روز یک مرتبه انجا م دهد ، دگرگونی عمیقی دراوایجا د می شود چونکه دراین روش نماز ، دعاء ، ذکر، توبه، گریه وزا ری، محا سبه نفس وخلوت گزینی همه جمع گردیده، وازخطر ریا وتظاهر کا ملاً خا لی است که این درتزکیه نفس،تصفیه قلب،پالایش روح، وتعادل روان،تحصیل یقین واخلاص، وفرا هم گردیدن آرامش قلب، واطمینان نفس، زدودن تشویش، نگرانی، افسردگی، یأس وناامیدی وتمام بیماریهای روحی وروا نی نقش مهمی را ایفامی نما ید.
مشابه به روش بالا ولی آسان تر ازآن نسخه ای است که عا لم ربّانی ،عارف بالله، حکیم الامت حضرت علاّمه مولا نا اشرف علی تها نوی (رحمةالله علیه) برا ی اصلاح وتزکیه تجویز نموده اند که آن نسخه از این قرا ر است:

«دورکعت نمازنفل به نیت توبه خوانده سپس این چنین دعا کنید:
ای الله:من بنده نا فرما ن توهستم ، وارا ده کرده ام بنده فرما ن برداری با شم!اما ارا ده من به تنهایی هیچ فا یده ای به من نمی رساند . من می خواهم اصلاح بشوم ولی چنین توا ن وهمتی در خود نمی بینم.اصلا ح فقط بد ست واختیارتوست.ای الله !من انسا ن نا لا یق وبدی هستم !شخص گناهکاری هستم که کم کم از اصلاح وتزکیه خود عاجز ونا امید می شوم .ای الله !مرا مدد فرما ،قلبم ضعیف است وتوا ن اجتنا ب ودوری از گناه در من نیست تو ازغیب اسبا ب نجات مرا فرا هم فرما .ای الله !هر گناهی را که تاحا ل انجا م دا ده ام ،با رحمت خود ببخش ومعاف فرما ،اگر چه من عزم ترک کردن آن را ندا شته با شم .من مطمئن هستم که در آینده با ز هم فریب نفس وشیطا ن را خورده وآلوده گناه خوا هم شد، اما اگر چنین شد ،بازهم ازتومعافی می خوا هم.
این عمل را هر روز بهمین ترتیب با اظهارواعتراف وبعجز ونا توانی خود انجام دهد واز گناهانش معافی بطلبد .این کا ر وقت زیا د نمی برد،روزا نه فقط ده دقیقه با ین کا ر اختصاص دهد .اگر برای اصلا ح وتزکیه تحمل نسخه های دیگری ندا رید ونمی توا نید چیزها ی را که برا ی امراض روحا نی مضراست ترک کنید ، حد اقل به این نسخه آسان قبل از خواب عمل کنید واز صمیم قلب به جرم وعجز ونا توا نی خود اقرا رکرده واز خدا وند طلب بخشش ودستگیری نما یید پس ازچند روزخوا هید دید که الله تعالی از غیب،اسبا بی را فرا هم خوا هد کرد که بدون اینکه موجب کسرشأن شما شود وبدون هیچ گونه دشوا ری ومشکل باهمتی بلند از گناه دوری خوا هید جست به گونه ای که تصوّر آن هم در ذهن تا ن نمی گنجد

نمازتهجد
یکی از عباداتی که بر روح وروا ن أثرژرف وعمیق می گذا رد ،نما ز تهجد است.قرآن وسنّت به فضیلت آن صرا حت دا رد نبی اکرم (ص) پیوسته آن را می خوانده اند واصحاب کرام را به ادا ی آن تشویق وتر غیب می کردند .
نما ز تهجد يا قیا م لیل یکی از مشخصات وعا دا ت برجسته اولیاءکرام ، علماء ربّا نی وبند گان خاص ومخلص خدا وند بوده است.
این است نمو نه ها ی از آیا ت واحادیث در فضیلت نما ز تهجد.

آیات قرآنی:
1- « کانوا قلیلا من اللیل ما یهجعون – وبالاسحار هم یستغفرون – وفی اموالهم حق للسائل والمحروم.)(الذاریات :19)
(بندگان متقی) از شب اندکی را خواب می کردند وسحرگاهان از درگاه خداوند (ج) طلب آمرزش ومغفرت میکنند.
2-« تتجا فی جنوبهم عن المضاجع یدعون ربهم خوفا وطمعا ومما رزقناهم ینفقون- فلا تعلم نفس ما اخفی لهم من قرة اعین جزاءبما کانوا یعملون » السجدة: 17 (دور می ماند پهلو های شان از خوابگاه (در دل شب) با بیم وامید خدای خودرا می خوانند واز آنچه برای شان رو زی داده ایم (به مستحقان) انفاق می کنند هیچ کس نمی داند آنچه برای شان پنهان داشته شده است که موجب خنکی چشم می گردد، پاداش داده شدند به آنچه عمل می کردند.)

احادیث نبوی:
– ان النبی (ص) قال:« یا ایها الناس افشوا السلام واطعموا الطعام وصلوا باللیل والناس نیام تدخلوا الجنة بسلام، رواه الترمذی.
( ای مردم سلام را آشکار سازید وطعام دهید ودر شب ها که مردم خواب اند نماز گذارید وبه سلامتی به بهشت پروردگار خویش در آئید.
– عن عائشة (رضی الله عنها) قالت: کان النبی(ص) یقوم من اللیل حتی تتفطر قدماه فقلت له: لم تصنع هذا یا رسول الله وقد غفر لک ما تقدم من ذنبک وما تأخر قال:« افلا اکون عبدا شکورا» متفق علیه.
(حضرت عائشة رضی الله عنها گفت:پیامبر (ص) به اندازه شب زنده داری می کرد ونماز شب می گذارد که پاهای شان ورم می نمود . به ایشان گفتم یا رسول الله چرا این کاررا می کنید در حالیکه که گناه گذشته وآینده شما بخشیده شده است ، فرمود: آیا بنده شکر گذاری نباشم .)
به راستی نماز تهجد یک منظره جالب ویک نمادی با شکوهی از اوج عبودیت خالص است.
انسان، در دل شب تاریک که همه در خواب غنوده اند ، وهمه جان داران در سکوت مطلق فرو رفته اند، گویا همه مرده اند ، از بستر خواب راحت وشیرین بر می خیزد، باز مزمه های عارفانه ذکر، تهلیل، تسبیح واستغفار وضو می گیرد، ودر برابر مولای مهربان ومحبوب خویش می ایستد، وبه رکوع خم می شود وسر به سجده می نهد وفریاد های اشتیاق وناله های عجز وراز ونیاز را سر میدهد وپروردگارش را راضی می سازد وملکوتیان را شیفته ومشتاق خویش می گرداند، وحوران بهشتی را عاشق ، دلباخته ومنتظر خویش می نماید. این چه بود که این بنده ایمان دار را از بستر خواب شیرین درحالیکه هیچ کس غیر از الله (ج) او را نمی دید بلند ساخت ، البته بدون از عشق ومحبت به معبودش واخلاص وصداقت وراستگویی اش در ایمان دیگر چیزی نمی تواند ، انگیزه این عمل باشد.

ادامه دارد…….