آرشیف

هفتُمی یا عَرَفَگی؟ در گام نخست باید متذکر شوم که “فرهنگ هفتُمی در غور” دو جنبه دارد:

نخست جنبه اجتماعی و فرهنگی: هفتمی یک رسم و عنعنه اجتماعی و فرهنگی است و ممکن که نظر به برداشت های مردم در سطح ولایت ها عنعنات متفاوت باشد. اجتماعی بدین معنا که به گردهمایی و دورهمی اجتماع اشاره دارد و فرهنگی به این معنا که دارای باورها، داشته ها، رسم ها، عنعنه ها و برداشت های فردی و اجتماعی نگاهی میاندازد.

دوم جنبه اعتقادی و دینی: عرفه/عرفگی و هفتمی یک دید اعتقادی و دینی است. که درینجا مجال بحث آن نیست.

هفتُمی یکی دیگر از رسوم و عنعنات است که در جریان دهه ی اخیر ماه مبارک رمضان و آمد آمدِ عید سعید فطر (عید رمضان) توسط کودکان و طفلان انجام میشود (باید یادآور شوم که عرفه/عرفگی در هر دو عید مورد تجلیل و بزرگداشت مردم قرار میگیرد). هفتمی و چهاردهی وجوه مشترک دارند و تقریبا تمام مراحل، اهداف و رواج های این دو فرهنگ اجتماعی یکیست. عید رمضان یا عید سعیدالفطر را به اساس گویش های محلی به نام “عیدِ خُرد” و عید قربان یا عید سعیدالاضحی را به نام “عید کلان” نیز یاد میکنند که عید قربان در کتب تاریخی فارسی به نام “عید گوسفندکُشان” نیز ذکر شده است. در شب بیست و هفتم ماه مبارک رمضان، کودکان و نونهالان بخاطر جمع آوری “هفتُمی” خویش هم در جریان شب و هم در جریان روز به خانه های محل و روستای خود به گونه ی فردی و گروهی میروند.

یکی از وجوه افتراقیِ چهاردهی و هفتمی/عرفگی اینست که در چهاردهی جنبه یی عقیدتی نیست و در آن مردم ملزم به انجام خیرات به مساجد نیستند ولی در عرفگی/هفتمی این جنبه قابل مراعات و اجرا میباشد.

هنگامی که روز بیست و هفتم ماه مبارک رمضان فرا میرسد، این فرهنگ است که اطفال گروه گروه جمع میشوند و به خانه های محل و قشلاق خویش جهت جمع آوری “هفتُمی” میروند و این گروه ها گهی مختلط (شامل بچه ها و دخترها) و گاهی بچه ها جدا و دخترها جدا میروند. فرهنگ هفتمی گشتن را هم در روز و هم در جریان شب انجام میدهند ولی بچه ها بیشتر در جریان شب “هفتمی گشتن میروند که آنرا خانه گشتک” میگویند. این داستان طوری وانمود مینماید که ماه مبارک رمضان روزهای پایانی اش را میپیماید و دهه ی اخیر را به نام دهه ی برکت میگویند و به برکت ماه مبارک رمضان، اطفال و کودکان از خانواده ها طلبِ شیرینی مینمایند و ازینکه روزهای معدود باقی مانده، عید را برایشان مژده میدهند. بنا، اطفال و کودکان تقاضادارند تا خانواده ها بخاطر صحتمندی خویش، برکت ماه مبارک رمضان، خوش گذشتنِ عید و توفیقات آینده؛ برایشان “هفتمی” بدهند و این هفتمی میتواند هم مانندِ چهاردهی شامل پول نقد، اشیا ویا شیرینی باشد. آنچه که مربوط به گروه های طفلانه میشود اینست:

1. هر گروهی از اطفال که میتواند تعداد شان از 2 نفر الی 10 نفر ویا بیشتر باشد، یک عضو تیم خود را “آدمک” میسازند یعنی که به سر و رویش چیزی میمالند، ریش و بروتِ مصنوعی/ساختگی میسازند و به سرش نیز یک وسیله یی میگذارند که گویا متفاوت تر از دیگران معلوم شود و لباس های کهنه و فرسوده به تنش میکنند و این شخص یک شی را منحیث دف یا دیره دارد که هنگام خواندن و رقصیدن صدای آهنگ تولید نماید، به دست دارد.
2. شخصی که به گونه “آدمک” شکلک در میآورد، باید که چیزی بخواند. مثلا، شعری، بیتی ویا گهگاهی میشود که کدام داستانِ کوتاه ویا فکاهی به خانه ی که میروند عرضه دارد تا جلب توجه اعضای خانواده را به دست آورد و آنها را بخنداند و شادشان نگهدارد.
3. در بعضی ازین گروه ها، همه دستجمعی چیزی میخوانند ویا هم میرقصند تا خوشی های خود را هم بخاطر تکمیلی ماه مبارک رمضان نشان دهند و همچنین شادی شان را جهت رسیدن عید رمضان به همه نمایان سازند و مژدگانی دهند.

و آنچه که مربوط به خانواده ها و اهالی روستاها میشود:

1. از شروع هفتم و عرفه، خانواده های محل به اساس نوبت هر خانواده به حد توان خویش چیزی میپزند و به مسجد میبرند که همه اعضای روستا باهم میل نمایند.
2. هفتم و عرفه از یک نگاه به عنوان “شب ها و روزهای خیرات” نیز مسمی اند. از شبِ که عرفه میشود الی شب های عید که آخرین روز ماه مبارک رمضان است، هرکس خود را مکلف میداند که غذاهای محلی پخته نمایند و به مسجد ببرند و حتا به همسایه های خود بدهند. و این دورهمی و گردِهمی در زیر سقفِ عبادتگاه های گلی و خاکی، خیلی صمیمیت دارد.
3. از آغاز شبِ هفتم و عرفه در مساجد، ختم نمازِ تراویح شروع میشود و نماز تراویح را ختم میکنند و برای ملا امام مسجد نیز هرکس به قدرِ وسع و توان خویش هدیه میدهد.

در اصل هفتُمی گشتن سه پیام ویژه دارد:

1. ازینجا خوشی های عید سعید فطر آغاز میشود و اطفال اشیای جمع آوری شده را دربین همدیگر تقسیم میکنند ویا میفروشند که در جریان روزهای عید چیزهای مورد علاقه خود را بخرند.
2. یک نوع وحدت و همدلی را دربین اطفال و کودکان محل ایجاد مینماید. از همینجاست که کودکان همبازی های خود را بهتر میشناسند و به همدیگر بهتر و خوبتر انس میگیرند و انیس همدیگر میشوند.
3. و پیام مهم اینکه – هفتمی گشتن ویا خانه گشتکِ کودکان سخاوت و مهمانوازی خانواده ها را نیز نشان میدهد. هرکه سخاوتمندتر، مهمانش افزون تر.

در گذشته ها، جوانان و نوجوانانِ بزرگسال نیز بازی های تفریحی را در جریان شب بیست و هفتم هم مانندِ شب های چهارده ماه مبارک رمضان انجام میدادند که فعلا متاسفانه کمرنگ تر شده است. این بازی ها و ساعت تیری ها از چهاردهم ماه مبارک رمضان شروع تا بیست و هفتم ماه مبارک رمضان و الی ختم روزهای عید ادامه داشت. این بازی ها و ساعت تیری ها به نام های ذیل یاد میشدند: دره ی ته جیل، قَر قُوَک، پیچه کُنَک، سنگ آتشک، شَلوَ کورک (شل و کورک)، گال بازی، سنگچه بازی، تیرِ قرض، تاق و جُفت، کشتی گیری (عامیانه آن را “گوشتی گیری”) میگویند و ….

شوربختانه که در شرایط کنون بازی های: لدو، پر بازی، بازی های دیگری تلفونی و کمپیوتری (که به نام گَیم) یاد میشوند، جای اینها را گرفته اند.

ازینکه در جریان شب ها و روزهای “هفتُم و عرفه” قرارداریم، این مقاله کوتاه را نوشتم. از قلم بدستان و کسانیکه سوقِ معرفیِ داشته های محلی، محیطی و وطنی دارند و این مقاله را میخوانند، عاجزانه میطلبم که درمورد رسوم و عنعنه های محیطی خویش مرا همکاری نموده و از سرِ کمبودی های این مقاله با بزرگواری خویش بگذرند.

به امید هفتُمی های دیگر

غلام رسول مبین

چغچران، غور

18 حمل 1403 هـ.ش.

27 رمضان المبارک 1445 هـ.ق.