آرشیف

ا َپه هـَو

زَنم «سِـیـپَک»  ز َ« لـُو تَک» تا بـه گُـورم
کــــه مــــن پـــــرورد هً  دامـــــان غـــــورم

زبــانـــم دری و « لــَهــجــــَم » غــــــوری
ز « بایان و فـیـروزکـــوهــم،  ز ســـورم»

اگــــر دردم رســـد گــــویـــم « بـابـیــجــُو»
« اَپـــه هَــــو » مـیگــویـم اگـر «نـجــورم»

هــمیـن اسـت  شــیــوه و طـــرز کــلامـــم
ازان شــاهــــان غــــوری تـــا حــضـــورم

مــــرا شــیـر داده «اَ پـــه» بــا مـحــبــت
ز جـنـگ و تـبعـیـض و تـفـــریـق نـفـورم

و طــــن مــادر وطـنـدار اســت  بـــــرادر
هــزار افــســوس کـز ایـشــانــم  بـــدورم

مُـسَـخـــــَر گــشــتــه خـاکـم  ا ز دَدو دیــو
ازیــنـــرو مــن بــه ایــن « دورای دورم»

ازیـــن آتـــش کـــه مــیســـوزد بــه مـیـهــن
مـنـم چــون « لـُـفـچـه کـو » انـــدر تــنــورم

هــــزاره، ازبــک و تــاجــــک و پـشــتــون
بـه پـشـت هـر یکـش من « کـــورِ ِ کـــورم»

بـلــوچ  و پــشــه یي، ایــمـاق  و تــرکــمــن
بـــود هــســت و بـــود ِ «غــوري» غــورم

ع «غو ر ی»
22.09.2010

اَپه (نـَـنـه)         : مادر

اَپه هـَو…              : اطفال مادری شانرا از فاصلهً دورتر اینطور صدا میکنند.

ا َته (بابا)             : پدر

آغله                    : تعداد اعضای یک فامیل

اَلِیش    *              :تبادله کردن دو چیز بین یکدیگر

اَ لیشی *                : دو دختر را بمقابل یکدیگر به عقد نکاح دو نفر در آوردن بطور مثال یک نفر خواهرش را به عقد نکاح  شخص در می اورد و خواهری طرف مقابل را به عقد خود در می اورد که این را الیشی میگویند.

اَلیش شـَی             : خطا خوردن هدف، از دست شدن چیزی، نزدیک بود که به چنگ بیاید مگر خطا خورد…….

اَلیزک                 : جست و خیز، دوش سریع، این الیزک میتواند از درد و سوزش ناگهانی و یا از خوشی ناگهانی صورت گیرد که به انسان و یا به حیوان رخ میدهد.

آب زیرکاه           : چالاک و زیرک، نهایت مرموز و پنهانکار  که کسی از راز او خبر نشود.

آسـتـر *             : تکهً که بطرف داخل و یا در زیر بعضی از لباسهای پوشیدنی از قبیل سری آستین ها، سری پاچه ها، دور یخن کالا، بطرف داخل بالا پوش، کرتی، واسکت که دوخته میشود بخاطر استحکام بیشتری کالا ها.

اَرغشتک             :جست و خیز حیوانات که دو پای عقبی شان را به علامت ضربه به هوا می اندازند و گاهی هم از مستی و شوخی.

اسکـیـچ *            : یکنوع بتهً خاردار است که در مناطق سردسیر در کنار دریاها و جاهای نمناک و مرطوب میروید، در فصل بهار گلهای بسیار مقبول زرد رنگ میکند که شکل گوشواره را درد. همچنان از پوستهً این بته مردم ریسما وتناب میسازند که بسیار محکم میباشد

اَلـلَـه ها                 :  بچه های کوچک.

اَبلـَق                     : اسپ که دو رنگ(سفید با رنگ دیگری) داشته باشد.

اَلـَه (ابلق)           :حیوانی که پوست بدن آن سیاه و سفید باشد.

اَوُست                  : به فتح (الف و ضم و) حیوان که بار دار شده باشد.

اَلـَـنگه                  : شعله ً آتش

اَللـَو                      :به فتح (الف) آدم بیکاره و بی بند و بار.

الماس زده           : کسیکه هیچ توان مقابله و دفاع را نداشته باشد. یعنی بلازده، بی غیرت……

از بیخ بوته            : یعنی بیکس و بدون فامیل و قوم و خویش

اندیوال                : رفیق و دوست ً همراه سفر

ایاس                    :هوای که صاف، بدون بارندگی و ابر باشد.

اَوتـَک                   :جای که آب و سبزه  باشد

آرتـِینه                   : زنها وخانمهای خانه را گویند.

اَوشَک                  : شبنم، رطوبت که سبزه ها از طرف شب پیدا میکند گویند و یا هم باران خفیف که از طرف شب شده باشد.

اُولـَنگ  *              : چـَمــَن، سبزه زار

اغلغو (اَلـِلـَغـُو)     : وسیلهً فلزی یا مسی با دستهً دراز که در بین آن روغن را داغ میکنند که در حقیقت همان روغن داغ است.

اِ شپـیـل                   :با لب ها صدا کردن

ا ل و د و ل              : ا شیا  و لو ا ز م بی ا ر  ز ش

اُ لگـُو                     :  نمو نه ، گر فتن قد و ا ند ا م ، ا ند ا ز ه گر فتن .

اَ لـَو                       :  آ تش  مثلآ : در غز ل ها و خو ا ند نها ی فو لکلو ر یک که تا هنو ز د ر بین مر د ما ن محل ر ا یج ا ست قصه ها و د ا ستا نها ی گذ شته ا ست که ا ز حو ا د ث و  ر و ید ا د ها ی قد یم ا ز ز با ن به ز با ن نقل و قو ل شد ه و تا حا ل ا ز شهر ت و ا عتبا ر خا  ص د ر بین مر د م بر خو ر د ا ر ا ست یکی هم قصهً« مغل د ختر» ا ست که د ر محا فل عر و سی و جشنو ا ر ه  ها ی محلی ا ینطو ر خو ا ند ه میشو د:
مغـل دختر « اَ لـَو« د ا ره
تـهی د یگـچـه پـلـو د  ا ر ه
عَـر ب بَــّچـر به خـو د ا ر ه
بـیـا  نـا  ز  ک  مـُغـُـلِ  مـن
بــیـا  خـر  مـنِِِ  گـُـلی  مــن

اَ شـیـل                    : یکنو ع نا ن نر م و خمیر ی  ا ست که بطو ر عا جل پخته میشو د.

آ ش مرد ها د یر پخته میشه: یکنو ع کنا یه و ا خطا ر  ا ست بر ا ی حر یف ، مفهوم آ ن اینست که به حر یف خو د   میفهما ند که آ نچه ر ا که فعلآ  با خته و یا شکست خو ر د ه ا ست  پر و ا ند ا ر د  ا گر ز ند ه  گی با قی با شد آ نچه ر ا که حر یف کر د ه  جو ا  بش ر ا خو ا هد گر فت و یا به حسا بش ر و ز ی  خوا هد ر سید.

آ مـُخـتـه        *         : عا د تگر فتن ، ر ا م شد ن

اَ ر چه غـل               : جا ًیکه ز یا د د ر ختا ن ا ر چه د ا شته با شد.

اَ لدَ نگ                   :  آ د م ها ی بی پر و ا ، غو ل صفت ر ا گو یند.

ا ُ نه                       :نشا ن د ا د ن ، با ا نگشت ا شا ر ه کر د ن بطر ف کسی،  ببین آ نجا ست

ا و چـُو لـُو ک           : کسا نیکه چشما ن شا ن د و ا مد ا ر آ ب بز ند، یا چشما ن شا ن چر کی با شد

آ ذ و قه                  : جمع کر د ن خر چی بر ا ی آ یند ه ا ز قبیل مو ا د ا ر تز ا قی و محر و قا تی .

اُ و ر شو( اُ ر شو)    :  منطقهً که مر بو ط  به مر د م یک محل بو د ه و ا ین محل جا ی امن و خو بی بر ا ی گشت    و گذ ا ر حیو ا نا ت شا ن  با شد.  بطو ر مثا ل  د ر و قت بها ر  مر د م قر یه و از قر یه ها بر ا ی مد تی د و ا لی سه ما  ه به جا ها ی  میر و ند که ر مه ها و گله ها ی  شا ن به کشت و ز ر ا عت آ صیب نر سا ند و د  ر آ نجا ر مه ها و گله ها ی شا ن  چر ا گا  ه ها ی  خو ب د ا شته با شند که ا ین جا ها  پیش ا ز پیش تعین و مر بو ط  مر د م هما ن محل میبا شد که قر یه ها ی همجو ا ر حق ند ا ر ند به آ ن محل ر مه و گلهً خو د ر ا به آ نجا ببر ند ز یر ا ا ین محل ( آ ر شو ) مر بو ط  ا یشا ن نیست ، و گا ه گا هی با لا ی ا ین آ ر شو ها جنگ و جد ا ل ها ی هم ر خ مید هد.

اَ و شه                  : بغل کو ه که کمی فر و ر فتگی د ا شته با شد ، د ا منهً تپه  و یا کو ه که پو شید ه ا ز علو فه،بته وجنگل با  شد.

ا ستا ند ن               : گر فتن

ا ُ و جا ق    *          : د یگد ا ن ،جا ی پخت و پز نا ن و غذ ا ی ر و ز مر ه

ا ُ و جــا قـه گـر م کـُـنـیم اَ لـَو کـنـیـم یا ر
بـز یر خـو ر و ج کچـا لو غـو کـنـیم یا ر
هـــو ا  ر کـنـیـم نا لـیـنـچـه و گـــیـلـم ر ا
ز مـسـتـا ن ا ست کـمی پـیتو کـنـیـم یا ر

اُ و تی به اُ و ته       : سر گر د ا ن ، د ر بد ر ، ا ز جا ی و خا نه بیجا شد ن.

ا َ ر د َ ق                : ر ا م نشد ه مثلآ : کر ه ا سپ ها ئیکه هنو ز سو ا ر ی نشد ه با شد ا ر د ق میگو یند .

ا ز جـُغ بو ر شد ن   : گو ها ی جو ا ن که یکبا ر سر ی شا ن قلبه صو ر ت گر فته با شد، یعنی که قا بل ا طمینا       ن  بر ا ی کا ر و با ر ا ست ، میتو ا ن با لا ی آ ن ا طمینا ن کر د.
اِ ینـّه ها                 :  ا ین کلمه ز یا د تر د ر هنگا م د عو ا و مشا جر ه لفظی میا ن د و نفر بکا ر بر د ه میشو د    به  عنو ا ن تأ کید حر ف و یا کلمهً ز شتی که د ر مقا بل حر یف خو د د ر جر یا ن مشا جر ه و گفتگو ها ی لفظی    بکا ر میبرند ا ستعما ل میکنند .د ر حقیقت پسا و ند د شنا م ا ست.
اِ ینه اِ ینه              :ا گر کسی کا ر خلا ف ر سو م و عا د ت مر د م ر ا ا نجا م د هد بر ا یش به عنو ا ن  تحد ید  و تمسخر میگو یند که ا ینه ا ینه . مثلآ : ا گر د ختر و یا پسر ی جو ا ن و خو ر سا لی به کلا ن سا لا ن جو ا ب ر د بد هد  و یا حر ف شا نر ا به د لیلی ر د بکند بر ا یش میگو یند( ا ینه  ا ینه ) یعنیکه تو ا ینقد ر شد ی که حا لا مقا بل کلا نها د لیل می آ و ر ی  و حر ف ما ر ا ر د میکنی.
ا خ و دَ پ               : بلند پر و ا ز ی و ز و ر گو یي ، کلا نکا ر ی .
اَ و دَ و                   : با م ها ی خا نه ها ر ا طو ر میسا ز ند که آ ب ها ی با ر ا ن و بر ف ا ز یک کنج با م خا نه  که بشکل میلا ن د ا ر و یا نشیب سا خته شد ه بطر ف پا یا ن بر یز د که ا ین نشیبی ر ا که آ ب ا ز آ ن بطر ف پا یا ن می ر یز د ( اَ و دَ و  )  میگو یند.
ا و نجه                   : آ نجا ، ا شا ر ه به جا و محل مو ر د بحث ا ست که قبلا د ر آ نجا ا تفا ق و یا هم چیز ی ر خ   د ا د ه با شد .
ا و د نگو                : نو شا به ها ی که  بسیا ر ر قیق و بی مز ه با شد، و یا غذ ا ی که د ر بین ا ن ز یا د ا  ب علا و ه کر د ه با شند که د ر ا ثر علا و ه کر د ن آ ب بی مز ه و بی کیفیت شد ه با شد.
آ ز ه                      : چو ب د و شا خ ر ا که د ر سر ی تنا ب و یا ر یسما ن بسته میکنند بخا طر که بتو ا نند ر یسما ن ر ا به کمر حیو ا ن  د ر و قت با ر کر د ن و یا جل کر د ن به آ سا نی بسته کنند.
ا ی سو رِ سیاهِ لـُمبید ه : ا شا ر ه به حا د ثه و ا تفا ق بسیا ر نا گو ا ر ا ست یعنی چه کا ر ی بد ی شد ه ، چه ا تفا ق بد ی افتا د ه د ر حقیقت ا فسو س کر د ن معنی مید هد.
ا یشتـَو                     : د ر د و مو ا ر د ا ستعما ل د  ا ر د .
1- عجله د ا شتن
2- به جستجو ی چا ر ه و علا ج کا ر ی بو د ن
ا گر کسی کا ر ی غلط کر د ه با شد و بسیا ر د ر حا لت تر س با شد میگو ید که حا لا ا یشتو کنم یعنی چطو ر کنم که د و با ر ه خو ب شو د  و یا چطو ر میشه ، چطو ر نجا ت پید ا کنم ، …..

چـبـو ک و تـیـز و با ا شتـو میـا یم
جیگـر خـو نی نکـن ا مشو میا یـم
د ر و د ر و ا ز ه ً  قـلا  ر ه با کـن
جا یه بـند ا ز که و قـت خـو میا یم

آ لخه ( آ خله )         :  تو ته ها و پا ر چه ها ی خو ر د و کو چک  چو ب و جنگل ر ا گو یند که بر ا ی سو ختن جمع میکنند.هر د و  به عین  مفهو م و مقصد ا ستعما ل میشو د.
آ ز و مبا                 : تکیه کلا م ا ست کد ا م معنی خا ص ند ا ر د.
اَ کـُو مبا( اَ کـُمبا)       : ا ین هم تکیه کلا م ا ست کد ا م معنی ند ا ر د
اَ شکـَِـل                   : د ند ا نی (کسیکه د ند ا نها ی کلا ن د ا شته با شد)
اَ و دَ و                    : با م ها ی خا نه ها ر ا طو ر میسا ز ند که آ ب ها ی با ر ا ن و بر ف ا ز یک کنج با م خا نه که بشکل میلا ن د ا ر و یا نشیب سا خته شد ه بطر ف پا یا ن بر یز د که ا ین نشیبی ر ا که آ ب ا ز با م  بطر ف پا یا ن می ر یز د ( ا و د و  )  میگو یند.
اَ و د َ نگـَو               : نو شا به ها ی که  بسیا ر ر قیق و بی مز ه با شد، و یا غذ ا ی که د ر بین ا ن ز یا د اب علا و ه کر د ه با شند که د ر ا ثر علا و ه کر د ن آ ب بی مز ه و بی کیفیت شد ه با شد.
اَ و کـَلی        *         : حر ا مز ا د ه، ز شت
ا شکمبه کـَشـَک        : طفلیکه معد هً آ ن ز یا د کلا ن شد ه با شد( یکنو ع مر یضی  که معد ه کلا ن میشو د ).
اِ شکـَم                   : معد ه و شکم
ا شکـَم ر و              : ا سحا ل
ا و ر نگ                : آ ر نج د ست
ا و تی به ا و ته        : د ر ی بد ر ، بد بخت، سر گر د ا ن و مها ر
ا و ر یز ک              : تشنا ب جا ن شو یي ، جا ئیکه ظر و ف خا نه ر ا میشو یند
ا مبا ر                   : سر گین ا سپ، پا ر و ی حیو ا نی
اِ یشکـِینج *            : به کسر ا لف و کسر (ک) محکم بستن طو ر یکه شو ر خو ر د ه نتو ا ند، شکنجه هم معنی مید هد.
ا مبا ق                   : د و ز ن که یک شو هر د ا شته با شند

هـمـه آ ر تـیـنـه ها، د اغ د اغ میشـن
بـز یـر بـقــر ه  و د  و لا  غ  میشــن
میسو ز نـد و میسا ز نـد تا د م مر گ
ز یا  د ی نو کر ی ا مـبـا ق مـیـشـن

اِ یشکـِیشت*  :  پر د ا خت تا و ا ن  بطو ر مسا و یا نه، همهً مر د م  د ر ا نجا م کا ر ی و یا  پر د اخت تا و ا نی مسا و یا نه سهم میگیر ند . بطو ر مثا ل ا گر یک مسا فر ا ز ر ا ه میگذ  ر د و د ر بین د و قر یه ا مو ا لش به غا ر ت میر و د یعنی د ز د ی میگر د د پس مر د ما ن ا ین د و قر یه مجبو ر ا ند یا د ز د ر ا پید ا کنند و یا تا وا ن ر ا تما م مر د م قر یه بطو ر مسا و یا نه می پر د ا ز ند که ا ین کا ر ر ا (ا شکیشت) میگو یند .
بـفتی ( بـَیُفتی)*        : ا شا ر ه به پا یا ن ا فتید ن ا ست
با هـتـُر                   : د لیر و جنگجو، بی تر س
بـُـلـُک(بـُو لـُک)  *    : د سته و یا  گلهً کو چک ا ز گو سفند ا ن، نصف کر د ن
با ر جا ی  *             : ظر و ف فلز ی  ، چو بی ف خر یطه ها ی تکه یي و یا پشمی که بتو ا نیم د ر بین آ ن مو ا د خو ر ا که و یا چیز ی د یگر ی ر ا د ر بین آ ن محا فظه ، ذ خیر ه و نگا هد ا ر ی نما ئیم .
با ر تـِینگ  *             : با ر ا ضا فی ، با ر ی که در با ر ا صلی بطو ر ا ضا فه بسته میشو د.
بـَر تـَو                     : کج و تو د ا ر  مثلیکه تا ر تو خو ر د ه با شد.
بَر تـَن     *               : د و چو ب د ر ا ز و محکم  که د ر د و طر ف د ستگا ه ها ی با فت گیلم و قا لین بکا رمیرو د و تما م تا ر ها بد و ر ا ین د و چو ب د و ر د ا د ه میشو د.
بـِـیـدَ و                    : ا سپ ها ی بسیا ر خو ب و بسیا ر تیز و سر کش ر ا گو یند .
بـِیدَ و                      : گا هی  بجا ی صفت بر ا ی ز نا ن  مقبو ل  بکا ر بر د ه میشو د :مثلآ : میگو یند  ا و د ختر نا م خد ا بید و ا ست یعنیکه  ز یبا ، کشید ه ، گر د ن بلند و قد بلند ا ست .
بـُو ر غَـلـَه               : کسیکه چشمها ی بر آ مد ه گی د ا شته با شد.
بـُو ّلــَه                    : کسیکه چشمها ی  کلا ن و بر آ مد ه گی د ا شته با شد.
بـُو ر کر د ن             : قطع کر د ن ، تحیه کر د ن ،  سا ختن، سر و د ن ، بیر و ن کر د ن . مثلآ  : ا گر شا خهً ا ز چو ب د ر خت ر ا بمنظو ر سا ختن  د ستهً تبر، تیشه و یا هم بر ا ی  چو ب د ست  ا ز د ر  خت قطع کنند  و یا ضر و ر ت د ا شته با شند  میگو یند بر و یک  د  سته بر ا ی تبر و یا تیشه ا ز جنگل بـُو ر کن.
بـُگـد ُو شت  *           : ا ز گُـد و شتن  گر فته شد ه که معنی   گذ ا شتن ر ا مید هد.
بو ر یا ر د ن            : شنا ختن ، فهمید ن  ، د ر مو ر د چیز ی پت و نا معلو می  چیز ی فهمید ن مثلآ :  کسی یک ا  فسا نهً ر ا میگو ید و ا ز د یگر ا ن جو ا بش ر ا میخو ا هد بر ا ی شا ن میگو ید: ا گر بو ر  یا ر د ی  بگو. یعنی ا گر فهمید ی  که چیست  بگو .همچنا ن یک ضر ب ا لمثل ر ا میگو یند   و بعد آ ا ز جا نب مقا بل میخو ا هند طی چند سو ا ل آ نر ا بیر و ن آ ر د( بو ر یا ر د)یعنی که ا گر طی  چند سو ا ل جو ا بش را پید ا کند مستحق جا ئیز ه ا ست .
بو چا ید م                : خنک خو ر د م
با د نی                   : ظر ف فلز ی زکه د ا ر ا ی سر ی تنگ با شد و بر ا ی ذ خیر هً آ ب ا ز آ ن ا ستفا د ه میکنند
بد د هن                  : یا و ه گو ، و بد ز با ن
بو ر شد ن              : بیر و ن شد ن .
بو ر ر فتن              : بیجا شد ن
بستا ن    *             : بگیر
بیشه                      : سا حهً که نمنا ک و د ا ر ا ی  جنگل غلوو پر  بو د ه و همچنا ن  با شند ه گا ن محل د ر آ ن   کمتر د ستر سی د ا شته با شند .
بید د ُ م                   : د ید م
بـُر ا ر                    : بر ا د ر
بـُر ا ر تـُر د ا ر م *   : ا ین جملهً کو تا ه ا کثر ا به شکل تکیه کلا م د ر جر یا ن صحبت د و نفر بکا ر بر د ه میشو د مثلآ  ا گر یکی ا ز د و نفر د ا ستا ن تلخ و یا شیر ین ز ند ه گی ا ش  ر ا به د و ستش با ز گو کند و یا ا تفا ق و حا ثهً ر ا که د ر جر یا ن بو د ه با د و ستش قصه کند د ر جر یا ن صحبت چند با ر بطو مکر ر بشکل تکیه کلا م میگو ید( بـُر ا ر تـُر د ا م ) قصه ا ز ین قر ا ر بو د ……  و چشم د ید ش ر ا تا آ خر به طر ف مقا بل میگو ید و همین طو ر ا د ا مه مید هد .
بی شیمه                  : بی حر کت، کم ز و ر و کم قو ت ، ضعیف و لا غر
بی ر گ و ر شه        : بی قو م و خو یش
بی تلخه                   : بی غیر ت
بـِیشِیشت       *        : بنشست، نشستن ،غر و ب کر د ن
ببـپـر ه                   : نشست و غر و ب آ فتا ب

بـد یـد ا ر ت به نـصف شو میا یـم
ز کـو ه هـا  ببـپـر ه ا  فـتـو میـا یم
بـیـا  جـا نـم لـبی د  ر یـا ی بـر ز و
چـو مـا هی من بـز یـر ا و مـیـا یـم

با خز (و ا خز)         :  پنا ه گا ه بز ها ی کو هی  د ر بین کو ه و سنگ ، جا ی بسیا ر سخت و مشکل که ا ز د ست ر سی ا نسا نها د ر ا ما ن با شد.
با خز ید ه تر            :  کم جا نتر، ضعیف تر، خو ر د تر
بـُلغـَر                      : صد ا ی گو
بر ر  س                  : صد ا ی گو سفند
با ر کو له                : ا شیا و ا جنا س  خو ر د و ر یز ه و کم ا ر ز ش
بشین                      : بنشین
بَو تـَو                     : آ نطر ف مثلآ ا گر بگو یند آ نطر ف بنشین د ر عو ض میگو یند (بو توبشین)
با بـَیجو                   : د ر و قت شد ید پد ر ر ا صد ا کر د ن، مثلآ : ا گر خیلی د ر د د ا شته با شند میگو یند( آ خ   با بیجو).
بـَچی                       : چر ا  . مثلآ ا گر با د و ستت و عد ه و قر ا ر بگذ ا ر ید و به سر ی و قت نر و ید  و کمی د یر تر بر و ید بر ا ی تا ن میگو ید : بـَچی د یر ا مد ی  یعنی چر ا د یر کر د ی.
با د کو یه (با د کوبه ) : جا ی که د ر ا ثر با د بر ف ز یا د د ر آ نجا ذ خیر ه شد ه با شد
با د نی                    : ظر ف فلز ی زکه د ا ر ا ی سر ی تنگ با شد و بر ا ی ذ خیر هً آ ب ا ز آ ن ا ستفا د ه میکنند.
با ر ا                      : جا ی که چند بستر ه و لو ا ز م خو ا ب ر ا سر بسر و یا کنا ر هم نگا هد ا ر ی میکنند.
با غبند ی                : بستر ه بند
با ر جا ی                : پیر ا یه، ظر و ف کا ر آ مد خا نه
بو لّـه                     : چشم کلا ن
با ر جا ی                : ظر ف ، خر یطه و یا و سیلهً که ا جنا س و ا شیا ی خو د ر ا د ر بین آ ن نگا هد ا ر ی کنند.
بو ر کر د ن             : قطع کر د ن ، تحیه کر د ن ،  سا ختن، سر و د ن ، بیر و ن کر د ن . مثلآ  : ا گر شا خهً ا ز چو ب د ر خت ر ا بمنظو ر سا ختن  د ستهً تبر، تیشه و یا هم بر ا ی  چو ب د  ست  ا ز د ر  خت قطع کنند  و یا ضر و ر ت د ا شته با شند  میگو یند بر و یک  د سته ً تبر و یا تیشه ا ز جنگل بو ر کن.
بـُو ر خـَز ید ن *        : پـُند ید ن ، با لا آ مد ن مثلآ  ا گر بسر ی کسی ضر به و ا ر د شو د و د ر ا ثر ضر به د ر  سر پند ید ه گی پید ا شود  میگو یند سَرَ ش بو ر خز ید ه.
بـُو نه                      : ا و لا د و نسل
بنی چـُوَ ک               : یک تو ته ً چو ب که تو سط آ ن تیر چو به پا لک و صل میشو د
بـَر رَ  س                 : صد ا ی گو سفند
بـَر د َم *                 : خو شحا ل و صحتمند بو د ن، ز ند ه گی مر فع و خو ب د ا شتن ، کا ر و با ر و عا ید خو ب د ا شتن.
بَــر شته                  : د ا غ کر د ن  و بر یا ن کر د ن نا ن ، نا ن سر د و شب ما ند ه ر ا ا گر د و با ر ه د ر آ تش خو ب د ا غ و بر یا ن کنند بسیا ر مز ه د ا ر و خو شخو ر میشو د که ا ین حا لت یعنی بر یا ن کر د ن نا ن  ر ا بر شته میگو یند .
بو کش  ( بـُکـَش)      : به ضم ( ب) و فتح (ک) تعا ر ف کر د ن بیشتر ی نا ن بر ا ی مهما ن، مثلآ ا گربا مهما ن د ر کا سه مشتر ک نا ن بخو ر ند و مهما ن  خو ر د ن ر ا بس کند بر ا یش میگو یند ( بو کش) یعنی که  بس نکن و بیشتر بخو ر.
بو لـه                      : چشم کلا ن
به چشمم نخو ر د       : ند ید م ، ر و بر و نشد م..
بـُز رَ و                    : به ضم ( ب ) ر ا ه کو چک و کم بَر.
بُــّرَ ه                       : نصف کر د ن ، یکقسمت ز یا د  ا ز ر مه و گله ر ا جد ا کر د ن و بر د ن .
با د کو یه                 : جا ی که د ر ا ثر با د بر ف ز یا د د ر آ نجا ذ خیر ه شد ه با شد.
با شت بـَهاَ                : صد ا کر د ن با لا ی گو ها د ر و قت قلبه کر د ن ز مین و یا خر من نر م کر د ن تا با شد که  خو بتر و تیز تر حر کت بکنند.
با فچه                      : پد ر کلا ن
با با ی کته                 : پد ر کلا ن
بـَهـل          *             : عفو کر د ن، بخشید ن ،
بو ر کشید ن  *           : بیر و ن کشید ن
بـُو لـُو ز ه     *          : ز یا د به د نبا ل پد ر و ما د ر گشتن ، آ مـُختَگی ز یا د یک حیو ا ن به صا حب آ ن

قـد  یـمـه  یـا  رَ کـَم  مـثـــل حَـقـیـقـه
بهـا  د  ا  ر ه چـو آ  ثـا  ر عـــتــیــقـه
بـجـا نـم مـثـل شـلم چـسـپـیـد ه ا ز نا ز
بـو لـو ز ه و حـلـیـم و خـو ش غَـلـیـغه

بیگـُفت                      : طفل که حر ف نا شنو با شد.
بی د لیل                     : بی ا ند ا ز ه، بی نها یت ، ز یا د ا ز حد و ا ند ا ز ه.
بـَیمه                        : بر ا ی من ، بمن
بد ر ر فت                  : جا ی ر فع ضر و ر تپ
بـَر بـَر د ه                   : د ر مقا بل ، د ر بر ا بر
بیـج جی                  : بگر یز
پـَر خـَو                   : به فتح ( پ) و ( خ) جا ی ذ خیر هً  جو ، گند م و د یگر غله جا ت ، که د ر قد یم معمو لا د   ر د ا خل خا نه ها ی نشیمن  به شکل سر با ز ا ز خشت و گل میسا ختند که به آ سا نی بتو ا نند ا ز آ ن ا ستفا د ه کنند.
پا لک                     :  و سیلهً ا ست که ا ز چر م سا خته شد ه و مثل ر یسما ن با هم تو د ا د ه میسو د که  د ر و   قت قلبه کر د ن ز مین تیر چو ر ا که با کند ه ا ر تبا ط د ا ر د با جو غ که د ر گر د ن گا و بسته ا ست و صل میسا ز د  و بعد ا ز آ ن  کند ه ر ا میتو ا ن تو سط گا ها کش کنند و ز مین ر ا شد یا ر نما یند .
په( پیه)                   : چر بو ی سخت گا و
پَـِیتـَو ه                    : پا پیچ ها ی که ا ز پشم می با فند و یا هم ا ز تکه مید و ز ند و آ نر ا د ر جر یا ن که هو ا  سر د و یا بر ف با شد به د و ر پا ها ی خو د می پیچند بخا طر جلو گیر ی ا ز سر ما خو ر د  گی و گر م نگا ه د ا شتن پا ها .
پـَتـُو                       :  شا ل که ا ز تکه  د و خته شد ه و بتو ا ند یک آ د م ر ا به پو شا ند
پَر چـَو                    : خا مو ش کر د ن.
پتپت                      : ا ین سو و آ نسو ر فتن ، آ ر ا م ند ا شتن ، به هر جا ی پید ا شد ن ، نا قر ا ر بو د ن.
پَر خو                    : جا ئیکه گند م ، جو و جو ا ر ی ر ا ذ خیر ه میکنند.
پـُر تـَو                   : چیز ی ر ا ما ند ن به جا یي ،فر ا مو ش کر د ن ، پشت سر یلا کر د ن.

نجـو ر ه  د  لـبـر م ا  یـشتـو کـُنـُم  مـه
کـا  ر و با ر ه  مگـر پُـر تـو کــُنــُم  مـه
بر و م ا ز « پُر چـمن» ا َغــَی بـیـا  ر م
پیش ا ز پیش فکر جوهـنه گو کـُـنـُـم مه

پا یـَنگ( پا هنگ)      : تر ا ز و ی که با هم تو ا ز ن نبا شد بطر ف که سبک ا ست یک تو سنگ و یا چیز ی د یگر ی میگذ ا ر کد تا با هم بر ا بر و تو ا ز ن شو د که ا ین تو تهً چو ب و سنگ ر ا پا ینگ میگو یند.
پـَجغـندَ ک               : ضعیف و  کم جسا مت ، میو ه ها ی که مر ض ز د ه با شد و ا ز کیفیت خو ب بر خو ر د ا ر نبا شد ، و یا ا ینکه قبل ا ز ر سید ن  پژ مر د ه شد ه و به ز مین بیا فتد، چو چه ها ی نو ز ا د حیو ا نا ت که د ا ر ا ی جسا مت ضعیف با شند.
پا لک                    :  و سیهً چر می که به شکل خا ص با فت و تو د ا د ه میشو د که تیر چو ب ر ا به جغ و صل    میکند.
پو تی پو تی             : پا ر ه پا ر ه کر د ن و ر قهً کا غز، ر قس کر د ن ، یک چیز ر ا کا ملآ پر ز ه پر ز ه و تو ته تو ته کر د ن.
پی نبر د ن              : نفهمید ن
پـِیش شی                : پشک ، چشم سبز
پـُو چـَک                 :خا لی ، بی مغز، پو ست کر د ن د ا نه ها ی خر بو ز ه و کد و…

فر ا مـو  شـم نـَکـُن  قهـر خـد ا یـه
د لـم  بی تـُو کـسی د یگـر نـمـا  یـه
نـد ا ر م سـر که تـَی تـَگـو بگـر د م
پـُو چَک شد م ز کـَـتـر ه و کـَـنـا یه

پـیـچه  کــُنـَک         : پت پتکا ن با ز ی ، با ز ی  بچه ها ی خو ر د ، پنها ن کر د ن

پَسی  با  ر ا پـیـچه  کــُنـَک کـنـیـم  یا ر
د ر ه ا ز پـشت سـر دَ  وَ ک  کُـنـیـم یا ر
شـبی عـیـد  ا ست بیـا ر م خـسته  پسته
بـشـینیم تا سحـر پـُو چک کـنـتـیـم  یـا ر

پـَـّلیس *                : د و چیز ر ا  بهم و صل کر د ن ، چسپا ند ن
پـیـیـَر                    : پد ر
پـَتـیـر                    :   یکنو ع ا ست که معمو لآ د ها قین ز ما نیکه د ر خا نه نیستند پخته میکنند بخا طر که آ سا ن ا ست .فقط کمی آ ر د و نمک بکا ر ا ست و بس ، آ ر د ر ا با مقد ا ر لا ز م نمک خمیر میکنند ا ین خمیر نسبت به خمیر ها ی  د یگر با ید سخت تر با شد بخا طر که مستقیم د ر ز یر آ تش و خا کستر گذ ا شته میسو د ا گر نر م با شد خا کستر و ذ غا ل با خمیر میچسپد و نا ن خر ا ب میشو د. ا ین نا ن بعد ا ز خمیر کر د ن همو ا ر شد ه و آ تش ا ز د یگد ا ن پس میشو د و بعد آ خمیر بجا ی آ تش همو ا ر شد ه و د و با ر ه آ تش با لا ی آ ن همو ا ر میگر د د بعد ا ز 15 ا لی 20 د قیقه نا ن با مز ه پخته میشو د.
پـَل                       : بلند ی ، تپه  ، جفت شد ن سگ نر و ما د ه
پفتو ل                   :چـملو ک  نیمه خشک شد ن گیاه ها ی تا ز ه و سبز ، شا خچه ها ی نا ز ک و جو ا  ن و یا سبز یجا ت  تا ز ه بعد ا ز قطع کر د ن ا گر د ر هو ا ی آ ز ا د و یا  د ر آ فتا ب چند  د قیقه ما ند ه  شو ند مقد ا ر آ ب خو د ر ا ا ز د ست مید هند و چملو ک میشو ند که ا ین حا لت ر ا پفتو ل  میگو یند.
پس د م                  :      آ ب که پیش ر و ی آ ن بسته شد ه با شد و ر ا ه حر کت ر ا ند ا شته با شد.
پـَفــتــل                  :  شـُل ، ا ز د ست د ا د ن حا لت تا ز ه ً گیا ه ها یسبز  و جو ا ن بعد ا ز بر ید ن.
بر ا ی آ د مها ی بیکا ر ه و تنبل هم همین ا صطلا ح بکا ر بر د ه میشو د.
پـُلـُنگ                    :  عبا ر ت ا ز خر من کو چک که ا ز چند پشته ا ضا فه نبا شد.
پسته لق                 : جا ًیکه د ر ختا ن پسته ز یا د با شد.
پـُو چا ق *              : پو ستهً خر بو ز ه و تر بو ز

مر ا پـُو چا ق  کـَد ی تـَر قـَک شو ی تو
چـو پشم د رز یر صـد تـیـر ک شو ی تو
گــر فـتی  یـا  ر نــو بـیـقــَو لی کـر د ی
بـز یر چـیـم و هـم  ا  و تـَک شـو ی تو

پـَر چـَو                  : خا مو ش کر د ن.
پــِیکـّـَه         *        :  نا تو ا ن  و فـقـیـر ، د ر ما ند ه، خوا ر و ز ا ر
پـُنگ             *       : جو ا نه ها ی د ر ختها ی میو ه که هنو ز با ز نشد ه با شد ، گـُـلی که هنو ز با ز نشد ه با شد.
پـَل                         : بلند ی ، تپه  ، جفت شد ن سگ نر و ما د ه.
پـَخـَلی                    : گند م ، جو و ا ر ز ن ر ا که د ر و میکنند  و د ر جا ی که د ر و شد ه یک ا ند ا ز ه خو شه  و تنهً نبا ت وعلف با قی میما ند که ا ین با قیما ند ه گی ر ا پخلی میگو یند.
پـَخـَـل                     : ا گر د ا نه ها ی جو و گند م ، جو ا ر ی ر ا بگیر ند علف آ نر ا پخل میگو یند.
پـَخـَل پـَخـَل              : تو ته تو ته، مثلآ ا گر یک گیبلا س د ر ا ثر یک ضر به ً شد ید بشکند با پر ز ه ها ی ز یا د    کو چک تبد یل میشو د  بر ا یش میگو یند پخل پخل شد.
پو لو س                  : بقا یا ی چیز یکه سو خته شد ه با شد.
پُو لُو س د ا غ          :  بر ا ی جلو گیر ی ا ز شا ر ید ن ز خم ها ی پشت حیو ا نا ت یک ا ند ا ز ه تکهً کهنه ر ا آ  تش میز نند بعد ا ز نیمسو ز شد ن آ نر ا د و با ر ه خا مو ش و بقا یا ی سو ختگی ر ا بطور گر م با لا ی ز خم حیو ا ن میگذ ا ر ند و آ نر ا بسته میکنند که ا ین یک شکل سا د ه و ا بتد ا یي بر ا ی تد ا و ی ز خمها ی ر و ی جلد حیو ا نا ت میبا شد. همچنا ن بر ا ی جلو گیر ی ا ز خو نر یز ی وتد ا و ی ز خمها ی ا طفا ل د ر و قت سنت کر د ن د ر قد یم فقط وفقط همین تد ا و ی بو د و بس.
پـِیچ                        : ا سحا ل
پیچ د ا د ن               : د ر د شد ید د ر قسمت شکم د ا شتن
پر خچه                   : تو تهً چو ب
پیچه                       : مو ی سفید ز نها
پیچه                       : پـُت کر د ن ، پنها ن کر د ن
تا ر پـُشتی                : تو بر ه ، و سیلهً ا ست که ا ز پشم با فته میشو د و بشکل د و لا  د و خته شد ه و به د و طر  ف آ ن بند ها ی ا ز تا ر میسا ز ند چو پا ن و یا هم ا طفا ل که پشت کا ر و با ر د ر جا ی د و ر تر ا ز خا نه میر و ند نا ن، آ ب و کا لا ی خو د ر ا د ر بین آ ن ا ند ا خته و آ نر ا به پشت خو د بسته میکنندو بطر ف کا ر میر و ند.
تَپّـَه *                    :  بلند ی ، یکد سته ا ز گو سفند ا ن ، یک قسمه ا ز  ز مین که ا ز علو فه و یا ا ز جنگل ا نبو ه پر با شد .مثلآ میگو یند یک تپه علف ، یک تپه گو سفند…..
تـُو ر و ش              : تـُر ش
تی پا ی                  : ز یر پا، ا سحا ل شد ن
تـَهتـُپّی                   : ز یر د ست ، کم ز و ر ، عا جز
تک و د َو               : تپ و و تلا ش
تـُـلُمبه (تـُو لـُمبه)     :  آ د م تنبل و بیکا ر ه
تـَلبیستن                 : ا ز کسی چیز ی خو ا ستن، طلب کر د ن-
تو بر ه ( تـُبـر ه)      : خر یطه ً که ا ز پشم می با فند و آ نر ا د و لا مید ز ند و ا ز تا ر بر ا یش د و بند بسته میکنند که  بتو ا نند به آ سا نی آ نر ا د ر پشت بسته کنند و د ر بین آ ن کا لا و مو ا د خو ر ا که ر ا انتقا ل مید هند . ز یا تر چو پا نها و ر مه د ا ر ا ن   ا ز آ ن ا ستفا د ه میکنند.
تل و بل                  : بها نه کر د ن ، ر و ز تیر کر د ن ، کا ر ر ا پشت سر ا ند ا ختن…
تـَیلا ق                   : ا سپ ها ی لا غر ی و با ر کش.
تـُلـُفـتـَه                   :  تفا له، بعد ا ز گر فتن سیر هً  نیشکر ، لبلبو، تو ت…مو ا د با قیما ند ه ر ا تلفته میگو یند.
تـَر ک د و ز ی         : به فتح ( ت ) آ نچه ر ا که ا ز تکه ها ی ر نگه بشکل سه کنج بد و ز ند.
تـُو نـُو مَـنـَه              : تبا د ل حر ف ها ی تحر یک آ میز بین د و نفر  مسا وی به پر خا ش ا ست.
تـُو ر ه                    : خبر ها ی تا ئید نشد ه، قصه ها ی سر ی چو ک، پشت د یگر ا ن تبصر ه کر د ن.
تـِینگ زَ د َ ن            :   با ر حیو ا ن ر ا به د و قسمت مسا و یا نه جد ا میکنند و بعد آ  آ نر ا طو ر ی با هم  بسته   میکنند  که  هر د و قسمت با ر  با هم خو ب تو ا ز ن دا شته با شد که د ر جر یا  منز ل با ر به یکطر ف میلا ن پید ا  نکند .
تـَحکـَـلتـُـو               :  تکه ًز یر ز ین ا سپ
تـَنـَه و تـُو شه          : قد و قا مت ، قیا فه ، قو ا ر ه مثلآ : ا گر طفلی کا ر ها ی ر ا ا نجا م  د هد که با سن و سا لش بر ا بر نبا شد  به شکل تمسخر آ میز  بر ا یش میگو یند  که تنه و تو شه ا ش ر ا ببین و کا ر ها یش ر ا تما شا کن.
تـَلـمَسَه                  : به فتح (ت ، م ، س )بها نه کر د ن ، خو د ر ا به یک بها نهً ا ز کا ر نجا ت د ا د ن
تِـیمسا ل   *            : معطل گفتن، مثا ل آ و ر د ن
تـَی چـَشم                : ز یر نظر گر فتن
تـَلما شَـه                : تو تهً چو ب که به ضر ب تبر جد ا شد ه با شد
تـّر شـَه                  : تو تهً ا ز کا لا که پا ر ه شد ه با شد
تـَلُ  و َل کـَر دَ ن       : خو د ر ا به بها نهً یک کا ر ی مصر و ف سا ختن
تـَـلـنگ                   :به فتح(ت) تیله کر د ن
تـُو ک                      : چمن
تـُو شـَه      *            : خر چ ر ا ه سفر ، خر چی
تـَپ کر د ن                : پت شد ن د ر جا ی نا معلو م، پنها ن شد ن ، همو ا ر شد ن د ر ر و ی ز مین که ا ز د ید د یگر ا ن گم شو د. مثلآ ا گر یک مر غ و یا پر ند ه با لا ی تخم و یا چو چه ها ی نو ز ا د ش نشسته با شد بر ا یش نز د یک شو ید پر و ا ز نمیکند بلکه خو د ر ا با لا ی تخم ها و یا چو چه ها یش همو ا ر میکند  که ا ین حا لت ر ا ( تپ) میگو یند.
تگو با لا                  : بطر ف با لا  ی قر یه و یا نا و ه ا شا ر ه میشو د مثلا ا گر کسی بطر ف با لا ی قر یه ر فته با شد و ا ز شخص د و م پر سا ن شو د که فلا نی ر ه ند ید ی؟ ا گر د ید ه با شد  میگو ید  د یم همر ا ه  ر فیقش تگو با لا ر میر فتند یعنی بطر ف با لا ی قر یه میر فتند.
تگو پا یا ن              : بطر ف پا ن د ه و  قر یه ا شا ر ه میشو د
تـِیغ  *                   : بلند یها ی کو ه ، تپه ها ی بلند

رَ مـُو کــه یا ر ،چـو کَـو ک ِ سـر ی تـیـغــه
بـه  کَـر کَــرُ  بــه  فــر یـا  د ُ بــه  غـیـغـه
بـر آ مـد جـا ن مـن ا ز د  ا  م و تـذ  و یـر
نـمـیشـه ر ا م  همیش  با نـیـغ  و پـیـغــه

تیر چو                   : و سیلهً چو بی که کند ه را به جغ  و سل میکند
تر کـَک                  : تو تهً ا ز چو ب به ا ند ا ز هً 5 تا 10 سا نتی متر که د ر قسمت با لا ی تیر چو د ر محل ا  تصا ل تیر چو و کند ه طو ر نصب میشو د که تیر چو ر ا بسیل محکم و ا ستو ا ر نگا ه د ا ر د که تیر چو د ر جر یا ن قلبه کر د ن شو ر نخو ر د
تر کـَک        *          : بسیا ر پر کر د ن
تـُر ش ر و                : ا د م ز شت
د ُمتر شکـَنـَک          : ا سپ ها و گو ها  و یا  گو سا لهً گا و و یا کر هً ا سپ که ا ز شو خی و مستی د مبش ر ا بلند کند و جست خیز بز ند و یا ا ز پیش صا حبش بگر یز د .
تـُن                         :  د ستگا ه با فت گیلم، قا لین …..و غیر ه
تکک                      : و سیله یي که ا ز چو ب  سا خته شد ه که چها ر پا یه د ا ر د و با لا ی آ ن ظر و ف خا         نه ر ا  میگذ ا ر ند و یا هم چیز ی ر ا به آ ن آ و یز ا ن  میکنند.
تـَلـَو                        : و سیلهً چو بی که و سط آ ن تر ا شید ه میشو د تا آ ب ا ز بین ا ن عبو ر کند ، که د ر آ سیا ب ها و همچنا ن د ر با مها ی خا نه ها  نصب میشو د که ا ب ا ز بین ا ن عبو ر کند.
تـَلـپـَهم                     : همو ا ر ، پهن ، به شکل چپا ت د ر آ مد ن
تـَر مـَتـَر ی                : با ر ند گی، گل و لا ی .
تـَـَّرَ ه                       :  تر شه، تو ته ، پا ر ه کر د ن.
تـَلا ر ه(تیلا ر ه)        : پا ش د ا د ن شیر ینی و میو هً خشک با لا ی سر ی عر و س و د ا ما د د ر و قت نکا ح  و   همچنا ن پا شید ن میو ه خشک و شیر ینی با لا ی سر ی مسا فر ی که ا ز جمله ً عز یز ا ن و د و ستا ن نز د یک شما با شد و بعد ا ز سا لها سفر و د و ر ی ا ز شما د و با ر ه  بر گشته با شد. ا ر سا لی  د ا و د«پیما ن»
و یا کسی ر ا ا ند  کی تیله کر د ن تـَلمـَس                    :  بطر ف پیش ر و تکا  ن خو ر د ن
تـَلبا ت                    : آ د م نیمه د یو ا نه، مجهو ل
تینگ ز د ن             : تقسیم کر د ن با ر  حیو ا ن به د و قسمت مسا و یا نه  و بستن آ ن طو ر یکه با ر با لا ی حیوا ن  د ا ر ا ی تو ا ز ن بو د ه و د ر جر یا ن منز ل و سفر  کج نشو د.
تـَو له                    : کسیکه لبـها یش ا ز جگر خو نی پا یا ن با شد یعنیکه قهر کر د ه و با کس حر ف نز ند میگو یند  سر و ر و یش تو له ا ست ً یعنیکه جگر خو ن ا ست.
تـَر نگ                   : به فتح ( ت )  شخ و محکم ، و همچنا ن تا ر خو ب کش شد ه ر ا هم تر نگ میگو یند.
تـنگ و ضو             :  کسیکه عا جل  به تشنا ب ضر و ر ت پید ا کند، و ا ر خطا هم میگو یند.
تـُنـُک                      : پهن و همو ا ر، ز مین که تخم کمتر پا شید ه شو د .
تــَـّپَـل                      :سست و تـنـبل
تـَحکـلتو                   :  تکه ً ز یر ز ین ا سپ
تـَحچـَم                    : عا جز و کم ز و ر، ضعیف، ز یر د ست
تهخا نه ز ینی           : نا لینچهً که با لا ی ز ین ا سپ میگذ ا ر ند
تـَهنـَمر ه     *           : ا ز تهر فتن گر فته شد ه که معنی پا ئین ر فتن ر ا مید هد و همچنا ن د ر حسا با ت خر ید و  فر و ش  بجا ی  پا ئین آ مد ن  و بلند ر فتن قیمتها هم بکا ر میر و د  . ا گر بگو یند تهنَمر ه معنی ا ش آ نست که قیمت ا جنا س پا ئین نمی آ ید و بر عکس آ ن بلند نـَمر ه  یعنی با لا نمیر و د ا ست.
تنگ ظر ف               : بد گذ ر ا ن، کم حو صله،
تـَر پیس                    :آ د م بیکا ر ه و لعنتی
تـَلیم ، تـَلیم                : پا ر چه پا ر چه ، تو ته تو ته  مثلآ  ا گر کا لا ی کسی به ا ثر کشا کش  پا ر ه  پا ر ه         شد ه با شد بر ا یش تلیم تلیم میگو یند.
تپپین                       : سر گین حیو ا نا ت، چیز یکه به ز مین خو ب پهن و همو ا ر ا فتید ه با شد
تنه و تو شه              : قد و قا مت
تو ز م                      : هنو ز ، حا لا ،
تل و تو کر د ن           : بها نه کر د ن،  خو د ر ا تیر آ و ر د ن
تو گی                      : یکنو ع نا ن ا ست که د ر ر و ی تخته سنگ و یا تا و هً سنگی پخته میشو د.
تـَهـتـَـَّلـَک                  : ا ز بلند ا ی تپه و یا بغل کو ه بطر ف پا یا ن د و ید ن.
تـَهشـِیشتن                : پا ئین آ مد ن،  ا گر د یو ا ر  ی بز مین گو ر بر و د و یا کمی پا ئین تر شو د  میگو یند د یو ا ر تَهشیت و یا ا گر د یگی د ر ا ثر حر ا ر ت ز یا د بجو ش آ ید  و آ ب آ ن د ر حا ل غلیا ن با شد و آ نر ا ا ز سر ی آ تش پس کنند جو ش ا ن کم میشو د و بحا لت ا و لی می آ ید  پس میگو یند که که بخا ر و جو ش د یگ  تهشیشت یعنی آ ر ا م شد.
تـَلّـَک                       : د ا م سنگی و یا آ هنی که بر ا ی گر فتن و شکا ر حیو ا نا ت کو چک و پر ند ه گا ن ا ز آ ن                                  کا ر میگیر ند.
تکشا د                      : بز غا له ها ی بز که یکسا له شد ه با شد.

بر و م ز ا ر ی کـُنم به پیش خا لی تو
که مهـما نی کـُنـه  با  بـه  و لا  لی تـو
عـیـد  قـر با  ن  بگـیـر م تکـشـا  د نر
بد سـتها ی پر بـیـا  م  د َ می خا نی تـو

تیت و پیت               : د ر هم و بر هم ، غیر  منظم ،  ر قس  و پر ا کند ه.
تـُنـُک                     :    ک همو ا ر ، پهن
تـَبّا ق                     : کسیکه به آ شپز ی و پخت و پز مخا ر ت د ا شته با شد.
جـُر غـَـلو                : گو شت ا ضا فی که به شکل گو شو ا ر ه  به گر د ن هیو ا ن آ و یز ا ن با شد.
جو ا ل                   : به فتح ( ج )و سیلهً ا ست که ا ز تا ر ها ی  پشم با فته میشو د و د ر بین آ ن آ ر د ، گند م، جو  …ر ا ذ خیر ه میکنند.
جو ز                        : چها ر مغز
جـُپـّه                        : یکجا کر د ن ،تهد ا د ز یا د ی ا ز حیو ا نا ت که با هم یکجا با شند ،چند شا خهً گل ر ا ا گر  با هم یکجا بسته کنند  جپه میگو یند.
جَغـَل                       : کا لا ی پو شید نی ، لبا س تن د ر حقیقت پیر ا هن و تنبا ن ر ا جغل میگو یند  نه تما م کا لا ها ی د یگر  که د ر تن ا ست.
جَـلبید ن                  : پا ش خو ر د ن قطر ا ت با ر ا ن و آ ب بر و ی زمین، ضر به ً مر گبا ر و محکم ، مثلا        میگو یند :ا ی قسم بز نم که به جلبی ، یعنیکه د یگر بکلی نا بو د شو ی و بمیر ی.
جشت                   : سر ما خو ر د گی و شخک شد ن، پید ا شد ن د ر د د ر قسمت ها ی بغل و پشت شا نه ها

به یـا ر م آ ش لـخـچـک  مـیکــنـم  مه
سَـرَ ش  ر ا  ز یـر لـَچـَک  مـیکـنـم  مه
شد ه جشت وشخک، خو ر د ه خونوکی
قـو لـو ر خیر ا ت و چـلپک میکنم مه

جستن                    : گر یختن، فر ا ر کر د ن، با لا شد ن حیو ا ن نر با لا ی ما د ه در و قت جفت شد ن                جـُو هنه                 : گا و ها ی جو ا ن یکسا ل و د و سا ل ر ا گو یند
جـَلـَک                   :  ز ما نیکه پشم ر ا میخو ا هند تا ر جو ر کنند  ذ ر یعهً د ست  پشم ، کرک  و مو ر ا بد تا ب مید هند و بعد ا ز ا ینکه بشکل تا ر د ر آ مد آ نر ا بد و ر یک تو ته چو ب د و ر مید هند که ا ین و سیله یي ا بتد ا ئی ر ا که متشکل ا ز یک تو ته چو ب به ا ند ا ز ه ً 10 ا لی 15  سا نتی متر میبا شد و بعد ا ز ر یسید ن پشم تا ر ر ا بد و ر همین تو تهً چوب د و ر مید هند  که همین و سیلهً ا بتد ا ئی ر ا   جلک میگو یند.

هـو ا  ا یـّا س و بـَََلبـَل د ا ر ه مهــتــو
جـَلـَک، میـر یسه یا ر جا ن نیمهً شَـو
د لـم ر ا پشـم  تـا  ز ه  کـن خـد  ا جـا ن
به پـیچـم د و ر کـلکـا  نـش بـه یک تـو

جـَلـَک                    :   ا ز شر ی کسی ر ها یا فتن ، مثلآ : ا گریک شخصی جنجا لی  با آ د م هو شیا ر ی سر ی بحث و جنجا ل میگیر د و آ ن شخص هو شیا ر با  و ی بر خو ر د و نرمش ملا یم نشا ن مید هد و ا ز جنجا لش خو د ر ا نجا ت مید هد میگو یند که ا ز جا ن خودجلک کر د  یعنی  خو د ر ا ا ز شر ی آ ن شخص  نا د ا ن  نجا ت د ا د.
جو ر و مَر گ           : د عا ی بد کر د ن ، جو ا ن مر گ شد ن و گا هی هم به معنی محبت آ میز برای ا طفا ل گفته میشو د که جو ر و مر گ خیلی هو شیا ر ا ست.
جَـّر ا ر                   : تیز ، لا یق و هو شیا ر
جَـهند م                  : پر و ا ند ا ر د ، مهم نیست
جـَلد                       : تیز و چا لا ک
جـیـر ( قـُلـَک)          : عبا ر ت ا ز  و سیلهً ا یلا ستیکی ا ست که یکسر ی آ ن چر م و طر ف د یگر آ ن که بد ست گر فته میشو د ا ز چو ب د و شا خ سا خته شد ه   که ا طفا ل بر ا ی با ز ی و سا ت تیر ی و شکا ر گنجشک ا ز آ ن ا ستفا د ه میکنند.
جو ا ل                    : و سیلهً که د ر بین آ ن گکد م ر ا ذ خیر ه و ا نتقا ل مید هند.
جَر مو ق                 :  چر م نا ز ک و نر م که به ر و ی جر ا ب مید و ز ند بخا طر که د ر نما ز خو ا ند ن کمتر ضرو ر ت به شستن پا ها میشو د تنها میتوانند مسح کنند.
جـُغ                        :  و سیلهً چو بی که به گر د ن گا و می بند ند وکند ه ر ا به آ ن بسته میکنند بخا طر قلبه کر د ن ز مین .
جـُنبـَر( جـُمـبَـَر)  :  ز ند ه ما ند ن ،نفس کشید ن ، شو ر خو ر د ن مثلآ: ا گر طفل ز یا د شوخی  کند میگو یند بر و گم شو  ا  گر نه ا ینطو ر بز نم تر ا که ( جنبر) نزنی یعنیکه ا ینطو ر تر ا میز نم که بی نفس شو ی و ا ز جا یت شو ر خو ر د ه نتو ا نی  که د ر حقیقت ا مر تحد ید شد ید معنی مید هد.
جـغ                        : صد ا و آ و ا ز بلند ا طفا ل همر ا ه با گر یه  .
جَغا ر ه                   : صد ا ی گر یهً بسیا ر بلند و شد ید ا طفا ل شیر خو ر.
جَـفـَنگ                   : ا یر ا د گر فتن  ، ر یشخند ز د ن، ا ر ز ش ند ا د ن
جر ت                     : سو ز ک د ا د ن ، طعنه د ا د ن بشکل مسخر ه آ میز. مثلآ  ا گر  کسی بخو ا هد کا ر فو ق ا لعا د هً ر ا د ر محضر د یگر ا ن  ا نجا م د هد و ا ز عهد هً ا ین کا بر نیا ید ،برا یش به طعنه میگو یند(جر ت ) یعنیکه نتو ا نستی  کا ر ی که میخو ا ستی ا نجا م بد هی.
جُمغـُت                    : جل گو ، ا سپ و خر ، و همچنا ن فر ش ها ی کهنه  و بیکا  ر ه ر ا هم میگو یند .
جَلـَم جَلـَم                 :  لبا س ها و کا لا ها ی که پا ر ه پا ر ه با شد .
جـَو جـَو                 : تکه تکه

تو که ر فتی ز غم جو جو شد م من
چو ما هی ز یر هر گر د و شد م من
نمیند ا ز ی د یگر چنگک به ر ا هم
به مثـل گـنـد ه هـا پر تو شـد  م من

جـَلـنگ                        : بر ا ی بتهً  کد و ، خر بو ز ه و تر بو ز جلنگ گفته میشو د
جُو لما جُو ل(جو لجُو ل)  : حر کت د ر بستر  خو ا ب ، ز یا د شو ر خو ر د ن ، نا آ ر ا م بو د ن
جیز ک( جزّ َ ک)            : نر می گو شت بر ه ر ا همر ا ه با د مبهً آ ن ر یز ه میکنند و د ر بین د یگ خو ب سر خ میکنند و آ نر ا بر ا ی عز یز تر ین د و ست و مهما ن  د و ست د ا شتنی خو د تعا ر ف کنند.
جغا ر ه                        : گر یا ن ا طفا ل  به صد ا ی بلند
جیـّجی *                       : به ز با ن طفلا نه  سینه ، پستا ن ما د ر ر ا گو یند.
جیگـَه                           : بستر خو ا ب

جیگه بر من چو د و ز خ گشته ا مشـو
تک و تـنهـا مـیـلـر ز م ز یـر جُـمـخـَـو
بیـا د لـبـر بـَمـُر د  م ا  ز خـُو نـو کی
ز چـشـمــا نـم  پـر یـد ه  یکـسـر ه خــَو

جـِیگی    *              : خو ا ند ن خط با  ز ر و ز یر آ ن
جـَلغه                     : یک تو ته تنا ب و یا ر یسما ن کند ه شد ه.
جُنـُم بـَکـَند               : بـسیـا ر ما ند ه و ذ له شد ن ا ز کا ر ثقیل، مثلآ  ا گر د رهو ا ی گر م و آ فتا ب سو ز ا ن گند م د ر و کنند و یا خر من نر م کنند و یا هم کا ر ثقیل د یگر ی ا نجا م د هند و بسیا ر ما ند  ه شو ند میگو یند هو ا آ نقد ر گر م بو د که( جـُنـُم) بکـنـد . یا میگو یند ا ز د   ست کا ر کر د ن جـُنـم بکند ….
جـُنـُش بو ر شید       : نفسش بر آ مد ، مُر د  ،نفسش ا ز تن بر آ مد.
جـَبـَق                     : پیشا نی ، و ضع ظا هر ی و طز بر خو ر د.
جـَبـَق تر شی            : پیشآ مد خر ا ب ، بر خو ر د ز شت
حفت                       : نیمه خشک، خشک شد ن کا لا ی تر ، چو ب تر ر ا و قت  که د ر آ فتا ب میگذ ا ر ند تا  یک ا  ند ا ز ه خشک شو د و قتیکه نیمه خشک شد میگو یند حفت شد ه.
حا ر ه                    : با چشم با ز بطر ف چیز ی با تعجب نگا ه کر د ن
حُـلـَو                    : د ر تعقیب و د نبا ل کر د ن د ز د ها و یا مجر مین ا ز یک قر یه به قر یهً د یگر از مر د م و با شند ه گا ن که د ر مسیر ر ا ه شا ن قر ا ر د ا ر ند کمک میگیر ند تا هد ف ر ا تعقیب کر د ه بتو ا نند ا ین کمک ها   یا نفر با سو ا ر ا سپش  ا  یشا ن ر ا با ید همر ا هی کند و یا ا سپش  ر ا د ر ا ختیا  ر تعقیب کنند ه گا ن میگذ ا  ر د تاهد ف ر ا تعقیب و د نبا ل   کنند  ، ا ین ا سپ ا ما نت گر  فته شد ه را و یا ا ین شخص که با ا یشا ن با ا سپش همر ا ه میشو د (حُلـَو)میگو یند.
حُــّپه                     : محل  مر کز ی، یا مر کز یت ، تعین یک جا ی مشخص که همه به آ نجا جمع شو ند.
حا جت  ا و             :  ا گر کسی  د ر خو ا ب و یا بید ا ر ی د چا ر حا لت شو د که سپر م آ ن آ ز ا د شو د میگو یند که حا جت ا و شد ه ، یعنی که با ید غسل کند تا نما ز بر ا یش ر و ا گر د د.
حا ضر جو ا ب         : ز با نبا ز
هَپر هو پو ر            : غلمغا ل ا ند ا ختن ، سر و صد ا بلند کر د ن
حـُقـَر ه                   :  ا ستفر ا ق کر د ن.
حـُـّقـَه                     : آ د م کلا نکا ر و بد معا ش.
حـَلمه     *              : لحظهً کو تا ه، ز ما ن کم
خا نه غـَچـَلی           :یکنو ع  با ز ی د ر بین  د ختر ک ها ی کو چک ا ست که د ر طفو لیت ا ز سنگ ر یزه ها  خا نه گگ ها ی کو چک میسا ز ند و هر کد ا م د ر بین خا نهً خو د می نشینند.
خَو ز ه *                : گهو ا ر هً طفل
خا ز ه  *                : تنگی ، جا یکه ر ا ه با ر یک و تنگ با شد  که به مشکل بتو ا نند تیر شو ند.
خُو شبهر                : آ د م صا لح و نیکو
خُو شبتی                 : سا د ه لو
خُو ش با و ر            : هم به آ د م صا د ق و هم به آ د م سا د ه گفته میشو د
خر مبا ر ک              : سر ی هم ا فتید ن .
خَبا ل                      : مید ا نی همو ا ر  و ا فتید ه ، ز مین همو ا ر ز ر ا عتی
خـَر قـَند                  : ز یا د ا شیا و ا جنا س که سر ی هم ا ند ا خته شد ه با شد خر قند میگو یند.
خـَر ه                      : کو ه بلند ، قلهً بلند، یکمقد ا ر ز یا د ی ا ز ا شیا ی جمع شد ه ر ا ر و ی هم ا ند ا ختن.
خـُز به    *               : یکنو ع بته و یا گیاه ا ست که د ر پشته ها و بلند ی ها ی کو ه د ر بین سنگها و کو ه ها میر و ید . بتهً خز به شکل گر د و مد و ر د ا شته و د ر هو ا ی گر م و خشک مقا و مت د ا ر د  ر یشهً ا ین نبا ت تا چند متر میر سد ، د ر بها ر خـُز به ها گلها ی سفید  گلا بی  میکنند که بسیا ر مقبو ل میبا شد
خـُو له                     : قلهً بلند که به شکل مخر و طی با لا ر فته با شد.
خا ک پُتک               :  پر ند ه گا ن د ر خا کها ی مر طو ب د ر ا یا م گر ما بخا طر سر د کر د ن و جو د شا ن خو د ر ا د ر خا ک غلط مید هند که ا ین غلط خو ر د ن پر ند ه گا ن ر ا خا ک پُتک میگو یند .
خا ک ا ند ا ز           : تشنا ب بد ر ر فت، جا ی ر فع حا جت
خو ش خو شک        : آ هسته آ هسته
خر فت                    : خفه و گر فته، ما یو س ، نا ر ا ضی ا ز کا ر ی
خلو                        : تر  شد ن
خو نو کی                 : هو ا ی سر د، سر ما
خـَـلـُو                      :  ما ما
خـیجی                     : د ا نه ها ، پند ید ه گی ها  و قد و د ها ی  ز یر جلد یا پو ست.
خجو له                   : د ا غ به د ل، غـد ه ها ئیکه ا ز د ر د و غم د ر بد ن پید ا شو د
خضمو                   : آ ب چتل و گل آ لو د، گا هی هم ز یا د تر شد ن  ر ا خضمو میگو یند.
خَـَتـنـَه                     : سنت کر د ن
ختنه سو ر ی            : محفل که بخا طر ا جر ا ی ختنه( سنت کر د ن) صو ر ت میگیر د.
خو نو چه                 : ضر به خو ر د گی که خو ن لخته و یا سیا ه معلو م شو د .
خو نو له        *        : آ بله ها ی که  با خو ن یکجا با شد.
خـُو نـَو ه       *        : جگر خو نی  ، پر یشا نی ، غم ا نگیز
خفچه                      : شاخچه ا ی با ر یک و نا ز ک ا ز د ر خت .
خشو لو چه              : خو ا هر  خا نم
خیله گی                  : نا ز ها و تقا ضا ها ی بیجا ی یک طفل.
خر خشه                  : نا آ ر ا می  طفل ا ز با بت نا ر حتی  ها ی گو نا گو ن

بگـر د م خـیـل به خـیـل مَـلَـه و قشـلا ق
بـَپــا لـم یکـه چـیـن ا ز د  ه  و ا یــلا  ق
مـیـا ن تا جک و ا ز  بک ، هـز ا  ر ه
بی خـر خـَشَـه بگـیـر م یا ر ز ا یما  ق

خَر ه کـُو ل *            : سنگها ی کلا ن
خـَلـَچ                      :  به فح ( خ ) و (ل)بز ی که گو ش ها ی ز ر د و سیا ه ر قم د ا شته با شد.
خو ر و فش             : به ضم (خ) و (ر) تهد ید کر د ن
خَسکا ل                 :  به فتح  (خ)  آ نچه بعد ا ز جا ر و کر د ن ا ز ر و ی خا نه جمع میشو د گو یند. و یا هم آ نچه ا ز تو ته ها و مید ه گی ها ی چو ب که  بعد ا ز شکستا ند ن با قی میما ند گو یند.
خو ر جین                : و سیله ً که ا ز پشم با فته شد ه و مٍثل تو بر ه بو د ه و لی د ا ر ا ی د و خا نه و یا جا میبا شدکه د ر پشت اسپ و خر بسته میشو د و د ر بین آ ن کا لا و چیز ی د یگر ی ر ا نقل میدهند.
خـُو ی                     : عا د ت کر د ن
کــلا م کـر د ی که هـر گـز شـُـو ی نگـیـری
بـــه  نـیـم شــو بـیـا یــم  ر و ی  نگــیــری
به گر د ا نی تـو ر و ا ز خو ا ستگا ر ا ن
بی ا ز مه بـا د یگـر کس خـُو ی نگـیـری
خـُو ی                       : گر یا ن د و ا مد ا ر طفل  و قهر کر د ن آ ن.
خشپل                        : بر ا د ه ها  و تو ته ها ی چو ب و مید ه گی ها ید ر ختا ن و تو ته ها ی علف و خا  ر و خا شا ک ر ا گو یند.
خشپلی                    : ر غسی ، نا منظم ، چتلی
خشپل خو ر              : کسیکه بی نظا فت و تمیز نبا شد.
خلمه                      : گلهً ا ز بر ه ها و بز غا له ها ی شیر خو ر که جد ا ا ز ما د ر ا ن شا ن با شند.

بَچَی  خـا لـه ،بـَچَی عـمــه نـد ا ر ی
خو بست که ر مه و خـَلمه ند ا ر ی
بـه  بـیـن  د خـتـر ا ی نـغــز محـلــه
تو یي تنهـا که بـو ی چـلمه نـد ا ر ی

چشم بـَرَ یگی            : چشم بر ا ه بو د ن،به ا نتظا ر آ مد ن کسی بو د ن
چــم                       : چا ل و نیر نگ، د ر حقیقت بکا ر بر د تکتیک و تخنیک فر یب د ا د ن طر ف مقا بل.
چـَمبا ز *               : کسیکه د ر فر یب کا ر ی و با ز ی د ا د ن مها ر ت د ا شته با شد.

خــد  ا  مـر ه  نگــیـــر ه  با  گـُـنــه  تــو
بـصـد چــم  مـیگـــر  فـــتـم  د  مِ  ر ه تـو
بـَهــل کـُنی  کـه من دَ ین  د ا ر هـسـتــم
قور و ت میخو ر د م هر شو ا ز منه تـو

خـُد    *                   : همر ا ، با کسی، با شخصی . ا شا ر ه به طر ف شخص غا یب یا نفر سوم ا ست، مثلآ : ا گر شما با شخص مقا بل و یا د و ست تا ن د ر جر یا ن صحبت ر ا جع به کا ر و با ر پسر ی تا ن صحبت کنید و شخص مخا طب د ر مو ر د جا ی کا ر پسر  شما و یا صا حب کا ر و یا ر فیق همکا ر ش ا گر معلو ما ت ند ا شته با شد ا ز شما سو ا ل میکند  که : پسر شما( خـُد) کی کا ر میکند؟ یعنی پسر شما همر ا ه کی کا ر میکند یا با چه کسی مصر و ف کا ر ا ست ، یعنیکه ر فیق همکا ر ش کیست، صا حب کا ر ش کیست معنی مید هد.
خو ر و ج                : ذ غا ل چو ب ر ا که هنوز آ تش آ ن گل نشد ه با شد خو ر و ج میگو یند.
خفچه                     : نو د هً  تا ز ه  و با ر یک د ر خت ر ا گو یند .
خضمو                  : به فتح ( خ) و (م) تر شد ن لبا س با گل و لو ش، و یا هم آ ب چتل و گل ا لو د.
خلپه                      : بعد ا ز سو ختن د ر ر و ی جلد حبا ب ها ی که د ید ه میشو د خلپه میگو یند بعضآ آ نر ا        ا و له هم میگو یند.
خلو شه                   : کسیکه آ ب د هنش ر ا گر فته نتو ا ند ، چتل هم گفته میشو د.
خر نک خو ر د ه       :  آ د م ا همق ، کسی ر ا د ر غیا ب بد گفتن ، مثلا ا کر گفته شو د که خر نک خو رد ه حر ف مر ه نشنید به ا ین معنی که  آ ن شخص آ د م لو د ه و ا حمقی ا ست .
خَـلــَه                     : یکنو ع د ر د شد ید و نا گها نی ، با قــُنــُق همر د یف ا ست که ا ین د ر د ز یا د تر ی ا و قا  ت د ر بغل و یا د ر پشت شا نه ها پید ا میشو د.
خو ب و بد               : تقسیم عا د لا نه کر د ن، مثلآ د و نفر که شر یک یکد یگر با شند و ا ز یک جنس به ا ند از ه ها ی متفا و ت  د ا شته با شند
خو ب و بد             :  ا صل و بد ل ، د ر تقسیم  ا شیا بین د و و یا چند نفر یک جنس که قا بل و ز ن نبا شد آ  نر  ا خو ب و بد میکنند یعنی که یک عد د خو ب و یا سر ه و یک عد د خر ا ب و یا  ضعیف  ر ا کنا ر هم د ر تقسیم میگذ ا ر ند که به همین شکل د و ا م کند تاهمهً جنس مو ر د نظر  تقسیم شو د.
خش و پش              :  ا شیا و لو ا ز م  که  مر بو ط به کسی با شد.
خیا ر( خیا ل)           : با د ر نگ
خر د ه گر فتن         : ا ز با لا ی ز یا ر تگا ه  و قبر ها ی ا شخا ص نا مد ا ر  بخصو ص پیر ا ن و آ قا یا ن یکمقد ا ر خا ک ر ا میگیر ند  بمنظو ر د فع هر نو ع مشکل شا ن.
چُخـُن                     :  طفلیکه یک ا ند ا ز ه کلا ن شد ه با شد، به ا ند ا ز هً ه ر ا ه ر فته  بتو ا ند.
خر ه                      : کو ه بلند که با لا ی آ ن کمو ا ر ی د ا شته با شد، ذ خیر ه کر د ن، سر بسر ا ند ا ختن.
چا ر و ق                : پا پو ش ها ی مخصو ص که ا ز چر م سا خته میشو د و  ا کثر آ د ر ز مستا ن پو شید ه میشو د.

نمی فـهمی که  من ا شـتـو می آ یم
چـُپ و خَـپ ا ز ر هی تگـو می آ یم
نسر ها گر پر ا ز بر ف و یخک شد
چا ر و ق پو شید ه ا ز پیتو می آ یم

چخ گر فتن              : چر ک ، چتل، ا گر کا لا چند ر و ز پو شید ه شد ه با شد میگو یند  که کا لا چخ گر فته یعنی  چتل شد ه ا ست.
چـَو لِّی *                : و سیله ا ست که ا زنو د ه ها ی با ر یک د ر ختا ن بید با فته شد ه که د ر آ شپز ی  تو سط  ا ین و سیله ا ز بین د یگ غذ ا مو ا د پخته شد ه ر ا بیر و ن میکنند و همچنا ن بشکل جا لی نیز ا ز ا ن ا ستفا د ه میشو د.
چلمه *                   : سر گین و یا مو ا د غا یطهً گا و ها ر ا که خشک شد ه با شد چلمه میگو یند که ا کثر آ ا نر ا د ر بخا ر یها بخا طر گر م کر د ن خا نه میسو ز ا نند.
چـُغـُل                      : شیطا ن و بهم ا ند ا ز
چو خه( چـُخه)          : چپن
چـُخ چـُخ                 : آ هسته آ هسته حر کت کر د ن،  کا ر ی ر ا  به آ هستگی ا نجا م د ا د ن مثلآ یک ا د م پیر و مسن ا کر مصر و ف بیل ز د ن و کا ر با لا ی ز مین با شد  ا گر ا ز ش پر سا ن کنید که کا کا جا ن کا ر میکنی  به جو ا ب میگو ید (ا ی بچیم کا ر ی چه ، فقط چـخ چـُخ میکنم یعنیکه فقط ز و ز خو د ه تیر میکنم)
چو ب و چما ق        :  ا شیا ی کا ر آ مد ، و یا هم ا شیا ی که ا ز چو ب سا خته شد ه با شد. مثلآ میگو یند (چو ب و چما قی بیا  ر تا با لا ی ا ین خا نه به ا ند ا ز یم و خا نه ر ا جو ر کنیم).
چـَدَ ر                      : بسته کر د ن د و د ست حیو ا ن به فا صلهً نز د یک تر. د و د ست حیو ا ن ر ا د ر و قت چر ا ند ن د ر علفز ا ر  و چر ا گا ه طو ر ی با هم بسته میکنند که حیوا ن  ا ز محل چر ش به آ سا نی نتو ا ند د ر جا ی  د و ر تر بر و د.
چــَم                       : چا ل ، تر ک و  تخنیک  ، همچنا ن بجا ی نیر نگ و فر یب هم بکا ر بر بر د ه میشو د
چر میشی                :  ر و غن و یا  چر بو ی که ا ز  رو غن گا و  یا گو سفند  گر فته میشو د و آ نر ا ا و ل خو ب د ا غ  کر د ه و بعآ سر د میسا ز ند  که بر ا ی مد ت ز یا د ی میشو د که آ نر ا نگا هد ا ر ی کر  ا ین ر و غن سخت شد ه ر ا بطو ر  مشخص  بر ا ی چر ب کر د ن و نر م سا ختن ترقید ه گی ها ی د ست و پا ها و مقا صد د یگر بکا   ر میبر ند. ا ین چر بو سخت میبا شد و تا  مد ت ز یا د ی میشو د که آ نر ا نگا هد ا ر ی   کر د.  د ر و قت ا ستعما ل آ نر ا د ر نز د یک آ تش قر ا ر مید هند بعد ا ز گر م کر د ن آ نر ا با لا ی تر کید ه گی و محل مو ر د نظر میما لند و متبا قی ر ا د و با ر ه  نگا ه مید ا ر ند.
چَغـُو ک                  : گنجشک
چـُمبُـل                    :   ا گر پا ی حیو ا نی بشکند و یا قسمت ا ز بد ن آ ن  ز خم بر د ا ر د که به ا ثر آ ن ز خم حیو ا ن نتو ند نو ر ما ل ر ا ه بر و د چمبو ل میگو یند.
چلا ق  (چو لا ق)     :  ز خم بر د ا شتن
بـه خـا نـه  د خـتـر ا تـَـبّـا ق میـشـن
به بـَربـَرد ی جو ا نا ن د ا غ میشـن
ا گــر با نـو جـو ا  نی د ل بـبـنـد نـد
بز یر لت  و کو ب  چو لا ق مـیشـن
چـَتـا ق                    : چو تا ر ، چا لا ک ، بجا ن بز ن
چمو ک                   : قا شق چو بی کلا ن که  ذ ر یعهً آ ن ا ز د یگ ها ی کلا ن شیر ، د و غ و یا آ ب بگیر ند.
چـَـّپـُش                     : بز غا لهً که یکسا له شد ه  با شد.
. چمچه                   : قا شق چو بی ، یا ر و حی و یا آ هنی  که د ر خو ر د ن ن د و غ و ما ست ا ز آ ن ا ستفا د     ه میکنند
چـُو ر و ک               : قا تها و د ر زها ی کا لا ی کهنه ر ا چو ر و ک میگو یند ، خط ها و چملو کی ها ی ر و ی جلد ر ا هم میگو یند.
چـُر ت  *                 : بفکر ا فتا د ن ، د ر با ر هً چیز ی فکر کر د ن

چه کا ر کـنم که چشـما نت بـَـر ا هـه
بـشـیـنـم چـُر ت زَ نـَم ا یـنجـا گـنـا هه
نـد ا ر م  بـا  ل و پَـر تا کـه  ز نـم  پـَر
پـیـا  د  ه بـیـا  یـُم  د ُ ز د  ا بـر ا هـــه

چغ                         : عبا ر ت ا ز و  سیله ای با فته شد ه ا ز شا خچه ها و نو تک ها ی نا ز ک د ر خت ها ی بید که معمو لآ بد و ر خا نه ها ی ا یلا قی بسته میکنند.
چشمم می پر ه          : یعنی که ا تفا قی د ر حا ل ر خ د ا د ن ا ست
چشمش شیشه شد ه   : یعنی مر د ه
چَلـَپس                    :  صد ا ی پا ش خو ر د ن آ ب که به ضر به به ر و ی ز مین بیفتد
چپا ت                   : سلی ، پا پو ش ها ی که ا  ز ر ا بر سا خته میشو د
چـَت ُ پـَت     *         : ا مو ا ل و ا شیا ی  ا ما نت ، یا ا مو ا ل مر د م  ر ا کا ملآ  ا ستفا د ه کر د ن و نیست و نا      بو د کر د ن.
چـَت    *                   : و سط د و پا ، نیست و نا بو د کر د ن کسی  مثلآ  میگو سر ی فلا نی ر ه چت کر د یعنی نا   بو د ش کر د.
چتن پا ر ه              : د شنا م ز د ن بر ا ی ز ن ها ، یعنی فا حشه
چُنتـُر                   :  به ضم ( چ) و ( ت) = نا خو ش و گر فته ، یک کمی  مر یض ر قم  که ز یا د تر به حیو ا نا ت ا ستعما ل د ا ر د.
چـُلـَو ه(چو لـَو ه)     :  بسیا ر تشنه
چو ل                   : د شت و صحر ا ی خشک و بی آ ب ، آ لهً تـنا سلی  ا طفا ل.
چـَلپـَک                   : نا ن ر وغنی
چـَلـتـَـغ                   : بی نظا فت
چلمر د ک               : آ د م ها ی قد کو تا ه
چپا ت                    : سلی ، چیز ی که خو ب همو ا ر و  پهن شد ه با شد ، همچنا ن پا پو ش ها ی پلا ستیکی که ا ز تیر مو تر سا خته شد ه با شد نیز میگو یند.
چله خا نه                : جا ی مخصو ص و یا هم ا طا ق کو چک د ر کنا ر ز یا ر تخا نه ه ها و ا ما کن مقد سه میسا ز ند  که آ د م ها ی متصو ف  که پیر و ی ا ز یک طر یقهً خا ص میکنند د ر چند سا ل یکبا به چله خا نه میر و ند و مقد ا ر 40 خو رآ ر د را با خو د می بر ند و به مد ت چهل ر و ا ز ا نظار مر د  م  پت میشو ند و د ر هما ن خا نهً مخصو ص و تا ر یک به عبا د ت می پر د ا ز ند و ر و ز ا نه یک خو ر د غذ ا ر پخته و میخو ر ند و بعد ا ز ر و ز چهلم ا ز چله خا نه می بر آ یند.
چُمبه                      :  آ د م یکد ست و یا کسیکه پنجه ها ی یک د ست و یا هر د ست آ ن نبا شد.
چو سو                 : و سیلهً فلز ی که چو ب ر ا ذ ر یهً آ ن می سا یند
چُس و پُس             :  کا ر سر سر ی ، کسیکه یک کا ر ر ا ا ز د ل نکند.
چیـّلَـَه (چله)           :  ا و ا خر ما ه قو س وتا ختم ما ه جد ی . و یا سر ما ی سخت ز مستا ن ر ا هم میگو یند.
چیگه                    : منا ر ه ها ی سنگی که د ر قله ها ی کو ه به علا مت و یا نشا نهً خا ص سا خته شد ه با شد.
چنته                      : خر یطهً که ا ز پشم و تا ر به شکل چپک پا فته شد ه با شد و د ر د یو ا ر ها ا نر ا آ و یز ا ن میکنند و د ر بین آ ن بعضی ا شیا ی کا ر آ مد خو د ر ا میگذ ا ر ند.
چـُنـته                    : آ د م یکد ست ر ا میگو یند.
چَر میشی             : ر و غن گا و و یا د مبهً گو سفند که بر ا ی چر ب کر د تر قید ه گیها ی د ست و پا ها نگا هد ا ری میکنند.
چَـپَک                    : یک نو ع فر ش ا ست که به شکل خا ص با فته میشو د که ا ز گیلم و قا لین فر ق د ا ر د.
چـَپـُو لَه                  :به فتح ( چ ) و ( ل) آ د م د ر وغگو ، بجا ن بز ن ، فر یبکا ر.
چـَه  (چا ه)            : جا ی ذ خیر ه ً گند م
چـَکـَو                   : شا ر ید ن و جو د ا ز ز خمها ی ز یا د، تکه تکه شد ن و جو د، شهلید ن .
چـُو لـَو(چُـلـََو)        : ا ز تشنگی بجا ن آ مد ن
ا لــهی  قـیـصر  و قـو لــو شـــو ی تـو
ر هــا کــر د ی مر ا  چکـو شـو  ی  تو
به  خشکـد چـشـمه  و د  ر یا بـر و یت
به گر ما ی سو ز ا ن چو لو شو ی تو
چـَر شَو                 : بستر ه بند
چـَبـُو ک               : تیز و چا لا ک
چَمـُو ک                 : به فتح ( چ ) و ضم  ( م ) قا شق ها ی کلا ن  چو بی ر ا  چمو ک میگو یند.
چـَبـُو ک                 : تیز ، چست و چا لا ک
چُو لـَه  *               : سو ر ا خ کو چک
چا یدَ ن                 : خنک خو ر د ن مثلآ : ا ین و ا ژ ه د ر بین مر د م محل ا ینطو ر  با لهجهً خا ص خو د شا ن بکا ر بر د ه میشو د ک .
بـو چا یـد م ُ گـر م  کـن     لـَچَکـو ته سرُ م کـن
خا لسکهً مد گو شـِد ه      زُ لـفـَکا ته چـَر م کـن
چَگـَس                       : ؟
د ا لـُن                        : د ر خا نه ها ی قد یمه د ر د ا خل خا نه د یو ا ر ی بطو ل د و ا لی سه متر و ا ر تفا ع یکنیم متر  ا ز د ر و ا ز هً خا نه  شر و ع میشد و تا و سط خا نه ا د ا مه د ا شت و ا ین د یو ا ر طو ر ی سا خته میشد  که ا گر کسی د فعتآ به خا نه د ا خل میشد  تما م خا نه ر ا د یده نمیتو ا نستید و بعد ا ز چند قد م د ا خل خا نه د ید ه میشد . ا ین د یو ا ر  د ر حقیقت یک پر د هً گلی بو د که پیش ر و ی شما ل و خو نک ر ا هم میگر فت و هم کسا نیکه د فتآ  د اخل خا نه میشد ند با ید بو ت ها ی شا نر ا د ر آ نجا بیر و ن میکر د ند که ا ین کا ر یک ا ند ا ز ه ا ز آ و ر د ن کثا فا ت بد ا خل خا نه ها جلو گیر ی میکر د و خا نه تمیز تر و پا کتر م به نظر میر سید .
د لگر د و ک              : د لبد ی ، حا لت ا ستفر ا غ
د َ د ه                        : ما د ر ا ند ر و یا ما د ر د و می
د َ وَ ک                      : چو بک که د ر سو ر ا خ پشت د ر و ا ز ه میگذ ا ر ند که د ر و ا ز ه ر ا ا ز سمت بیر و ن کسی با ز کر د ه  نتو ا ند.
دَ رَ ک                      : به فتح (د)و(ر) ا طلا ع و خبر د ا شتن.
د ر ک                      : ا ز با با بت ، د ر ا ر تبا ط با مو ضو ع خا صی
دَ گـَنـَک                    : پـُر ،  خیلی چا ق
دَ ّلـلو                         : سگ ما د ه.
د یمنه                      : د یو ا نه
دُ و ر خز ید ن   *       : د ا خل شد ن به ز یر لحا ف، به  سو ر ا خ کو چک د ا خل شد ن
د و د ا لغو                 : د و د بسیا ر غلیظ و کو ر کنند ه.
دُ و ر گـُو بـُو ر گـُو *   : گو فتگو ها و گپ ها ی مهر ما نه د ر بین د و نفر  طو ر یکه د یگر ا ن ا ز حا لت و ا ز ا صل قضیه و جنجا ل خبر نشو ندو لی ا حسا س کنند که کد ا م حر ف مهم د ر جر یا ن ا ست.
د لم                         : به ضم(د) و(ل) حسا سیت د ر مقا بل گز ید ن حشر ا ت که بد ن پند ید ه گی پید ا کند.
د لا لت                     : سر ز نش کر د ن
د و بر(د و ر و بر)      : چها ر طر ف ، د و ر و بر، گر د ا گر د
دَ ر مـُنـد ه                 : مصر و ف
د ُ لمـُل                      : به ضم ( د ُ ) و (م ُ ) خو شه ها ی گند م ر ا که هنو ز به پختگی نر سید ه  با شد یعنی که د  ر حا لت نیمه پخته گی خو د ر سید ه با شد آ نر ا  جمع میکنند و به شکل یک بسته د ر آ  تش طو ر ی بخته و یا د ا غ میکنند که بشکل  نیمه کبا ب  و یا نیم پخته د ر آ ید بعد آ نر ا سا یش مید هند تا گند م  پخته و د ا غ شد ه ا ز خو شه ها جد ا شو د ، ا ین گند م پخته شد ه ر ا پا ک کر د ه و نو ش جا ن میکنند  که بر ا یش د لمل میگو یند.
دَ ر بـَچه                    : کلکینچهً کو چک و یا سو ر ا خ  که د ر خا نه ها ی نشیمن  و  ا طا ق ها ی  خو ا ب بخا طر گر فتن نو ر آ فتا ب و ر و شنی میسا ز ند .
دَ ب                         : کلا نکا ری، خو د ر ا بز ر گ و قو ی نشا ن د ا د ن ، نغر و ر.
دَ به                         : و سیلهً مخصو ص که د ر بین ا ن ر و غن ر ا ذ خیر ه و نگا ه میکنند.
دَ ک  *                    : بسیا ر پـُر

تـمـا  م  د  خـتـر ا ر  بـا  ا َ و مـیـتـن
به خـیک  و دَ بـّه و مـشکَـو مـیـتـن
میگـیر ند چـند بـُز و بـُز غا لـهً گـَر گ
به« پشتـهً کو ر یج و مُرغـو» میتن

دُ مز ل                     : د ا م که ا ز مو ی ا سپ و تا ر ها ی نیلو نی  بر ا ی شکا ر پر ند ه کا ن جو ر میکنند.
د سیا ر ه                  : طفل که ز یا گپ شنو و کا ر ی با شد، کا ر کن و گپ شنو
د ر مند ه                  : بیچا ر ه شد ن
د و ر مد ن                : د ا خل شد ن
دُ مبـُر ید ه                 : نسق ، بی ا عتبا ر و بی عز ت
دُ مبا له با ن *            : ر مه د ا ر ا ن یکنفر ر ا همر ا ه چو پا ن  بخا طر کمک و حفا ظت ر مه ر و ا ن میکنند تا با چو پا ن کمک کند ا ین همکا ر چو پا ن ر ا د مبا له با ن میگو یند ، د ر بها ر سا ل مر د ما ن د ه و قر یه کو چ میکنند با ر مه ها و گله ها ی شا ن  به جا ها ی سر سبز میر و ند  تما م ا شیا و ا جنا س خو د را با خو د بر د ه نمیتو ا نند لذ ا  یکنفر ر ا بخا طر نگا هد ا ر ی ا شیا و ا جنا س شا ن  د ر خا نه  و قشلا ق بجا میگذ ا ر ند تا ا جنا س شا ن گم و نیست نشو د  که ا ین نفر ر ا د مبا له با ن میگو یند.
د ما غ سو ختن   *     : ا ز پیش کسی آ ز ر د ه شد ن
دَ و                         : و ا ر ، نو بت ، مید ا ن
د َو                         : نا سز ا گفتن، د شنا م د ا د ن
دَ و بـُو ر                   : تعر یفی ، بر ند هً مید ا ن مسا بقه
دُ و ر ا ی د و ر         : د و ر ها ، فا صله ها ی بسیا ر د و ر، سا لها ی گذ شته
د لهـُر ه                    : به ضم (ح) تر س پید ا کر د ن، بیم د ا شتن ا ز چیز ی
دَ لقـَر                       : یک خا یه
ذ و لا غ                   : بو ی چر بو ی سر خ شد ه
ذ یکه                      : حر کت سر یع و پیهم حیو ا نا ت نر با لا ی حیو ا ن ما د ه به علا مت یکجا شد ن.
رَ ی                        : چر ت و فکر
رََ س                      : بر ف کو چ
رَ قـَس                     :  پا شا ن، بینظم

ر ا س                  : آ ر ا سته کر د ن ، لبا س و کا لا ی نو پو شید ن ، خو د ر ا  ز ینت د ا د ن

بــه  قــر بــا  ن  د لِ بـــیــکـــیـــنـــهً تـو
گــذ  ا  ر م ســـر بـــر و ی ســیـنــهً  تــو
خو د ه ر ا س کن حنا بر د ست و پا ز ن
مــی آ یــه  یــا  ر کی  د  یــر یــنــهً  تــو

رََ خـنـَـه                     : د یو ا ر ها ی که د ر ا طر ا ف با غها جو ر میکنند و با لا ی سر ی د یو ا ر خا ر میگذ ا ر ند که ما نع ر فت و آ مد  حیو ا نا ت د یگر شو د .
ر و شه                   : خمچهً تر و نا ز ک ا ز جنگل که ما هی ر ا به آ ن د ر می آ و ر ند و آ و یز ا ن میکنند تا ما هی خشک شو د

به رَ و شه میکـَشَـد ما ر ا چـو ما هی
شَوَ م  نیمغـنج  پـَـزَ د ا نـد ر کـر ا یی
ا گر عشق و محـبـت ا ین چنین ا ست
به بو سم د ست و پا یت ا ی تبـا هی

ر شخند ی               : مز ا غ و مسخر ه گی ، یکنو ع شو خی که خند ه آ و ر با شد.
رَ ف                       : قطا ر ، پشت سر ی هم چید ن، همچنا ن کو ه که به شکل  ز ینه ما نند و طبقه به طبقه با شد یعنی د ر ا ر تفا ع چند متر ی کو هی د یگر ی قر ا ر د ا شته با شد.
رَ گ   *                    : نژ ا د، ا صلیت ،و ا بستگی خو نی، کوه ، شا خه ً ا ز کو ه
رَ غَـس                    : د ر هم و بر هم بو د ن کا ر ی ، پا شا ن   بو د ن کا ر ی  ، تیت و پر ا گند ه بو د ن و گا هی هم بجا ی  پر یشا ن حا لی ا ستفا د ه میشو د و چنین بکا ر میر و د  ( چطو ر ا مر و ز فکت ر غس ا ست ) یعنی پر یشا ن معلو م میشی وغیر ه
رَ مـُو ک       *         : د و ر شد ن ، فر ا ر ی و گر یز ی ، ر ا م نشد ن
رَ د                         : د نبا ل و پشت چیز ی بو د ن ، تعقیب کر د ن. مثلا  میگو یند فلا نی ر َ د ِ ر مه ر فته منظو ر شا ن ا ز ا ینست  ر مه ر ا مو ا ظبت میکند و یا میچر ا ند.
رُ و تــُنـُک                : کسیکه نی گفته نتو ا ند، یعنی حر چه ا ز ش بخو ا هید بلی میگو ید.
ر ا س کر د ن            : خو د ر ا ز یب و ز ینت د ا د ن ، کا لا ی مقبو ل و فیشن پو شید ن، مفشن کر د ن
رَ د زَ د ن                 :  تعقیب و جستجو کر د ن ا شیا و ا مو ا ل  گم شد ه. بطو ر مثا ل د ز د ی ا ز د ه و قر یه چیز ی ر ا د ز د ید ه و مر د م رَ د ِ پا یش ر ا میبر ند تا پید ا ش کنند.
رَ ه و رُ و گـَه            : ر ا ه و چا ر ه ، د ر یا فت ر ا ه حل .
رُ و گه ند ا شتن        :  بی ا ند ا ز ه مشکل بو د ن ، ر ا ه و چا ر ه ً حل ند ا شتن.
رِ یگشا ل                 : جا ی که ر یگ ر و ا ن د ا شته با شد و یا کو ه ر یگی که نشیب آ ن طو ر ی با شد که با ا ند ک تکا ن ر یگ به حر کت ا فتد.
رِ یجـه    *                 : تهد ا ب ، بنیا د ، ا سا س ، ر یشه
ر یختن                     : هجو م وحمله آ و ر د ن بشکـل د سته جمعی.
رِ یز ُ پـیـز *             : ا شیا ی خو ر د و ر یز ه
رَ و نی *                : خو ا ند ن خط بد و ن به شکل ر و ا ن بد و ن تلفظ کر د ن ز َ ر و ز یر و پیش .
ر و ا د ا ر ی   *        : نظر مثبت د ا شتن به پیشر فت کسی ، خو شبین بو د ن به د ستر سی یکی ا ز ا قا ر ب و د  و ستا ن به ز ند ه گی بهتر و یا ثر و تمند شد ن آ ن.

رَ و  *                     : ر ا ست ، مُستقیم، بد و ن معطلی و ا ستا د شد ن به منز ل ا د ا مه د ا د ن  تا به هد ف ر سید ن. مثلآ ا گر یک طفل میخو ا هد  ا ز جا ی د و ر تر ی  بخا نهً ا ش بر گر د د بخا طر یکه ر ه گم نشو د  بز ر گسا لا ن بر یش میگو یند  که رََ و  بخا نه بر و ( یعنیکه بجا ی د یگر ی معطل نشو ی  د ر حقیقت معنی  تا کید ر ا مید هد.

نکـن گـیـلـه کـه مـن هـر شـو نـمـیا  م
د و د ستم خـا لی ا ست هـمـتـو نمیا م
گــو د  ر هــا ی قــد یــمـَـر ا  و بـر د ه
به ا ین خا طــر ز و د و ر و ر و نمیآ م

رُ و یک شد ن *         : ا ز یکد یگر د و ر شد ن ، جد ا شد ن ، بد بین شد ن به یکد یگر….
رَ وُ ش    *               : پشت سر ی هم ، د نبا ل هم حر کت کر د ن
ر خت خو                 : بستر هً خو ا ب( لحا ف ، با لشت و تو شک که د ر یک بستر ه بند بسته با شد).
زَ د َ ن                     : کو بید ن، ا عما ر کر د ن ، سا ختن، نو ا ختن. ا ین کلیمه همیشه بشکل پسا و ند استعما ل میشود مثلآ : پل ز د ن ( سا ختن پل)، خا نه ز د ن( سا ختن خا نه) ،تینگ ز د ن ، با  ر چو ب و هیز م ر ا بد و قسمت مسا و ی بستن)، سل ز د ن ( چند حیو ا ن ر ا با هم گر د ن بگر د ن بستن) ، تا ر ز د ن ( د و تا ر نو ا ختن….
زُ و له                   : صد ا ی آ ر ا م سگ  د ر پیش صا حبش بمنظو ر بد ست آ و ر د ن چیز ی( چا پلو سی)
زُ مُخـت                  : تند و تیز ، سر د ی بیش ا ز حد
ز َ خ     *               : د ر شتی ، بر آ مد گی ها د ر تنهً د ر ختا ن
ز َه                       : مو سم چو چه د ا د ن حیو ا نا ت ، ز ا ئید
ز ه                       : جا ئیکه نمنا ک و پر آ ب با شد، ز مین ها ی چمنز ا ر و پر آ ب
ز و ل                    : آ ب د ا د ن ز مین یک الی د و ر و ز قبل ا ز قلبه کر د ن
زَ فت                     : نمکی، شو ر
ز یــچ       *           : بسیا ر پرکه د یگر گنجا یش ند ا شته با شد.
ز ر تر ق                : سخت تر سید ن ، بو حشت ا فتید ن.
ز غ                       : تر ش ر و ،ز شت ، بد د هن ،ا ین کلمه  ز یا د تر بر ا ی سگ ها ا ستعما ل میشو د.
زَ غـَـر ه                : نا ن که ا ز آ ر د ا ر ز ن و جو ا ر ی پخته شد ه با شد.
زَ ّ ر  ه گین            : سبز ی ها و نبا تا ت که تا ز ه ا ز زیر خا ک سر ز د ه با شد و تنه ً آ ن هنو ز سفید با شد . و یا قسمت ا ز جو ا نه نبا ت که هنو ز د ر ز یر ر یگ و خا ک با شد مثل ر و ا ش که هنو ز ا ز خا بیر و ن نشد ه با شد سفید میبا شد.
زَ ر دَ مبو ک           : آ د م چا ق که ر نگ جلد آ ن کمی سفید ز ر د ر قم با شد.
ز یر تا لی              : یکنو ع نا ن ا ست که د ر ز یر آ تش پخته میشو د . ا و ل د ر د یگد ا ن آ تش میکنند بعد ا ز ا ینکه د یگد ا ن خو ب د ا غ شد بعد آ آ تش و خا کستر ر ا ا ز د یگد ا ن پس میکنند و خمیر ر ا به د یگد ا ن همو ا ر میکنند بعد آ تا و هً آ هنی ر ا با لا ی آ ن میپو شا نند و بعد  تا و ه ً آ هنی ر ا با  آ تش و قو غ میپو شا نند  و بعد ا ز 10 ا لی 20 د قیقه نا ن  د ر ز یر تا و ه پخته میشو د .
زِ یـچ                     : پـُر،خیلی پـُر که د یگر گنجا یش ند ا شته با شد .
ز َ ّ لا غ                   : آ فتا ب تیز و سو ز ا ن
سو غا ن        : به فتح( س ) قبل ا ز مسا بقا ت ا سپ د و ا نی ، ا سپ ر ا بر ا ی یک ا لی یکنیم سا عت آ هسته آ هسته د و ر مید هند تا ا سپ خو ب گر م شد ه و د ست و پا ی ا ن با ز شو د و ا ز طر  ف د یگر ا سپ شکمش ر ا خشک کند یعنی که مقـد ا ر ی ز یا د ی ا ز آ ب و علو فه و مو ا د  فا ضله ا ش ر ا ا ز  شکمش  خا ر ج نمو د ه که با عث خو ر د شد ن و جمع شد ن شکم ا سپ میشو د .ا ین کا ر با عث میشو د که د ر و قت مسا بقه  ا سپ ز و د  هلا ک و ما ند ه نگر د د . همچنا ن بعد ا ز سفرو یا مسا بقه ا سپ د و ا نی ا سپ ر ا نمیگذ ا ر ند که د فعتآ آ ب و علف  بخو ر د  تا که ما ند ه گی آ ن کا ملآ ر فع گر د د.
سو غا ت                 : تحفه
سـِیـگـه                   : طفل یتیم و گا هی هم به ا طفا ل کو چک ا ستعما ل میشو د.
سـِیلـَو    *               : آ ب گل آ لو که ا ز ا ثرآ ب شد ن یخ و بر ف و  با ر ا ن شد ید جا ر ی شو د

تو که ر فـتی بهـا ر بـُو د ، سـِیلـَو بـو د
ز مین هـا ی پـیـتـَو یکـسَر به گـو بـو د
کَلا م کر د ی  بز و د ی بر میگر د ی
بـه پـس آ مـد نت گـنـد م  د  ر و بـو  د

سُر خا ن                 : ا سپ که ر نگ فو لا د ی و خا ل ها ی سفید  د ا شته با شد  .
سَمـَند                   : ا سپ که ر نگ ز ر د رو شن د ا شته با شد.
سبی بز                 : بز ما د ه که یکسا له شد ه با شد.
سنگک                   : به فتح (س) و (گ)بند افتید ن کا ر، ایجا د مشکل د ر کا ر ی که با عث عقب ا فتید ن و عد م ا نجا م آ ن کا ر شو د و یا  کا ر ی که ا جر ا ی آ ن ز ما ن ز یا د ی ر ا د ر بر گیر د.
سُر خـَـّلـُو                 : آ د م که رنگ جلد آ ن  سر خ ر قم با شد .
سیا ه سَر                 : معمو لا به خا نم ها گفته میشو د.
سر با ر ی               : یک قسمت ا ز کا لا ی ا ضا فه که ا نر ا سر ی با ر حیو ا ن بسته میکنند. یعنی که با ر ا ضا فه تر ا ز با ر ا صلی.
سـَو کر د ن               : گیا ه هر ز ه ر ا ا ز بین بر د ن، خیشا و ه کر د ن
سو گت                  :  آ د م گشنه و بسیا ر مو ذ ی
سـَبـست                   : ر شقه
سیپک ز د ن            : ا ز خو شحا لی جست خیز ز د ن
سر پلنگ                 : به فتح (س) و ضم( پ و ل) پا ی کسیکه د ر یک چیز د که بخو ر د و به طر ف پیش ر و به  ا فتد.
سـَجا ف  *               :  ا گر سر ی آ ستین کا لا د ر ا ثر پو شید ن سا ید ه شد ه با شد یعنی بر ید ه و قطع شد ه با شد آ نر ا د و با ر ه تو سط یک تو تهً ا ز تکه طو ر ی  مید و ز ند که کهنگی آ ن معلو م نشو د و بعد ا میتو ا نند ا ین کا لا ر ا به مد ت ز یا د تر ی بپو شند و ا ستفا د ه نما یند که ا ین کا ر یعنی د و خت د و با ر ه ر ا سجا ف میگو یند.
سَر با گـو یي           : کسیکه ا ز تب شد ید د ر خو ا ب با خو د حر ف بز ند و یا هم گا هی د ر حا لتی نو ر ما ل د ر خو ا ب ا طفا ل با خو د حر ف میز نند که ا ین حر ف ز د ن د ر خو ا ب ر ا سر با  گو یي میگو یند.
سـُو ل                   : گو ز و چُس ، خا ر ج شد ن با د حیو ا نا ت ر ا سو ل میگو یند
سـُو له با ر             :  کم با ر، حیو ا ن که با ر آ ن ا ز ا ند ا ز هً معین کمتر با شد.
سـَلـَم سـُو له           : به بها نه ً کا ر ر ا ا ز سر تیر کر د ن.
سـُو د ه                   : حیو ا ن که د ر ا ثر منز ل پا ها یش ا ز کا ر ا فتید ه با شد ، د ر حقیقت ما ند ه گی و فرسا یش پا ها ر ا  سو د ه میگو یند.
سـَر َ ک و پـَچـَک       : ا ز با لا تا پا یا ن ، ا ز کلا ن تا خو ر د، ا ز سر تا ا خر.
سـَرَ و پا یه               : د و نفر ا گر د ر بستر مخا لف همد یگر ا ستر ا حت کنند میگو یند سر و پا یه خو ا ب شد ه ا ند.
سر ه و پا یه            : ا شیا ی خو ب و بد ر ا ا ز هم جد ا کر د ن، ما ل خو  ر ا سر ه و ما ل خر ا ب و ضعیف  ر ا پا یه میگو یند.
سر م با نشد             :  نفهمید م
سـَرَ م خلا ص نـَشـُد   : هیچ نفهمید م، از آ نچه شنید م چیز ی نفهمید م  مثلآ ا گر یک د ا ستا ن و یا یک قصهً د و ر   و د ر ا ز ر ا ا ز د نیا ی پیشر فته بر ا ی   یک  مر د کم سو ا د و  پیر با ز گو کنید یقین که به بسیا ر ی ا ز قسمتها ی آ ن پی نمیبر د و خو ا بش میبر د و تا آ خر با شما نیست. و ا گر د ر آ خر ا ز ش پر سا ن کنید که کا کا چیز ی فهمید ی د ر جو ا ب میگو ید بچیم سر م با  نشد.
سـَر م با نـَمشه          : چیز ی نمیفهمم
سـَر با کـَر دَ ن           : ز خم چر کی که سر ی آ ن با ز شو د میگو یند که ز خم سر با کر د.
سـَرَ و                     : فر ا ر کر د ن حیو ا ن ا ز گله و ر مه  ا ز تر س و و حشت.
سـَل                        : به فتح ( س ) تعد ا د ا ز حیو ا نا ت ر ا پشت سر ی هم  به  ر یسما ن بستن و همچنا ن چند د ا نه ما هی ر ا ا گر د ر یک تا ر و یا شا خهً نا ز ک د ر خت د ر آ و ر یم و  آ نر ا آ و یز ا ن کنیم بر ا یش سل میگو یند.
سر چـه                   : ز یا د سر د و خنک که  یخ بز ند.
سـُو نـتـو ر               :  ا ز گر سنگی ر نج بر د ن
سـَنگـُو چ                 :  نا ن که خمیر آ ن خو ب نر سید ه با شد  و قت که پخته شو د مغز آ ن چسپو ک  و سخت میبا شد که ا ین قسم نا ن ر ا( نا ن سنگو چ )میگو یند.
سَـّـقـچ                    : سا جق و یا هم چیز یکه  آ نر ا میجو ند.
سُر سُر                  :  سر گو شی کر د ن، ر یز ش کو تا ه مد ت بر ف
سـَر کـَشیدَ ن          : پا ک کر د ن گند م ، جو ، ا ر ز ن ، نخو د  و د یگر دا نه با ب ر ا  که با خا ک و گر د یکجا با شد  د ر هو ا ی آ ز ا د که همر ا ه با با د و شما ل با شد آ نر ا سر میکشند تا د ر جر یا ن سر کشید ن با د گر د و خا ک ر ا ا ز د ا نه ها جد ا کر د ه و تنها د ا نه ها با قی میما ند ا ین کا ر ر ا ( جد ا کر د ن د ا نه ها ی غله جا ت ر   ا ا ز گر د و خا ک ) سر کشید ن میگو یند.
سـَر کـَشیدَ ن       : تا و ا ن پر د ا ختن به شکل د سته جمعی و مسا و یا نه مثلآ : گا هی میشو د که چند نفر  یک مو تر و یا ا سپی ر ا غر ض ا جر ا ی کا ر ی و یا هم سفر به کر ا میگیر ند  و د ر جر یا ن کا ر مو تر خر ا ب میشو د و یا د ر میگیر د  و یا ا سپ ر ا د ز د میبر د و یا میمیر د و غیر ه پس ا ینها ی که ا سپ و یا مو تر ر ا به کر ا یه و یا  ا جو ر ه گر فته اند مجببو ر ند تا مسا و یا نه تا و ا ن ر ا به پر د ا ز ند که ا ین تا و ا ن ر ا با هم سر میکشند ( یعنی که تا و ن ر ا مسا و یا نه می پر د ا ز ند) .
سـَر زَ دَ ن              :  گا هی به سر ا غ کسی  ر فتن  ، و یا ا حو ا ل کسی ر ا گر فتن
سـَر کـَشیدَ ن            : د ر و قت  جو ش د ا د ن و پختن مو ا د غذ ا یي خا م ، مو ا د غذ ا یي ر ا  د ر د یگ ا ند خته و به آ ن آ ب علا و ه میکنند و بعد آ آ نر ا با لا ی آ تش میگذ ا ر ند و جو ش مید هند  ا گر د ر ا  ثر حر ا ر ت ز یا د آب د یگ با لا بیا ید بخا طر جلو گیر ی ا ز خا ر ج شد ن آ ب ا ز د یگ آ نر ا تو سط قا شق و یا چیز ی د یگر ی سر میکشند  طو ر یکه آ ب ر ا کم کم ا ز د یگ گر فته و ا ز فا صلهً بلند تر ی د و با ر ه به د یگ میر یز ند تا آ ب ا ز د یگ خا ر ج نشو د بد ینو سیله یکا ند ا ز ه حر ا ت خو یش ر ا ا ز د ست مید هد . د ید ن ، سیل کر د ن، سر پیچی کر د ن هم معنی مید هد
سـَر ر َ فـتـَن            : غلیان کر د ن و سر ا ز یر شد ن آ ب ،خا ر ج شد ن آ ب جو ش ا ز د یگ به ا ثر حر ا ر ت بلند .
سَـیَـّکـَـه                :  به فتح ( س ، ی ، ک)بـز و یا بز غا له که گو شها ی سیا ه د ا شته با شد.
سو ر ی( صو ر ی)   : و سیلهً با فته شد ه ا ز پشم  که د ر بین آ ن کا ه ر ا ا ز محل خر من تا کا هد ا ن ا نتقا ل مید هند.
سـُو له با ر              : ا گر با ر یک حیو ا ن سبک و کم با شد میگو یند  که سو له با ر ا ست  یعنی کم با ر کر د ه    ا ست .
سـَر کا ر ی  *           : سر با ز نظا می ، سر با ز ا ر د و، شا مل د ستگا ه ها ی نظا می بو د ن

بگـیـر م  یا رِ که  کا ر و با  ر ی بـا شـه
نه که سر شـا ر و هـم د ا ر د ا ری با شـه
بـچـر خـد د و ر و پیـشـم ر و ز صــد بـا ر
بـمـثــل عـسکــر ی ســر کـا  ر ی بـا شـه

سو ز ک د ا د ن   *   : ا شیا و ا مو ا ل  قیمتی  خو د ر ا  بد یگر ا ن نشا ن د ا د ن بمنظو ر  ا ینکه ا ز ند ا شتن آ ن .د یگر ا ن حسر ت ببر ند.
سیـبـَل                     : مو ا د د ا خل شکم حیو ا نا ت ر ا گو یند.
سـِیبـَلبـُو                  : هر چیز یکه گند ه و بد بو با شد و یا بو ی سیبل بد هد.
سـِینجـَو      *           : بی تر بیه، حر ا مز ا د ه
سُخت کشید ن           : سو ز ش و د ر د ز یا د د ا شتن
سُختی شد ن  *        : ز و ر د ا د ن ، به سر ی ضد آ مد ن ، کینه گر فتن
سـَر شـَغـَز ی           : ا ین کلمه ز یا د تر د ر جر یا ن پهلو ا نی و گو شتیگیر ی بکا ر بر د ه  میشود  ، طو ر یکه ا گر یک پهلو ا ن و یا گو شتی گیر طر ف مقا بلش ر ا ا ز ز مین با لا کند و بطر ف ر ا ست  به پشت خو د ا ند ا خته و بعد ا و ر ا به ز مین بکو بد.
شا ر د ا د ن *          : کلا نکا ر ی کر د ن ، خو د ر ا نشا ن د ا د ن
شیر با ر ی              :  تبا د له ا ی شیر به شیر ا ین کا ر ز یا د تر د ر بین کو چی ها و ر مه د ا ر ا ن مر و ج ا ست طو ر مثا ل ا گر کسی 10ر س گو سفند شیر ی د ا شته با شد و شخص د یگر 20 ر س گو سفند شیر ی د ا شته با شد نفر ی که 10 ر س گو سفند د ا ر د د و ر و ز شیر گسفند ا نش ر ا به شخص که 20 ر س گو سفند د ا ر د مید هدو د ر عو ض یک ر و ز شیر 20 ر س گو سفند  ر د میگیر د.
شـَو چـَر                   : چر ا ند ن گو سفند ا ن د ر شب.
شُـکـّـَه                     : (شُ ، کَ ) کو تا ه و قد پخش
شَکـَمبه کـَشـَک          : طفل پر خو ر ، ا طفا ل که شکم آ ن د ر ا ثر سو ء تغذ ی ز یا د کلا ن شد ه با شد
شا ر ید ن               : کهنه شد ن ، ر یختن
شَهین                    : به فتح(ش) صد ا ی ا سپ
شَخشـَل                   :  به فتح (ش ا و ل و (ش د و م) ر ا ه که بسیا ر پر سنگ با شد، ر ا ه که بسیا ر پر پیچ و خم  و سنگلا خی با شد .
شلپـَتو ک                 : آ د م معیو ب و فلج
شَخـَلمه                   :  به فتح ( ش )و (خ)آ د م بی سلیقه
شا لته                     : تکهً کهنه و بیکا ر ه
شغه                      : تیز ر ا ه ر فتن، تیز کا ر کر د ن، بیر و با ر ، با  سر عت با ر ید ن.
شینه                      : خند هً که و ا قعی نبا شد  ، لبخد عا د ی
شا لته                    : تکه ها ی کهنه  و بیکا ر ه ر ا  میگو یند.
شند ک شند ک          : به فتح (ش) و ( د ) به قهر خو د ر ا بطر ف شخص  مقا بل تکا ن و حر کت د ا د ن به عنو ا ن جنگ و د عو ا.
شِینگه                     : تهنشین شد ن ،گل و یا هم مو ا د مخلو ط د ر آ ب و ما یع که د ر پا یا ن ظر ف آ ب بما ند و آ ب د ر با لا ی ا ن قر ا ر د ا شته با شد  د ر حقیقت جد ا شد ن ا ب ا ز مو ا د که د ر آ ب منحل ا ست.
شـِینگه                   : تهنشین ، ز یر آ ب پا یا ن ر فتن ر یگ و سنگ
شینه شینه               : خیله خند ی کر د ن، خند هً نا حقی کر د ن
شا ل                     : فر ش
شا ل                     : فا صله د ا ر . مثلا ا گر کسی د ند ا نها یش کمی ا ز یکد یگر فا صله د ا شته با شد  میگو یند د  ا نها یش شا ل ا ست.
شید                        شد ن، گر د ید ن، ا نجا م یا فتن
شفت                     : با هم چسپید ه و یا نز د یک  ، بر عکس شا ل
شـَلا ر                  :  خا م کو ک کا لا  و یا د ختن  کا لا  ذ ر یعهً تا ر و سو ز ن به شکل کو ک ها ی د و ر د و ر و فا صله د ا ر.
شـَـّلا غ                   : سر گر د ا ن شد ن، بمقصد بد ست آ و ر د ن چیز ی د ر جا ی ر فتن و سفر کر د ن و لی با د ست خا لی بر گشتن.
شـَغـه                      : به ضم ( ش ) پر ، غلو ، تیز ، عجله کر د ن
شو له پو له             : به ضم ( ش) و ( پ) بی جر عت و بی ر و حیه،
شـُکـّـه                     : به ضم ( ش ) قد پخش
شیمه                     : حر کت و قد ر ت و تو ا ن جسمی
شـلما شه                : به فتح ( ش ) آ د می که کا ر ش منظم نبا شد،
شلم                        : شیر هً د ر خت
شُفتـُر                     :  به ضم ( ش ) و ( ت )با قیما ند ه یا تفا له،خر ا ب شد ن  و گند ه شد ن مو ا د خو ر ا که.
ا شپـیـل                 : با لب ها صد ا کر د ن
شـُمـُر(شو مو ر)      : حر کت با د و شما ل به ا ند ا ز هً بسیا ر کم.
شـَـّتی                    :  لگد ما ل شد ن  ، ز یر پا شد ن ، و یا ا گر یک میو هً ر سید ه د ر ا ثر و ز ش با د ا  ز د ر خت پا یا ن می ا فتد و کا ملآ بز مین میچسپد ، میگو یند  شتی شد .
شـُفتـُر                   : چیز یکه با هم مخلو ط و خیلی نر م شو د ، مثلآ ا کر د ر یک سبد یک مقد ا ر ز ر د آ لو ر ا د ر هو ا ی گر م د ر جا ی د و ر ا نتقا ل بد هیم که د ر ا ثر گر می هو ا  ز ر د آ لو ها با هم بچسپند و یا بشا ر ند میگو یند که شفتر شد ه ا ست.
شـَـّتـه                       : به فتح ( ش) و ( ت ) لقد ما ل ، ز یر پا کر د ن.
شَـّپی                        :  به فتح ( ش ) پخش ،  بینی کو تا ه ، همو ا ر، چیز یکه د ر ا ثر ضر به ً شد ید  کو بید ه شد ه با شد و کا ملآ  همو ا ر  و با هم چسپید ه  با شد.
شـُد رُ و                  : به ضم ( ش) هو ا ی با ر ا نی  و بر فی  که کم کم ببا ر د و سر با شد  .
شـُو ل                    : مو عو د و یا و قت تعین شد ه  ا ز طر ف مقا ما ت با صلا حیت بر ا ی چید ن حا صلا ت پسته و د یگر نبا تا ت طبیعی و کو هی .
شیا ر شیا ر             : پا ر ه پا ر ه، ر و ی کسی ر ا با نا خو ن خر ا شه و پا ر ه کر د ن
عآ ر                      : ننگ
عر خچین               : کلا ه که سیم د و ز ی شد ه با شد.
عّـلـَت     *             : عیب
عـّلـَتی   *              : مـَرَ ضی
عجا یی                  : ز ن که حا مله با شد.
عآ ر نیا و ر د ن      : خیا ل نکر د ن، به فکر کسی نشد ن
غر چی  ( کر چی)    : قطع شد ن یک قسمت ا ز  ر یسما ن و یا لبا س . بطو ر مثا ل ا گر یک حیو ا ن کا لا  و یا ر یسما نی ر ا به شو خی و یا ا ز گر سنگی بجو د که بعضی ا ز قسمتها ی کا لا قطع و بر ید ه شو د بر ا یش میگو یند که کا لا ر ا کر چی کر چی کر د ه ا ست. همچنا ن ا گر ر یسما ن و یا   شا خهً ا ز د ر خت ر ا با سنگ و یا د ست طو ر ی قطع کنیم که کا ر د ، تبر  و سا یل د یگر ی  بـُر ند ه ر ا بکا ر نبر یم  ا ینطو ر قطع کر د ن ر ا نیز کر چی میگو یند.
غا ز د ا ر    *         : مو ا د که شیر ه د ا رو چسپو ک  با شد.
غـَز ر و ف             : ز با له ها و تو ته ها ی ا ز چو ب و جنگل که بعد ا ز مید ه شد ن با قی میما ند غز                                              ر و ف و یا خز ر و ف میگو یند.
غَـلـغـَلـَو                 : غلمغا ل ، سر و صد ا ی بلند،
غـَـنجـُغـه *       :به د و طر ف پشت سر ی  ز ین اسپ د و ر یسما ن به ا ند ا ز هً نیم مترتا یکمتر بسته شد ه که تو سط ا ین د و ر یسما ن با ر  ا ضا فی ر ا پشت سر ی ز ین ا سپ بسته میکنند که بنا م غنجغه یا د میشو د.
غـُِـنـج                    :  به ضم ( غ) و سیلهً با فته شد ه ا ز پشم که د ر بین آ ن کا ه پر میکنند و به پشت گا و بسته میکنند  که  با صو ر ی هم ر د یف و د ا ر ا ی یک معنی ا ست .
غلغا نه                    :   یکنو ع د عا ی بد ا ست  مثلآ میگو یند نا ن بجا نت غلغا نه شو د  یعی ز هر جا نت شو د.
غـُنـَجین                   :  ا سپ جو ا ن د و سا ل که نو آ ما د هً سو ا ر ی شد ه  با شد.
غشی                      : بز ی که پیشا نی ا ن سفید با شد.
غـَو       *               : بز یر قو غ و آ تش چیز ی ر ا  پـُختن
غو و س                 : صد ا ی سگ که ضر به خو ر د ه با شد.
غـَبـَل                      : جا ئیکه گو سا له ها ی نو ز ا د و بز غا له ها ی نو ز ا د  ر ا  نگا هد ا ر ی  میکنند.
غـُـلـَو(  یا غَـلــَو )     : کسیکه آ ب ز یا د نو شید ه با شد و د فعتآ بد و د شکمش بد ر د می آ ید بر ا یش غلو میگو یند، یا ا گر کسی ز یا د ما ند ه با شد و آ ب سر د بخو ر د  بعدآ جا نش سر و شخک میشو د  که ا ین حا لت ر ا هم غلو میگو یند.
غلغا نه                :  ذ هر جا ن گفتن معنی مید هد . مثلا  مو ا د خو ر ا که ،پو ل و یا جنس کسی ا گر گم و نیست شو د شخص متضر ر  ا ز د ر د و سو ز میگو ید: ا لا هی هر کس گر فته غلغا نه ا ش شو د.  یعنی آ نر ا خو ر د ه و ا ستفا د ه کر د ه نتو ا ند .
غـَـلـَه                     :  منظو ر ا ز گا و نر ، ما د ه گا و ، و گو سا له ها میبا شد که به شکل د سته جمعی به ا ین نا  م یا د میشو د.
غـَلِیغ            *        : عا د ت کر د ن
غـَلچ ( قـَـلچ)    *      : چیز یکه همو ا ر و ر ا ست نبا شد، کا لا ی که منظم د و خته نشد ه با شد و چین د ا ر با شد.
غـُلـُر تا ( قـُلـُر تا)      : جنجا ل ، سر و صد ا ی ز یا د ، غلمغا ل که به جنگ و د عو ا بیا نجا مد.
غـَتی                       : یکجا کر د ن چو چه ها ی بز و گو سفند با ما د ر ا ن شا ن بعد ا ز گر فتن شیر.
فلا ر ا و ( فلا ر و)    : کا لا شو یي

لـَبی  د ر یا  نگـا ر د  ا ر ه  فـلا  ر و
بـد ست تا س و کنا ر ش د یگچهً ا و
بـر ا  یـش  پـُشتـهً هــیـزُ  م  بـیـا  ر م
بمیر م کو ر شد ا ز د ست د و د اَ لغـَو

فـَلا ر         *   : فلا ر یکنو ع بتهً کو هی  بو د ه که  د ر د ا منه ها و ا ر تفا عا ت بلند و د ر جا ها ی سر د میر و ید ا ین بته شکل گر د و مد و ر د ا شته و بتهً آ ن نر م و سفید ر نگ میبا شد ، ر یشه ا ین نبا ت سفید بو د ه د ا ر ا ی خا صیت تیز ا بی میبا شد لذ ا  مر د م ا ز ر یشهً ا ین نبا ت بشکل صا بو ن ا ستفا د ه میکنند. با ید بگویمکه  بتهً فلا ر د ر بها ر گلها ی سفید میکند
فسا تی                   : به د ومفهو م بکا ر برد ه میشو د
1- آ د م ر یشخند و شوخ
2-  بد و ز شت
فـَلـَح                     : ضد کر د ن
فو ر لکید ن            : ا ز پا ما ند ن ، ز یا د تر بر ا ی حیو ا نا ت که ا ز آ ن  د ر سفر و سو ا ر ی ا ستفا د ه میکنند بکا ر بر د ه میشو د ، مثلآ  ا گر یک ا سپ د ر جر یا ن سفر و یا د ر جر یا ن مسا بقه ا ز پا د ر آ ید و د یگر د و ید ه نتو ا ند میگو یند فو ر لکید ه ا ست.
فو ر تـپن               : به فتح ( تَ) و ضم ( پُ ) با سر عت ز یا د ا سپ ر ا د و ا ند ن   .
فو ر ر یختن           : بشکل د سته جمعی جمع شد ن ، چپه شد ن تعمیر ،پا یا ن ا فتید ن و ر یختن د ا نه ها ی میو ه بصو ر ت آ نی.
قا له                      : تخم مر غ
قا له ر یز ک           : تخم ر ا با ر و غن پخته کر د ن
قا یم کر د ن*          : پنها ن کر د ن ، پت کر د ن
قـلـتـه                    : آ د م بی صلیقه که متو جه نظا فت و پو شید ن لبا سش نبا شد.
قیضه                    : به فتح ق = بستن لجا م ا سپ به ز ین که ما نع خو ر د ن علف شو د.
قو لو خچه              : به فتح( ق) و ضم( ل 9خر یطهً د و خته شد ه ا ز تکه ها ی مختلف و ر نگا ر نگ تر ز د ه که ز ن ها لو ا ز م کا رآ مد وا شیا ی کو چک وکا رآ مد رو ز شا ن را د رآ ن نگا هد ا ر ی میکنند.
قـُو ت                     : خو ر ا که ها  و ذ خیر هً مو ا د غذ ا یي د ر خا نه، د ا ر ا یي ، چیز ی د ا شتن.
قنطر                      :  به فتح( ق) و( ط ) = آ ما د ه سا ختن ا سپ ها د ر مسا بقه یعنی که قبل ا ز مسا بقه ا سپ  ر ا خو ب دور مید هند  تا که خو ب شکمش ر ا بچیند و آ نچه که خو ر د ه د فع نما ید تا اینکه شکمش  از علوفه ومو ا د خو ر ا که خا لی گر دد.
قــُر ُ ق                  : به ضم ( ق ، ر) = سا حهً ا ز جنگلا ت ،  کو ه و د ر ه ها ی جنگلی و سر سبز و یا هم قسمت ا ز  سا حا ت  مر بو ط   به ما لکیت ا شخا ص و ا فر ا د که نگذ ا ر ند  مو ر د ا ستفا د هً  د یگر ا ن قر ا ر بگیر د  و  ا ز چر ش حیو ا نا ت و گشت گذ ا ر د یگر ا ن  منع قر ا ر د ا د ه شد ه با شد قر ق گفته میشو د .
قـَر قــُو ر و ت        : د و غ ر ا بسیا ر جو ش مید هند که آ ب آ ن کا ملآ  خشک شد ه و د ر ا ثر جو ش د ا د ن غلیظ گر د ید ه و بشکل شیر هً غلیظ و تر ش مز ه تبد یل شو د که ا ین شیر ه ر ا قر قو ر و ت میگو یند.
قـَدَ م                      :  گا م، ا سپ پا لا نی و با ر  بر که ر فتا ر سست د ا شته با شد یعنیکه یقر ه نبا شد.
قـَـّصر                     :  به فتح ( ق )حیو ا ن که با ر د ا ر نشد ه با شد.
قر س                     : یک نو ع د و خت که ذ ر یعهً تا ر ها ی ذ ر ی د و خته شد ه با شد.
قــُلچـمـا ق               :  آ د م قو ی هیکل .
قـَلـَو ُ ر                   : نشا نه گر فتن.
قــَـنـا ر                   :  ذ خیر هً آ ر د و گند م بر ا ی خر چ ز مستا ن  د ر  جو ا ل ها و و سیله ها ی با فته شد ه ا ز پشم و یا تکه که گنجا یش ز یا د  آ ر د و گند م  ر ا د ا شته با شند.
قـُرُ مسا ق                : مسخر ه و شو خ
قـُو ر و                    :  کسی ر ا صد ا کر د ن
قو د ا ل                    :همو ا ر ی  بغل کو ه
قو د ه                       : د ستهً ا ز گند م د ر و شد ه که به د ست با سد.
قـُلبه                       : سو ر ا خ
قـَچـَرَ ک                  : د و ش سر یع بخا طر ا نجا م کا ر عا جل مثلآ یک طفل ر ا و ظیفه مید هند که به یک قچر ک بر و خا نهً همسا یه چیز ی ر ا بیا و ر. یعنی تیز و عا جل.
قـُچـَله                     : چا ق ، د بل
قـُر       *               : پند ید ن سر به ا ثر ضر به شد ید
قــُر مـُو چ              :  به ضم (ق) سنگ گر د و لکه که د ر د ست جا شو د و به آ سا نی  تو سط آ ن کسی ر ا د ر جنگ ضر به بز نند.
قـُر د ا ق  *           : د مبهً گو سفند ر ا با د ل و جگر و گو شتها ی نر م   یکجا  ر یز ه کر د ه و آ نر ا با آ تش خو ب سر خ مینما یند  که بنا م قـُر د ا ق یا د میشو د که د ر هـقـیقت یکنو ع کبا ب ا ست.

د و تا نـو بـنـد بگـیـر م چا ق کـُنـُم مه
به تیر ما ه لا ند ی و هم قا ق کـُنـُم مه
بـیـا  یـه ا  ز سـفـر یا  ر مـســا  فــــر
به خـیر ا ت سر ش قـُر د ا ق کـُنـُم مه

قـَـتـُـق( قـَتـق)          :  به فتح ( ق) د ر بعضی ا ز  قسمت ها ی و لا یت غو ر مر د م آ ن ما ست ر ا قتق میگو یند. ا  صلا  قتق به  خو ر ا  که ها ی که ز یا د تر د رتر کیب آ ن آ ب د ا شته با شد که بتو ا نیم بو  سیلهً آ ن نا ن خشک و یا مو ا د غذ ا یی پخته شد ه سخت تر ر ا  به آ سا ن همر ا ه قتق نو  ش جا ن کنیم که ا ین قتق ر ا بعضآ نا ن خو ر شی هم میگو یند.
قـُـلـّـَک                   :   و سیله ا ی با فته شد ه ا ز پشم و تا ر که بتو نند ذ ر یعه ای  آ ن سنگ ر ا تا فا صله ا ی د  و ر پر تا ب کنند و گا هی هم ا ز ا ین و سیله بر ا ی شکا ر ا ستفا د ه میکنند.
قــُلچـَه        *          : سو ر ا خ کو چک
قـُو ر و                   :  صد ا کر د ن
قل تو لـُو                :  لو ل خو ر د ن
قـَلَه لـُو                   : لو ل خو ر د ن ، ا ز کو ه
قـَـلَـه لَک                :  کلو له ،گر د و بیضو ی شکل
قو ر و                   :  صد ا کر د ن
قـُو ر و رَ س            : فا صلهً که صد ا  تا آ نجا بر سد
قـُلا چ                     : یک گا م بز ر گ، یا یک قد م کلا ن ر ا قو لا چ میگو یند ، د ر سا بق که و ا حد ا ند ا ز ه گیر ی و جو د ند ا شت مر د م د ر تقسیم ا ر ا ضی  بر ا ی ا ند ا ز ه کر د ن ا ز قو لا چ کا ر میگر فتند.
قـُلـزُ م                    : پنا هگا ه ها ی ما هی ها ر ا د ر بین د ر یا  قلز و م میگو یند، خا لیگا ه د ر ز یر سنگ و یا تو  نل ها ی کو چک طبیعی د ر ز یر د ر یا که د ر ز مستا ن و هو ا ی سر د ما هی ها د ر آ ن جمع میشو ند.
قد قد                      : به ضم ( ق) ا و ل و ( ق) د و م    بز یر ز با ن علیه کسی حف ز د ن.
قـَیلـَه                      : تکهً ا ز نا ن ، یا تو تهً بر ید ه شد ه ا ز چو ب .
قسما ق                   : پر د هً نا ز ک ر و ی شیر که بعد ا ز گر م کر د ن شیر  بر و ی د یگ بسته میشو د .
قـُو چـَلـه                  : چا ق و پند ید ه
قـُلـدَ نگ                  : آ د م قو ی هیکل و بی پر و ا.
قـُـنُـق                     : د ر د، د ر ها ی لحظه یي و نا هنگا م ، مثلآ د ر د د ند ا ن ، د ر د چشم که بهد ا ز هر چند ثا  نیه یکبا ر شد ید آ د ر د پید ا میشو د و با ز د ر د کم میشو د.
قـُـد ُ ق                   :   حیو ا ن جو ا ن  که هنو ز ا ز آ ن کا ر نگر فته با شند منظو ر ا ز کر ه ها ی  ا سپ،  گو ها ی جو ا ن ، جنگ ها ی  شتر ا ن ، یعنیکه ا ین حیو ا نا ت جو ا ن و کم سا ل سو ا ری  و یا با ر نشد ه با  شند.
قـُـلـتــَشـَـنگ             :  بز ر گ و قو ی هیکل.
قـُـلَـنگ                   : ر یسما ن که قسمت ا و ل آ ن بشکل همو ا ر با فت شد ه و قسمت آ خر ی آ ن با ر یک تر ا ست و با فت نشد ه ا ست.
قو له قو له            : تو ته تو ته مثلآ ا گر یک شا خهً و یا تنهً ضخیم د ر خت  ر ا به ا ند ا ز ه ها ی خو ر د ا ر ه کنند  بد و ن ا ینکه آ نر  تا ل کنند  بر ا ی ا ین تو ته  ها ی  چو ب (   قو له    ) میگو یند.
قـَیلـَه  *                  : تو ته کر د ن، یک قسمت ا ز چیز ی ، نصف کر د ن
قـُلـُر تا *                 : صد ا ی جنگ و د عو اف غلمغا ل، سر و صد ا
قـِیغ(غـِیغ)  *           : صد ا کر د ن، فر یا د ز د ن
قیمه قیمه                : تو ته تو ته : مثلآ ا گر یک پا ر چه گو شت ر ا با ا ستخو ا ن آ ن تو سط تیشه و یا تبر به چند پا ر چه بسا ز ند که پا ر چه ها هنو ز با هم و صل با شند میگو یند  که قیمه قیمه شد ه .  و یا ا گر کسی ا ز بلند ی یک تپه ا فتید ه و یا لو ل خو ر د ه با شد  که بد ن آ ن ا ز د ا خل و ا ز خا ر ج ز یا د ز خم بر د ا شته با شد میگو یند بد نش قیمه قیمه شد ه.
قَــَـنـَــتـَک                : چو ب ها ی کو چک تر ی که سر ی با م خا نه ها ی نو سا خت د ر ز یر گل  بالا ی تیر ها ی کلا ن میگذ ا ر ند و با لا ی  قنتک گلر ا همو ا ر میکنند و بعد خا نه ر ا می پو شا نند.
قــُر ص                  : د بل ، ضخیم ، لـُک ،سیم د و ز ی شد ه
کا هـَن   *               : بر آ مد ه گی پشت شتر
کـَهـَر                      :  ا سپ که ر نگ جگر ی تیر ه د ا شته با شد.
کـَتر ی                    : چا یجو ش
کـَمـُو ر                   :  گو سفند نرکه یک سا له شد ه با شد.
کـُرُ شک ز د ن         : با ز بو د ن چشم ، بید ا ر بو د ن ، ا گر یک طفل ر ا  د ر بستر ر و ا ن کنند و بعد ا ز چند د  قیقه ا نر ا کنتر و ل کنند که خو ا بش بر د ه و یا خیر ، ا گر بید ا ر با شد میگو یند چشما یش تا هنو ز کـُر ُ شک میز نه ( یعنیکه بید ا ر ا ست).
کـَفـتـَر                    :  بز ی که گو ش ها ی سفید د ا شته با شد.
کا ل                       :  جا ی چقر و یا هم کند گی و فر و ر فتگی د ر ز مین.
کا که                      : خو ا هـر
کـَیلَک    *                : کـُلا ه
کـَیر یا ب *             : فقیر ، نا د ا ر ، پر یشا ن، محتا ج
کا کچه                   :  کلا ه که ا ز تکه سا خته شد ه با شدو ا ز ز یر کلا ه به سر میکنند که عر ق سر ر ا بگیر د.
گـَر د و له               : با ر ید ن بر ف به شکل سر یع و لحظه یی .  و گا هی هم با د و بر ف لحظه یی ر ا گو یند.
کلا لت                    : سر گر د ا نی ، پر یشا نی ، به جنجا ل ا فتید ن
کـَلـَو ه                    : د ر و قت ر یسید ن پشم ( تبد یل کر د ن پشم به تا ر)ا و ل پشم ر ا خو ب تا ز ه میکنند ( ا ز هم جد ا و با زمیکنند ) و بعد آ آ نر ا به ا ند ا ز ه ها ی معین جد ا کر د ه( کلو ه میکنند) پشم  ر ا بشکلی با هم   میپیچند  که ا ز هم جد ا نشو د ا ین ر ا ( کلو ه)میگو یند ، بعد ا ز کلو ه کر  د ن پشم ر ا بد و ر د ست چپ شا ن طو ر ی میپیچند که یکسر ی پشم به جلکچو بسته و  فا صلهً بین جلکچو و نو ک د و ا شت ا و ل و د و م د ست شا ن15 ا لی 20 سا نتیمتربا شد و بکمک د ست ر ا ست  و د و ا نگشت د ست چپ پشم ر ا آ هسته آ هسته کش میکنند  و بعد آ  با د ست ر ا ست جلکچو ر ا  به سر عت د و ر مید هند  تا پشم کش شد ه با هم د و ر بخو ر د و به تا ر تبد یل شو د.
کـَـلبـیـز                   : ظر ف چو بی د سته د ا ر که بشکل قا شق با شد ، فر ق آ ن با قا شق ا ینست که قا شق معمو لا بر ا ی خو ر د ن و شپید ن مو ا د غذ ا یی و نا ن بکا ر میر و د و تو سط کلبیز ا ز د  یگ ها ی کلا ن آ ب و غز ا ر ا به مقد ا ر ز یا د میتو ا نند بگیر ند.
کر چی                   : قطع کر د ن شا خهً د ر خت تو سطهً د ست  ، بر ید ن و قطع کر د ن  تا ر تو سط د ند
کـَفچ                      : شیر ه ً یکنو ع  خا ر  ا ست که ا ز آ ن به شکل  سا جق و یا هم  د ر تد ا و ی تر قید  ه گی ها ی  د ست ها ا ستفا د ه میکنند. و گا هی به نا ن که خو ب پخته نشد ه با شد و مغز ا ن  خمیر ه ما نند  و چسپ د ا ر با شد گفته میشو د .
کـَفچک                 : نا ن که  خو ب پخته نشد ه با شد و مغز آ ن خا م با  شد ،  یکنو ع مر ض  نبا تی  ر ا هم کفچک میگو یند  .
کـُتـُک *                 : بیخ گلو ن ، حلقـو م
کا لک                  : پو سته ، پو ش خا ر جی نبا ت مثلآ پو ش خا ر جی نر و هم پو ش د و م  چها ر مغز   ر ا کا لک میگو یند
کر چَک                 : ا ستخو ا ن ها ی غز ر و فی و نر م ر ا کر چک میگو یند و همچنا ن بر ا ی آ د م ها ی  لا غر ی  که ا  ند ا م سخت و سپر تی د ا شته با شد هم ا ستعما ل میشو د.
کـَلکا ت                 : کسیکه حر ف بی معنی و بی ا ر تبا ط بز ند، یا هم تنها  با خو د صحبت کند  بر ا یش کلکا ت میگو یند، و گا هی هم د ر مقا بل آ د م ها ی پیر ا ین جمله ر ا به عنو ا ن ا ینکه مغز و ا عصا ب خو د ر ا نسبت کهو لت  ا ز د ست د ا د ه ا ستعما ل  میکنند..
کـُو لو چ                :  خمیر که ا ز تند و ر بشا ر د و به ر و ی آ تش و خا کستر بیفتد و آ نر ا همین قسم پخته کنند  میگو یند ش کو لو چ شد ، یعنیکه خمیرشا ر ید  و نا ن بد قو ا ر ه و غیر منظم شد.
کنتی                     :  و فتح ( ت)  گو شه گیر و کم علا قه معنی مید هد.
کـَر په                   : نیمچه کو هک ها ی که سنگ ها ی آ ن یک ا ند ا ز ه نا ز ک و نر م با شد .
کـُر په                    : ا طفا ل ا گر  با لا تر ا ز  4 ا لی 5 سا ل  شو ند میگو یند کر په شد ه ا ند. ا گر ا حو ا ل یک د و ست تا ن ر ا  که چند سا ل قبل ا ز شما د و ر شد ه و ز ند گی خو بی هم د ر آ نو قت ند ا  شته و ا ز یک د و ست د یگر ی تا ن  تا ن که با ا و ا ر تبا ط د ا ر د پر سا ن میکنید که  حا ل و ا حو ا ل د و ست مشتر ک شما  حا لا چطو ر ا ست و طفل ها یش چطو ر ا ست : د  ر جو ا ب میگو ید شکر خد ا حا لا و ر د  م ا ست چند تا غل و پل( گو و گو سا له) هم د ا ر ه و بچه گگ ها یش هم  کـُر په و د سیا ر ه  شد ه ا ند( یعنی کمی کلا ن  شد ه ا ند میتو ا نند حا لا پد ر ی شا ن ر ا کمک کنند).
کر کر                       : ز یا د حر ف ز د ن که با عث مز ا همت و قهر د یگر ا ن شو د ، پـُر گپی کر د ن
کلتک رهی ر مه ز د ن :  خو د ر ا به بها نهً ا ز مو ضو ع مو ر د جر و بحث تیر آ و ر د ن ، ملا متی ر ا                بگر د ن د یگر ی ا ند ا ختن.  مثلآ کسی ر ا به ا ر تبا ط مو ضو ع خا ص ز یر  سو ا ل میگیر ند و شخص مذ کو ر بر ا ی نجا ت خو یش مو ضو ع د یگر ی ر ا  مطر ح بحث قر ا ر مید هد که به جر یا ن مو ر د منا قشه هیچ ا ر تبا ط ند ا شته و خـو د ر ا  به بهـا نهًً د یگـر ی ا ز مو ضـو ع مور د منا  قشه  خو د ر ا بد و ر نگهـد ا ر د.
کـَلبیز                      : قا شق کلا ن که ا ز چو ب و یا آ هن سا خته شد ه با شد
کـُلم                        : د و طر ف شکم، ز یر قبر غه ها، محل گر د ه ها

به کـلـبـیـز ن قـا  لـه  ر یز ک کـنـم مه
نـد ا  ر م بـر ه  کـه  جـیـز ک کـنـم مه
ا گـر جـر قـا ت مـیش مـا  یي بـیا  ر م
ما ست  سیا ل د ا ر ی و فیز ک کنم مه

کَـلبیزَ نـَک               : چو چه ها ی ما هی که تا ز ه ا ز تخم بیر و ن شد ه با شد
کــُـتـَـنی    *             : پر خو ر ، شـَکـَمبو، بد نفس
کـَندَ ل                      : حیو ا ن لا غر ی و ا ز پا ما ند ه، همچنا ن یکنو ع نبا ت شیر ه د ا ر ا ست که سا قه ها ی ضخیم و بر گها ی پهن د ا ر د و تنهً آ ن نر م و مغز آ ن بشکل کا ک بو د ه سفید و نر م ا ست.
کند ا لن                   :  یک بغله ، کج
کنتی                      : به ضم (ک)و فتح(ت) بی ا ر تبا ط و کم علا قه به ا جتما ع.
کنچینی                   : د شنا م د ا د ن به ز نا ن ، بد گفتن ز ن
کلپو ت                   : آ د م که بسیا ر پیر و ز حیر  شد ه با شد
کج بحث                  : شخص که حر ف و د لا یل منطقی د یگر ا ن ر ا نمی پذ یر د و میخو ا هد آ نچه که خو د ش  مطر ح میکند بر د یگر ا ن به قبو لا ند.
کـَچـَل                      : کسیکه پا ها یش کج با شد ونتو ا ند نو ر ما ل ر ا ه بگر د د.
کـَلپه                      : چو ب خشک  و پسید ه شد ه
کـَچـَه  *                  : ا نگشتر

پـَر  یز ا  د  م کَـچَی  ا لـمـا س مـا یـه
دَ لـَش مثـل عر و سهـا  ، ر ا س ما یـه
فـر ا مو ش کر د ه کا چی و اَ شـیـل ر ا
سَحـَر قـیـما ق، پـیشـیـن گـُر ما س ما یه

کـُو تـُر                   :  ملحم که ا ز ر و غن د مبه ، زر د چو به و غیر ه مو ا د د ا ر و یی غر ض تد ا و ی زخم و یا ضر به خو ر د گی جو ر میکنن .
کـَلته                      : دُ م بر ید ه ، کو تا ه قد.
کـو ت                     : ذ خیر ه ً علو فه و  گند م د ر و شد ه، د ر قطه با ز ی  هم ا ستعما ل د ا ر د
کـُلمـَس                   :  ا ز ما ند ه گی بسیا ر به شد ت نفس کشید ن.
کـَلفـَنگ                 : پیر و ز هیر شد ن.
کـَلتـَک                   :  د و ر ا ند ا ختن، چو ب د ستی کو تا ه .
کـَتر ی                   : ظر ف که د ر بین آ ن آ ب ر ا جو ش مید هند.
کا ک                     : یکنو ع نا ن ا ست که د ها قین د ر و قت قلبه و د ر و  که ا ز خا نه ها ی شا ن بد و ر با شند پخته میکنند.
کـَلیز                       : ز نبو ر
کـَلیز خـُمبه               : ز نبو ر ها ی ز ر د و سیا ه  که ا ز زنبو ر ها ی عا د ی کلا نتر با شد .
کَـّلـَه چـُو خلـَه           : بر ا ی د ختر ها ی خور سا ل کله چو خله میگو یند.
کو رِ کو ر هستم        :  د یغ آ و ر د ن پشت د و ست و عز یز ی  ، ا نتظا ر د ید ا ر کسی ر ا د ا شتن
کـَـّتـه                     : بز ر گ و کلا ن
کـُو تـَو له                : یک نو ع مر ض ا ست که ز و د ا ز بین می بد
کچو ل                   : ظر ف که قا ت قا ت شد ه و فر و ر فتگی پید ا کر د ه با شد
کچو له                   :  مر ض  سگ
کچو له بر د ه          : د عا ی بد کر د ن و بد گفتن هم معنی مید هد
کپ و کو پ              : خو ب کو بید ه شد ه، تکه تکه
کَمـَر        *             : و سط پشت،فا صلهً بین سو ر ین و قبر غه ها، کو ه ها ی کم ا ر تفا ع ، نیمچه کو ه
کو و س                  : فر یا د کشید ن سگ به ا ثر یک ضر بت محکم
کو له                     : صد ا ی د و ا مد ا ر گر گ و سگ
کـُو لَـو و ش             :  صد ا ی سگ
کو ر خو ه                :  ا گر چند شب پیهم خو ا ب نکنید کو ر خو ه میشو ید(خو ا ب نشد ن و بید ا ر ما ند ن ز یا د)
کو ر و (کـُر و)          :  جا ی سر سبز با چمن کو چک د ر قله ها و د ا منه ی کو ه با چشمهً آ ب ، همچنا ن جا ی که آ ب کم د ا شته با شد  کو ر ا و  میگو یند
کـَها لی                     : به فتح ( ک ) تنبلی ، عد م علا قمند ی به ا جر ا ی کا ر ی
کـُو له                     : جا ی بو د و با ش حیو ا نا ت ، د ند ا ن ا گر مکر و بی شو د پند ید ه گی پید ا میکند که ا ین  پند ید ه گی و چر کی شد ن د ند ا ن ر ا که همر ا ه با د ر د  شد ید میبا شد کو له میگو یند.
کـُو تـَل کَش *             : چیز ی ر ا بد نبا ل خو د کش کر د ن
کـَلتـَک                     : د و ر ا ند ا ختن، چو ب کو تا ه

کو تـَل      *            : به کنا ر ، به پهلو، تپه، د ا منهً کو ه ، بلند ی ، ر ا ه نا همو ا ر که ا ز د ا منه ها ی بلند کوه ها تیر شد ه با شد.

اَ گَـر کـو ه و کـو تـل با شـه مـِیـا یـُم
اَ گـَر جـنگ و جـد ل با شـه مِیـا یـُم
بجا نـم نـیز ه هـا ی چشـم شـو خـت
اَ  گــَر تـیـر اَ جــَل  بـا  شــه مـِیـا یــُم

کـُنـتـَی                     : د و ر ی جستن ا ز د یگر ا ن، ر فت و آ مد کمتر، آ د م که نخو ا هد با د یگر ا ن ا ر تبا ط و تما س بگیر د میگو یند آ د م کنتی ا ست.
کو له با ر               : با ر که ا ز ا شیا و لو ا ز م مختلفهً خا نه  با شد
کـَلمَکـَل                  : گفتگو ی خشن بین د و نفر
کو لیز                    : و سیلهً چو بی که ذ ر یعهً آ ن به ا ند ا ز هً یک کا سه ما یعا ت ر ا بتو ا نند ا ز د یگ بگیر ند.
کـُو خلـَه                  : خو ر د سا ل و بد ر نگ
گـُما ر             : به ضم (گ) نو بت ر مه و گله ( یعنی ا گر کسی 10 ر س گو سفند د ا شته با شد یک شب نو  بت چو پا ن به خا نه ا ش میبا شد ، ا گر کسی 50 ر س گو سفند د ا شته با شد پنج شب نو بت چو با به خا نه ا ش میبا شد. به ا ین معنی  که بر ا ی چو پا ن با ید پنج شب نا ن تهیه کند.
گـُلـَه  *                 : چو ب که د ر د ستگا ه با فت گیلم و قا لین د ر پیش ر و ی با فند ه قر ا ر د ا شته و تو سط ا ین چو ب تا ر ها ا ز هم جد ا شد ه و د ر بین شا ن تا ر با فت د ا خل میگر د د .
گـُر د َ و                  : به ضم( گ) و فتح ( د) آ ب د ند که د و ر بز ند و پیشر و ی آ ن یک اند از ه ما نع و جو د د ا  شته با شد  که آ ب به آ سا نی حر کت کر د ه نمیتو ا ند.
گـلگـل                   : صد ا ی بز و بز غا له
گـَر د َ نـَک              : چیز یکه ا ز بیخ کند ه و یا بر ید ه شد ه با شی ، مثلآ : ا گر یک د ر خت تو سط طو فا ن و با د ا ز بیخ چپه شو د  میگو یند گر د نک شد .
گــُر بـَز نگ             : ضخیم ، د بل و  گر ا ن و ز ن.
گا ش                     : جا ی بو د و با ش گو سفند ها.
گا زَ ک                  : گهوا ر هً ا طفا ل
گر د و له               : خا کبا د ، خا کبا د ی که بد و ر خو د بچر خد.
گـَرَ مبـَس               : آ و ا ز و صد ا ی و حشتنا ک فیر و ا نفجا ر
گیبند                    :  پلو ا ن کنا ر ز مین ها ی ز ر ع شد ه ر ا گیبند میگو یند.
گـُر مشت               : مشت محکم به پشت کسی ز د ن.
گـُنـد ه ( گـُمبه)        : نا ن گر د  و کلو له که به شکل نیمه خا م   بر ا ی سگ ها جو ر میکنند.
گـَر ه هـیک             : جد ا کر د ن چو چه ها ی گو سفند و بز بعد ا ز گر فتن شیر.
گــُپّــَک                  : تو پ که ا ز تکه سا خته شد ه و ما بین آ ن ا ز چیز ها ی نر م پر شد ه با شد. د ر سا لها ی که
هنو ز تو پ ها ی فتبا ل و و لیبا ل د ر  قر ا و قصبا ت د و ر ا ز شهر ها و جو د  ند ا شت بر ا ی ا طفا ل کو چک ا ز کیسهً مسا نه ( شا شه د ا ن ) گا و و گو سفند تو پک ها میسا ختند طو ر یکه شا شه د ا ن و یا کیسهً مسا نه را خو ب با د میکر د ند  و آ نر ا د ر ر وی سنگها ی لشم میکو بید ند  تا خو ب کلا ن میگر د ید  د و بعد آ د هن آ نر ا میبستند  و ا طفال کوچک ا ز آ ن به شکل تو پک ها ی کو چک ا ستفا د ه میکر د ند و آ نر ا گـُـپَّـَک مینا مید ند.
گـُو وَ ک                 : بر آ مد ه گی د و طر ف د ر و ا ز ه که تو سط ا ین بر آ مد گی ها  د ر و ا ز ه با چو کا ت محکم و بسته میشو د میگو یند.  همچنا ن بیجا شد ن پا ی حیو ا نا ت ا ز قسمت چها ر بند ( محل ا تصا ل پا با کمر) .
گپ ر و د ه شد        : یعنی کا ر  خر ا ب شد ، د ر هم و بر هم شد ن، جنجا لی شد ن  یک مو ضو ع.
گـَرَ نگ                  : آ د م خو ا ب ر فته و بی حا ل.
گـُـر م                    : سو ز و د ر د که بخا طر د و ست و عز یز ی که ا ز پیش شما ر فته ا ست و یا خد ا ی نا خو ا سته ا ز بین ر فته با شد، بر آ و ر د ه نشد ن آ ر ما ن و هد ف که بخا طر آ ن ز حمت کشید ه ا ید و لی بد ست شما نیا ند ه، ا ین کلمه ر ا  ز یا د تر ما د ر ا ن که ا طفا ل شا ن ر ا ا ز د  ست د ا د ه ا ند یا د آ و ر میشو ند.
گـََـزََ لَـَک                 :  به فتح ( گ ، ز، ل) یک شی ر ا به سر عت د و ر  ا ند ا ختن.
گو ر ا نی                : قلبه کر د ن ز مین
گـُما ر ی                 : شخص که طبق نو بت همر ا ه چو پا ن به ر مه می ر و د و کمک میکند
کـُنـد ه                    : و سیلهً ابتد ا ئی چو بی که تو سط آ ن ز مین ر ا قلبه می کنند، چو ب ضخیم و د بل.
گـَمبـَک                   : چو چه ها ی بز و گو سفند که ز یا د شیر ما د ر را به چو شند و شکم شا ن ز یا د پند ید ه با شد و همچنا ن بر ا ی ا طفا ل کو چک و چا ق هم ا ستعما ل میکنند.
گـُر به شُو              : کسیکه ر و و د ست ها ی خو د ر ا خو ب و پا ک نشو ید  ، یا شستن سر سر ی
لا غـُمـَک               : ز خم ها ی که د ر د و طر ف د هن و یا د ر د و کنج ا ز لبها پید ا میشو د.
لـُفچـَه کو               : سیخ آ هنی و یا چو بی که بر ا ی شو ر د ا د ن ز غا ل و تا ز ه کر د ن آ تش د ر تنو ر بکا رمیبر ند.
لـَت   *                  : ز د ن ، کو بید ن ، نر م کر د ن خر من
لـُفچـَه                   : چا لا ک و تیز،د ستیا ر ه، بد ر بخو ر
لـُمبید ن                 : چپه شد ن ، د ر د و بیتی شیر ینیکه « عز یز» بر ا ی عشقش « نا ز ک » میگو ید ا ین کلمه ر ا چنین تعر یف میکند:
« گز ک» لـُمبه به با لا ی سر ی من
که نا ز ک ر ا ببر د ند ا ز بر ی من
مسلـما  نهــا نـمیـد  ا نـیـد بـد ا  نـیـد
کـه نا ز ک نا م د ا ر ه د لـبـر ی من
لا ت و منا ت             : بی حا ل و خر ا ب، بی جا ن ،
لیبا تی                     : جنجا ل ، سر و صد ا ا ند ا ختن ، حر ف ها ی ز شت و نا سز ا گفتن
لـَیبا ت                     : بی ا ب و بی عز ت
لـَپـَتو                      : ا فتید ن و لو ل خو ر د ن .
لـَتـَکو                     : آ و یز ا ن
لـَو                         : شخ ، تـَر نگ، ر ا ست ا ستا د شد ن
لوکر د ن                  : د و معنی د ا ر د
َِ1- تیز کر د ن و سا یل کا ر ا ز قبیل د ا س ، تبر ، تیشه، کا ر د تو سط  سنگ مخصو صیکه آ نر ا سنگ لو میگو یند.
2- معنی د و مش شخ کر د ن ا ست که د ر بعضی ا ز مو ا ر د  بکا ر بر د آ ن موء د با نه نیست…

هـو ا گر م ا ست خو د ه خـَلـَو کنیم یا ر
دَ رَ وُ  د سـتــه  ر ا پـُر تـَو کـنـیـم یا  ر
بـَـشـیـنـیـم لـحـظــهً د ر ز یـر ســـا یــه
به سـنگ سَـو، د ا سـه، لـَو کـنـیـم  یـا ر

لـَنجـَه     *              : جنجا ل ،
لو ش                      : آ بها ی ا یستا د ه و گل د ا ر و کثا فا ت کنا ر جو ها ر ا لو ش گو یند.
لـَو شه                     : د ر و قت کو بید ن و نر م کر د ن خر من شا خهً ا ز جنگل و یا بید تر ر ا به د ها ن گا و  و ا سپ بسته میکنند تا د ر و قت گر د ش با لا ی  خر من گند م و جو ر ا خو ر د ه نتو ا ند.
لـَد َ ر                      : بی بند و با ر، بیکا ر ه و یله گر د.
لمبو س                  : د و طر ف ر و ر ا لمبو س میگو یند
لمبو سه *       : بر آ مد ه گی که شکل نیم د ا یر ه ر ا د ا شته و ا ین بر آ مد ه گی با عث آ ن شو د که نگذ ا ر د د و چیز با هم  بطو ر مکمل تما س حا صل کنند.مثلآ ا گر یک سنگ یا یک خشت کا ملآ همو ا ر با شد و خشت د یگر بر آ مد ه گی د ا شته با شد و ا ین بر آ مد ه گی با عث آ ن شو د که هر د و خشت با هم منطبق نشو ند ا ین پند ه گی ر ا لمبو سه میگو یند.
لَـّکـو                      :  به فتح ( ل )و ضم (ک)  د م کو تا ه ، یا بی د م
لیب لیب                  : بل بل کر د ن ، رو شنی د ا د ن ، چیز یکه جلا د ا ر  با شد.
لـُو ّقـَس                  : صد ا ی که د ر و قت جو شا ند ن آ ب و یا د یگر ما یعا ت شنید ه میشو د همچنا ن ا گر کسی ز یا د سر د ر د با شد میگو ید سر م ا ز د ر د ( لـُو ّقـَس ) میز نه.
لـُق لـُق                  : ز خم سر بسته و یا پند ید ه گی که ز یر جلد و یا پو ست چر کی شد ه با شد و آ نر ا ا گر د ست  زد ه سو د جا ی پند ید ه گی و ز خم نر م بو د ه  و ا نگشت فر و میر و د که ا ین حا لت ز خم و پند ید ه گی ر ا میگو یند که ز خم  لـُق لـُق میکند ( یعنیکه نر م شد ه ) ا مکا ن با ز شد ن سر ی ز خم و جو د د ا ر د.
لـُمـَبو                     : قسمتی ا ز کو ه و یا سنگ کلا ن ر ا ا ز بلند ی بطر ف پا یا نی تیله کر د ن و لو ل د ا د ن، و همچنا ن قسمتی ا ز خا ک و گل ر ا بطر ف د ر یا تیله کر د ن که آ ب آ نر ا با خو د ببر د.
لـَت و پو ت             : تکه ها ی مختلفه و کم ا ر ز ش.
لـَبی                       : بلی ، د ر ست ا ست، خو ب ا ست د ر مجمو ع پا سخ مثبت ر ا لبی میگو یند.
لا ی                       : گل ، ز مین که د ر ا ثر با ر ا ن ز یا د خا ک آ ن تر شد ه با شد که ر ا ه ر فتن د ر آ ن د شو ا ر با شد .
لـَـلَه                       : د ا ما د ، شو هر همشیر ه .
لا ی خو ر د ن         : قا ت شد ن، خم شد ن.
لـُکـَــک                  : ذ هر جا ن شد ن

بیـا که دُ شمَـنـا ر هَکـپـَک کـنیم یا  ر
ز جا ن خو د هـمر کـَو شَک کُـنیم یا ر
بگـر د یـم د ست بـد سـت بین محــله
نا نه به جا ن شـا ن لـُکـَک کـُنیم یا ر

لو ف                    : سو ر ا خ کو چک ک مثلآ بر ای سو ز ن میگو یند  لو ف سو ز ن یعنی سو را خ سو ز ن  .
لـیـنجی                  : قسمت عقبی ر ا ن ها و پشت سر ر ا گو یند ، فا صله بین ز ا نو و سو ر ین.
لجن                      : گل و لا ی که بعد ا ز با ر ید ن با ر ا ن تو سط گشت و گذ ا ر ز یا د بمیا ن می آ ید.
لـَچـَک *                : د ستما ل که ز ن ها د ر د و ر سر ی شا ن بسته میکنند.
لـَج                       : قهر و غضب ، کینه  و ضد کر د ن کر د ن طفل . مثلآ ا گر یک طفل ر ا د ر و قت نا ن خو ر د ن لت و کو ب و یا تو حین و تحقیر ش کنند د ر عو ض و ی هم خشمگین شد ه و ا ز خو ر د ن نا ن و غذ ا ا با میو ر ز د ، بر ا یش میگو یند که لـَج کر د ه.
لـَــچ                      : د و غ ر ا بخا طر یکه قو ر و ت بسا ز ند جو ش مید هند و بعد آ آ نر ا د ر خر یطه ها ی تکهً  د ر آ فتا ب میگذ ا ر ند تا یکمقد ا ر آ ب آ ن خا ر ج شد ه و کمی سخت شو د که ا ین مو ا د با قیما ند ه د ر خر یطه عبا ر ت ا ز لـچ ا ست که بعد آ ا ز آ ن قو ر و ت میسا ز ند و یا هم تا ز ه د ر با ز ا ر ها و ما ر کت ها بفر و ش میر سا نند.
لـَچـَر *                   : بی آ ب ، غلمغا لی ، د عو ا گر
لـُکّـَه   *                : بلند ی ، تپه ، جمع کر د ن ، کلو له
لو قو ر ت لو قو ر ت    :  به ضم ( ل ) و ( ق)کسیکه گو شت جلد آ ن صا ف و لشم نبا شد یعنی  گو شت جلد شا ن    بر آ مد ه و نا منظم با شد و همچنا ن لکه لکه یا قو ر و تک قو ر و تک هم میگو یند.
لـُو قـُو ر ته             : نا همو ا ر و پر سنگ. مثلآ : ا کپگر د ر یک ر ا ه با سو ا ر ا سپ و یا پیا د ه منز ل کنند و را ه نا همو ا ر و پر سنگ با شد میگو یند ر ا ه بسیا ر خر ا ب و لو قو ر ته بو د.
ما م                      : میخو ا هم
ما یي ؟ *               : میخو ا هی؟ ، د و ست د ا ر ی ،علا قه د ا ر ی
مو چ چو ر             :  جمع آ و ر ی و قطع شا خه ها و بر گها ی نا ز ک و نو د ه ها ی جو ا ن د  ر ختا ن غیر مثمر بر ا ی  تحیهً خو ر ا کهً حیو ا نا ت.
مَجغـَو                    : تو ته تو ته ، پا ر چه پا ر چه، تکـّه تکـّه
مو ر مو ر              : لر ز ش بد ن و حسا سیت و جو د د ر بر ا بر چیز ی.
ملمیز                    :  به فتح( م) ا و ل و کسر ( م ) د و م=جست و خیز حیو ا نا ت.
مـَـلّــَه                    :  ا ز د و کلمه ًجد ا   ( مل) و ( له)  تر کیب شد ه که طو ر ذ یل( مله) خو ا ند ه و تلفظ میشو د که معنی ر نگ جگر ی سر خ ر قم ر ا مید هد.
مشکین                  : ا سپ که ر نگ سیا ه تیر ه د ا شته با شد.
مینـُم                      :  میکنم، ا نجا م مید هم
میتینه                    : مید هد، د ا د ن
مـِین                      :  به کسر (م ِ ) میا ن،کـمـر ، مثلآ  : ا گر کسی مر یض و کمر د ر د با شد  میگو ید:   مینم د ر د مینه و یا  ا گر چیز ی ر ا خو ا سته با شند د و قسمت کنند میگو یند که ا ز مین د و جا کـُن. یعنیکه نصفش کن .
مر ه                      : تعیین کر د ن، اند ا ز ه ً تعین شد ه ، حصا ب تعین شد ه
مز ا غ( مز ا ح)       : حر فها ی خند ه د ا ر

به شـو خی و مز ا غ و خـنـد ه گـو یم
به تر س و لـَر ز ،کَـند ه ،کـَند ه گو یم
د ر و غ  گــو یم ز با  نـم لا  ل گـر د د
تـر ا ما یـم پا کُ  پو سکـنـد ه گـو یم

میش                      : گو سفند ما د ه
مـَل                        : گو سفند نر
مجغومجغو              : مید ه مید ه
مـَـّله                      :  جا ئیکه چند خا نه با هم د ر یک محل  بر ا ی مد ت کو تا هی ز ند ه گی و بو د و با ش د ا شته با شند. همچنا ن یکنو ع ر نگ ر ا هم میگو یند ( ر نگ بین ز ر د و سر خ جگر ی).
منغ ا بر و               : به فتح (م)حا لتی که ا ز چهر هً  ظا هر ی کسی به مشا هد ه بر سد( یعنی فهمید ن حا لت خو شی و نا خو  شی یک شخص ا ز چهر ه و قو ا ر هً آ ن).
متا ر                     : چو ب کو تا ه و محکم که به جنگ ا ستفا د ه میکنند
مین ر فی               : خا لیگا ه و یا همو ا ر ی که د ر بین  د و ر ف یا نیمچه کو ه به شکل همو ا ر قر ا ر گر فته با شد  و همچنا ن  د ر آ ن ا مکا ن ر و ئید ن   گیا ه ها و جنگلا ت با شد .
مر د گیر ک            : د ستگیر کند ه ر ا مر د گیر ک میگو یند
ملا قه                   : و سیلهً آ هنی  با د ستهً د ر ا ز که ذ ر یعهً آ ن ا ز د یگ چیز ی ر ا بگیر ند
مــَـنـَح                   : به فتح ( م) و (ن) و سیلهً  چو بی  که د ا ر ا ی چها ر پا یه میبا شد و با لا ی آ ن چغ و یا خفچه ها ی با فته شد ه ر ا همو ا ر میکنند و با لا ی آ ن ظر و ف ر ا میگذ ا ر ند و یا هم قو ر و ت تا ز ه و یا هم میو ه جا ت تا ز ه ر ا با لا ی آ ن  بر ا ی خشک نمو د ن د ر آ فتا ب و یا سا یه میگذ ا ر ند تا خشک سو ند.
مشتکی       : به ضم(م) یک مقد ا ر کمی ا ز گند م ، جو ، جو ا ر ی که و ز ن آ ن ا ز چند کیلو ا ضا فه نبا شد و بخا طر آ ر د کر د ن آ نر ا به آ سیا ب به بر ند.
مینه                      : کر د ن کا ر ی ، ا نجا م د ا د ن کا ر ی
مـَـّلـَو                     : به فتح ( م ) یکنو ع با ز ی د ا د ن ا ست که کلا نها بر ا ی شو خی مشت خو د ر ا بسته میکنند و بطر ف چند تا طفل صد ا میکنند که من چیز ی خو بی یا فتم کی میخو ا هد و یکی ا ز ا طفا ل می ا ید و د ستش ر ا با ز میکند که هیچ چیز د ر د ستش نیست و به ا ین بها نه طفل ر ا پیش خو د میخو ا هد.
منه،منه                  :   حر ف گنگ و بی مفهو م ، همچنا ن ا گر کسی مجر م و یا مات مت با شد  ا ز ش پر سید ه شو د که چر ا ا ین کا ر را کر د ی و ا و جو ا با ت بی ر بط بد هد بر ا یش منه ،  منه میگو یند. د ر حقیقت  جو ا ب گنگ و بی مفهو م ر ا گو یند.
منت                       :  تحد ید و سر ز نش سطحی طفل که مر تکب گنا ه شد ه با شد.
میخچه                    : چو ب نو ک تیز که ذ ر یعهً آ ن د ر بها را ز ز مین سبز یجا ت  ر یشه د ا ر ر ا میکنند.
مینجی                    : نر می ما بین نا ن، یا مغز نا ن
ما ستنی                  : خو ا ستنی ، د و ست د ا شتنی
ما ستن                   : خو ا ستن
ما ستی ؟                : میخو ا ستی ؟، ما ستی چه کنی ، منظو ر  ا ز ا ین جمله ا ینست که :هد ف تو چه بو د،میخو ا  ستی چه کا ر ی کنی؟
ما نستن                 : شبا هت د ا شتن ، ا گر طفل نو ز ا د بد نیا بیا ید و به یکی ا ز ا عضا ی فا مل ا ز قبیل پد ر و  ما د ر و یا بر ا د ر و خو ا هر  شبا هت د اشته با شد میگو یند که ا ین بچه کَـلهً کـند ه به با با  ش و یا ا پش به لا لا ش و یا کا کـَش( یعنیکه به پد ر و یا ما د ر، بر ا د ر و یا خو ا هر ش)  شبا هت د ا ر د و یا میما ند که هما نا ما نستن و یا شبا هت د ا شتن معنی مید هد.
مــُـّتـَک  *               : چو ب محکم و کو تا ه ، بر آ مد گی کو چک
مـَنغ ا بر و              : به خیا ل نیا  و ر د ن، سر ی چیز ی فکر نکر د ن ، د ر بر ا بر چیز ی بی تفا و ت خو د ر ا  نشا ن د ا د ن.
مَر دَ کـه                 : بر ا ی یک شخص نا شنا س بکا ر می بر ند ، مثلآ  ا و مر د که کی بو د که با شما حر ف  میز د  ، منظو ر ا ز آ د م نا شنا س ا ست.
مَـَشک : به فتح ( م )و سیلهً که د ر بین آ ن ما ست ر ا به د و غ و ر غن تبد یل میکنند ا ین و  سیله ا ز پو ست بز و یا گو سفند جو ر میشو د طو ر ی که گو سفند ر ا  پو ست  میکنند که  تنها جا ی گر  د ن آ ن سو ر ا خ با شد و متبا قی قسمت ها ی که سو ر ا خ  شد ه با شد خو   ب می د و ز  ند که آ ب ا ز آ ن خا ر ج نشو د  و قبیکه ما ست ر ا د  ر بین آ ن جا بجا میکنند بعد سر ی آ نر ا خو ب بسته میکنند و هر چها ر د ست و پا ی آ نر ا با هم بسته  میکنند و  و آ نر  ا د ر یک چو ب  که به  سه پا یهً چو بی که یکنیم ا  لی د و متر ا ر تفا ع  د ا ر د  آ  و یز ا ن میکنند و بعد ا ز آ ن د و نفر ر و بر و ی هم ا ستا د ه میشو ند هر کد ا م ا ز ا ین د و  نفر ا ز د ستهً چو ب که مشک به آ ن آ و یز ا ن شد ه  میگیر ند و بطر ف یکد  یگر  تکا  ن مید هند که بعد ا ز نیم سا عت تکا ند ا د  ن ر و غن  و د و غ ا ز  یکد یگر جد ا میشو  ند  . ا ین و سیله  شبا هت با تلم د ا ر د و لی  کمی ا ز یکد یگر تفا و  ت  د ا ر ند ز یر  ا(  تلم ) با سه و یا چها ر کنج  آ ن به  شکل ا ستا د کی د ر  چها ر پا یه  طو ر صب  میشو د که قا عد هً ا ن به ز مین  تما س د ا ر د. ا ما ( مشک )   د ر سه پا   یه ا و یز ا ن میشو د طو ر یکه  د و د ست با هم بسته شد ه و د و پا بهم بسته شد ه  و بعد ا د ر چو ب  که به سه پا یه نصب شد ه آ و    یز ا ن میگر د د، بعد آ د و نفر ا نر ا به  مقا بل  یکد یگر  تکا ن و تیله میکنند تا  مسکه ا ز د و غ جد ا شو د.
مو نو سک             : کو ر تی که ا ز تکه ها ی ر نگ ر نگ با هم د و خته شد ه با شد   که ز یا د تر خا نم ها میپوشند.   ( ا ز نو شتهً د و ستا ن د یگر گر فته شد ه)
مـیـنـتـیـر                : چو ب ها ی که  با لا ی د و د یو ا ر  خا نه ها میگذ ا ر ند و بعد آ با لا ی ا ین چو ب ها  چو ب ها ی خو ر د تر ( قَــَـنـَــتـَک) گذ ا شته میشو د و با لا ی قنتک گل ا ند ا خته میشو د،  چوب ما بین خیمه که خیمه با لا ی ا ن ا ستنا د پید ا میکند.
مـَل لـَو                   : چیز ی ر ا د ا د ن  بر ا ی کسی ،  پیشنها د تقد یم  کر د ن چیز ی بر ا ی د یگر ا ن مثلا   یک شخص چیز ی ر ا یا فته و میخو ا هد  آ نر ا بر ا ی کسی بد هد و یا یک چیز ی ا ضا فه د ا ر د بر ا ی چند نفر خطا ب میکند که من چیز ی د ا ر م کی میخو ا هد  ، به ا ین شکل پیشنها د میکند  (کی مل لو)  یعنی من میخو ا هم ا ین شی ر ا بر ا ی کسی بد هم کی میخو ا هد.
مـَنگا ل         *       : د ا س ، و سیلهً آ هنی که تو سط آ ن گند م و علف ر ا د ر و میکنند.
مینکا ل                  : به کسر ( م )ما بین ، و سط  ، د ر میا ن
معا ملهً سر ی پل      :  قر ا ر و و عد هً بی ا ر ز ش ، معا ملهً بی ا همیت و نا پا ید ا ر ، گا هی میشو د که یک شخس  و عد ه ها ی کلا ن به د یگر ا ن مید هد که گو یا من ا ین و آ ن  کا ر  ر ا بر ا ی شما  ا نجا م مید هم  و لی ا ز تو ا ن و قد ر تش نیست و مر د م مید ا نند  که ا ین کا ر ه نیست  لذ ا بر ا یش میگو یند و عد هً سر ی پل نکن.
مـُغـَـّلت                   :آ د م ر یشخند و مز ا غی که د یگر ا ن ر ا بخند ا ند.
مـُغـَـّـلیتی                : کا ر ها ی خند ه آ و ر، مز ا غ و شو خی ها ئیکه د یگر ا ن ر ا بخند ا ند.
مو نا ق                  : بینی بر ید ه ، بینی پخش
مینه                       : میکند ، ا نجا م مید هد.
مینگی                    : ما بینی، و سط .  ا گر  یک فا مل د ا ر ا ی سه طفل با شند طفل و سطی شا ن ( د و می) ر ا مینگی میگو یند.
مـُنـدَ لا ق               : گیا ه سبز کو هی که د ر ا و ا یل ر و ز ها ی ا و ل بها ر د ر د ا منه ها و تپه ها ی خا کی میر و ید و  ا ز ر یشهً  آ ن یکنو ع شیر هً سفید بد ست می آ ید  که خیلی ها نر م بو د ه و خا صیت ا یلا ستیکی د ا ر د که ا ز ا ین شیر ه  بشکل سا جق ا ستفا د ه میکنند و  متبا قی ر یشه آ ن به شکل سبز ی خا م و تا ز ه خو ر د ه میشود که طعم و مز هً شیر ین د ا ر د ا ین گیا ه کو هی بعد ا ز ما ه جو ز ا خشک میشو د و د ر سا ل آ یند ه د و با ر ه سبز میگر د د .
مـَچـُم                : ند ا نستن، ا ز کا ر ی بیخبر بو د ن، آ گا هی ند ا شتن  : مثلآ ا گر ا ز کسی  پر سا ن کنید  که فر د ا هو ا گر م و آ فتا بی میشه  ، چو ن نمید ا ند د قیق پس به جو ا ب شما میگه که : مـَچـُم
مـُج جی( مـُشت جی)  : بر ا ی تیر شد ن ا ز آ ب  د ر یا چه ها ، و آ ب ها ی نا ز ک ا ز یکطر ف بد یگر طر ف د ر  صو ر تیکه پل و جو د ند ا شته با شد د ر بین ا ب چند تا سنگ ر ا به فا صله ها ی کم ا ز  همد یگر میگذ ا ر ند  و ا ز با لا ی آ ن بطر ف د یگر تیر میشو ند.
نا لین                     : تو شک
نـَـّر ه                      : به فتح ( ن )  غنچهً ا ز نبا تا ت و سبز یجا ت  که بعد ا  با عث بمیا ن آ مد ن تخم د ر نبا ت میشو د .
نیمتـَه                     : یکطر ف، کنا ر، نصف . بطو ر مثا ل  ا گر یک ر س گا و ر ا حلا ل کنند و چها ر  نفر شر یک شو ند که آ نر ا با هم قسمت کنند ا ز جمله چها ر نفر یکنفر میخو ا هد که یک نیمته ر ا بگیر د ( یعنی که نصف آ نر ا ) و نیمته د یگر ( نصف د یگر ر ا) سه نفر تقسیم میکنند. یا میگو یند که د ر صنف نیمته کی شسته بو د ی( کنا ر کی شسته بو د ی) .
نَـَـد د ُ م                  : ند ید م، به چشمم نخو ر د.
نما ل                      : د سما ل سر ز نا ن
نا ن خو ر شی          : هر چیز یکه همر ا ه آ ن نا  ن خشک به آ سا نی  خو ر د ه شو د ا ز قبیل :  ما ست ، شیر ، د و غ ، شو ر و ا ….نا ن خو ر شی میگو یند.
نو تک                    :  جو ا ن، شا خچهً تا ز ه و کو چک که هنو ز سا قهً ا ن نر م با شد.
نیمغـنج                   : نیم خـشک ، نیمه تر و نیمه خشک.
نـَسـَق                    : به فتح ( ن )و ( س)خر ا ب کر د ن چیز ی ، کسی ر ا مسخر ه سا ختن ، چیز ی ر ا خر ا ب کر د ن ، مثلآ  ا  گر یک سلما ن نا قا بل سر ی شخص ر ا بسیا ر خر ا ب جو ر کند بر ا یش میگو یند  که نسقش کر د ه یعنی  سر ش ر ا خر ا ب جو ر کر د ه ا ست.
نـَـّر ه دُ م                : د ُ م بر گر فته، بر ا ی حیو ا نا ت که خو ب چا ق و مست با شند میگو یند نر ه د م ا ست، گا هی به شو خی  بر ا ی کسا نیکه  د ر جر یا ن سا ل کا ر و با ر خو ب د ا شته ا ند و حا صلا  ت خو ب بد ست   آ و ر د ه ا ند میگو یند فلا نی ا مسا ل نر ه د م ا ست یعنی ز یا د عا ید بد ست آ و ر د ه ا ست.
نا مگـو ا                : بنا م کسی شد ن ، معمو لا نا مز د کر د ن هم گفته میشود .
نا لـو                      : پستا ن حیو ا ن
نا ن تـَهـدِ یکی          : یکنو ع نا ن ا ست که د ر بین د یگ چو د نی پخته میشو د بعد ا ز همو ا ر کر د ن خمیر د ر بین د یک د ا غ ر و ی خمیر نقا شی شد ه و با ر و غن ز ر د و ز ر د چو به چر ب میگر د د و بعد آ سر ی د یگ با تا و هً آ هنی بسته شد ه و با لا ی تا و ه آ تش و قو غ ا ند ا خته میشود بهد ا ز 20 ا لی 30 د قیقه نا ن بسیا ر پر مز ه و با کیفیت عا لی پخته میشو د.
نـَسَـر                     :   به فتح ( ن ) و ( س )طر ف که کمتر آ فتا ب به آ ن بر سد
نـُقـَر و ( نقر ه ا و)    : به ضم (ن)آ ب صا ف که گل و لو ش ا ن تهنشین شد ه با شد.
نا لینچه                  : تو شکچه
نو بند                     : گو سفند ما د ه که یک سا له شد ه با شد.
نما ستن                  : نخو ا ستن
نیش ا فتو                : طلو ع آ فتا ب

بیا خـَپ خـَپ سر ی با مم من ا مشو
نتر سی گـر سگک میکـُنـه غـو غـو
شب عـیـد ا ست کـُنم جا نـم فـد ا یت
بـه پـهلـو یـم بـشـن تـا نیـش ا فـتـو

نـَغـَه     *                : بلند ی  شا خ کو ه ،سو ر ا خ کو چک ، یک کنج سر ی با م خا نه…….
نـِیمر ه  *                : پنها ن کر د ن ، پنا ه کر د ن چیز ی ،  د ر کنا ر چیز ی ا ستا د شد ن و خو د ر ا ا ز نظر د یگر ا ن پنها ن کر د ن
نـِیم کـُنـُم    *            : ا ین کلمه ر ا ز یا تر مر د م سا غر بکا ر میبر ند و معنی ا ش ا نجا م ند ا د ن کا ری ا ست
و ر م                     : پند ید ه گی
وَ ر پَر ید *              : یکد م گـُم شد ن ، نا گها نی ا ز چشم پنها ن شد ن.
وَ ج                        : غیر ا ز پو ل نقد، ا گر کسی ا ز شما  100 ا فغا نی  قر ضد ا ر با شد و پیسهً نقد ه ند ا شته با شد که بد هد د ر عو ض  100 ا فغا نی بشما 5 کیلو میو ه بد هد و یا یک کیلو ر و غن بد هد میگو یند پیسهً نقد ه ند ا شت د ر عو ض( و ج ) د ا د.
و ر د م                  : خو شحا ل ، پر منفعت ، ز ند گی خو ب و ر ا حت د ا شتن، بطر ف با لا
ها شی ها شی          : بر ا ی  آ ر ا م کر د ن گا و شیر ی د ر و قت گر فتن شیر ها شی ها شی میگو یند.
هـَمتـَو                    :  همین قسم ، همین شکل که میبینی، بد و ن کد ا م تعغیر ی .
هـَبـیج       *           : د ر ا ثر ضر بهً محکم بحا لت مر گ ر سید ن و یا  مر د ن مثلآ  ا گر یکنفر ا زا ر تفا ع  بلند بطر ف  ز مین خو د ر ا پر تا ب کند که با عث مر گش شو د میگو یند که هبیج شد  یعنی جا بجا نفسش بر آ مد.
هَمبا ن  *               : و سیلهً ا ست که بر ا ی ذ خیر ه ً و نگا هد ا ر ی میو ه جا ت خشک و د ا نه با ب و ا شیا ی  کا ر آ مد د یگر بکا ر بر د ه میشو د ، ا ین و سیله ا ز پو ست بر ه ، بز غا له و یا هم بز و گو سفند سا خته میشو د .
هَمبـُو چه *             : همبا ن کو چک ، کسیکه کو تا ه قد و بسیا ر چا ق و پند ید ه با شد بر ا یش همبو چه میگویند.
هـَکَر ی *               : چیز ی خو ب و با ا ر ز ش ، بد ر د بخو ر
هـَید ی                    :بر ا ی بچه ها ی خو ر د گفته میشو د  بروید بر وید، بر و ید گم شوید. ا گر شخص مصر و ف کا ر با شد و و یک یا چند طفل با عث مز ا همت کا ر ا و شو ند شخص مو صو ف بر ا ی شا ن میگو ید هید ی . یعنی بر و ید گم شو ید.
همچی خو د کر د ن   : همر نگ خو د سا ختن مثلآ ا گر یک آ د م جنجا لی و بی آ بر و با شخص شر یفی منا قشه و جنجا ل میکند تا چیز ی بنا حق ا ز و ی بد ست بیا و ر د بنا بر ین شخص شر یف ر ا تحد ید  میکند تا خوا ستش ر ا بر ا و ر د ه بسا ز د و ر نه چنا ن به جنجا ل ا د ا مه خو ا هد د ا د تا طر ف مقا بل ر ا هم بی ا ب و بی عز ت بسا ز د.ا ین ر ا میگو یند :« ا گر خو د ه همچی تو نکر د م تر ه همچی خو د میسا ز م»یعنی که تر ه هم همر نگ خو د ( بی آ بر و ) میسا ز م.
هـَیها ت                  : مشکل بو د ن ، ا مکا ن ند ا شتن
هـَک و پـَک            : حیر ن ما ند ن ، و ا ر خطا شد ن
هَیدَ و                    : سر یله، آ ز ا د ، مجر د، بیو ه
هند ا نه(هـِیند ا نه)   : تر بو ز
هـُـُّپـَه              *     : مر کز یت ، قر ا ر گا ه  ، محل جمع شد ن
هیبـَت وَ هَلَه با ش     : سر ز نش ا طفا ل
هـَپـَر هو پو ر           : غلمغا ل کر د ن ، سر و صد ا ا ند ا ختن، ز شتی کر د ن با د یگر ا ن.
یا له *                    : شا خه ً د ر خت
یا ل  *                    : مو ی د ر ا ز ، مو ی گر د ن ا سپ
یـَدَ ک                      : تنها ، بد و ن همر ا ه و همسفـر
یـَلـَه سـَر                  : بیجا و بیهو د ه،  کا ر ی ر ا ا نجا م د ا د ن که لا ز م نبا شد .
یـَلـَه رَ و                   : بیجا و هد ر ر فتن، تیر ی که به هد ف نخو ر د میگو یند یله ر و شد.
یکپُو ل کـَر دَ ن          : بی ا ر ز ش سا ختن، کم آ و ر د ن کسی.
یک کا لک جو ز شد ن : بی آ ب و بی آ بر و شد ن
یک غا ز کَر دَ ن       : د ر پیش د یگر ا ن ر ا ز پنها نی و خصو صی کسی ر ا ا فشا سا ختن، آ بر و ر یز ی  کسی.
یو ر ت(یـُر ت)         : جا یکه مر د م کو چی  بر ا ی مد تی کو تا هی  خمه و خر گا ه میز نند و د ر آ نجا بطو ر     موء قت بو د و با ش د ا شته با شند. ا ین کا ر ز یا د تر د ر ا یا م بها ر  صو ر ت میگیر د  که مر د م محا  ا ز قشلا ق ها یعنی خا نه ها ی د ا ئمی شا ن کو چ میکنند و د ر د ا منخ خا ی تپه ها ی سر سبز و د ر ه ها میر و ند و د ر ا نجا چند مد تی خیمه و خر گا ه میز نند.

خــبـر بـا  شی  گُــلی  یـک هـَـو مِــیـا  یُـم
ز ر ا ه « دَ  ر  گـَک  و بـَر زَ  و» مـیـا یـم
تیر ه  ما ه  یخ  ز مستا ن ر ا ه بـنـد ا ست
بـهــا ر شَــو ه  بـَه یـُو ر تِ  نـو مـیــا یــُم

یـَر َ و                     : شخص مخا طب ، مثلآ د و نفر د ر کنا ر هم مصر و ف کا ر ی هستند  و یکی ا ز آ نها ر فیقش ر ا د ر کا ر مز ا همت میکند  و د یگر ش بر ا ی ر فیقش میگو ید ( یر و ) بس کن مر ه مز ا همت نکن و یا هم ر و ز نا و قت شد ه و کا ر شا ن خلا ص نشد ه یکی بد یگر ش میکو ید ( یر و ) بر یم که ر و ز نا و قت شد ه.
یـَرَ و َک                 : ا گر د و ر فیق  د ر مو ر د ر فیق سو م شا ن با هم صحبت کنند و یکی ا ز د یگر ی پر سا ن کند که فلا نی چطو ر آ د م ا ست و ر فیقش د ر جو ا ب میگو ید که: ( یر و ک) بچهً خو ب ا ست.

جمعآ  900

یاد داشت:
1-نسبت به تفاوتهائیکه در پروگرامها و سیستمهای کمپیوتری ما و همچنان وبسایت جام غور وجود دارد گاهگاهی تغیراتی در نوشته ها بمیان می اید که نو شته های اکثری از دوستان کاملآ تغیر میکند و نوشته ها پس و پیش میشوند که این نوشته و لغتنامه هم همین قسم پس و پیش شده است آرزو مندیم تا اصلاح دوباره عذر بنده را با بزرگواری قبول کنید.
2-همچنان باید بگویم که این لغتنامه هنوز کارش ناتمام است و هر روز و هر هفته تغیرات به آن هم می اید و لغت های جدیدی به آن ا ضافه میشود.
3- به اطلاع دوستان عزیز برسانم اینکه در پیش روی بعضی از اصطلاحات علامهً ستاره (*)را می بینید که این لغت ها و ا صطلاحات که ستاره دارند جدیدا علاوه شده اند کدا م معنی دیگری ندارند این* را بخاطر ماندم  زیرا دوستان عزیز و بزرگوار ما که مصروف جمع آوری اصطلاحات بیشتر هستند وقت شان ضایع نشود که هر بار همهً لغتنامه را از سر تا پا ببینند و ورق بزنند. و السلام.