آرشیف

بررسی اوضاع نظامی و فرهنگی تیموریان سخن تازه وناگفتۀ نیست،درین مقـــاله سعی می گردد تااز میان این ها نکتۀ تازه یی رامطرح کرد.اگرازدوران فعالیتهای سیاسی و لشکرکشی های امیرتیمورگورکانی که ماهیت نظامی دارد بگذریم ،بعدازمرگ تیموردرسال807ق مطابق1405م، در دوران اقتداروحکومت جانشینان اوکه بیشتر ازیک قرن ادامه داشت می توان روندی راباز شناخت که درطی آن تیموریان رفته رفته از حالت نظامی گری به سمت سوی فعالیت های علمی، فرهنگی وهنری گرایش پیدانمودند.این روند به نحوی است که هرقدربه پایان حکومت تیموریان نزدیکتر شویم صبغۀ فرهنگی آن حکومت برجنبه های نظامی آن چیره گی بیشتر می یابد. تیمورگورکانی (گورکان درترکی به معنی داماد) مدت29سال باتهاجمات ویورش های خودوبا خشونتی وصف ناپذیر،صدهاهزارانسان راکشت،شهرها وآبادی های زیادی را تخریب وغارت کرد .او اموال منقول و خزاین راهمراه با ارباب هنر،صنعت وعلم به ماوراءالنهرگسیل می داشت واین کار شالودۀمحکم و استواری برای برنامه های فرهنگی وسیاسی آیندۀ تیموریان زمینه سازگردید.وی که ازچین تا مدیترانه وازاستپ های روسیه و مسکوتادهلی راتصرف کردوامپراتوری باعظمتی رابنیاد گذاشت.اوکه باذهنیت نظامی به رویدادهای تاریخی می نگریست،شاید تمایل زیاد اوبه نظامی گری باعث کشیده شدنش به عرصۀ حماسه پردازی،شده باشد.چنانچه تیموردستور داده بود تاگزارشهایی دربارۀ بزمهاورزمهای او ترتیب دهند،که ظفرنامه شامی یکی از برجسته ترین آنها است. امابرخلاف تیمور،درزمان سلطنت فرزندش شاهرخ که نزدیک به43سال طول کشید،طلیعۀدولت تیموری پدیدار گشت وعرصه مساعدی برای بار آوری هنری وفرهنگی شکل گرفت. دوران سلطنت شاهرخ درحقیقت دوران رشد علمی ،هنری وادبی وچرخشی عظیمی ازنظامیگری بسوی فرهنگی بود،که تولیدات هنری با وقایع سیاسی و اجتماعی و اقتصادی در هم تنیده شد. شاهرخ وهمسرش گوهرشادبیگم با تکیه بربنیۀ مالی واقتصادی که ازتیموربه ارث گرفته بودندهرات پایتخت خویش رابازسازی کردندودرآن برجهای جدید درافگندند وبازارها وارگ آن راهمراه بابناهای مذهبی دیگرمانند:مساجد،مدارس،خانقاههاوآرامگاههاوبناهای غیرمذهبی چون: کاخهاوباغهاوکوشکها بنیان گذاشتند. ازاینهاکه بگذریم،شاهرخ ازمنابع زراعتی وسیاست تجارتی حمایت بیدریغ کرد ارتباط اوبادربارهای خارجی برحیثیت واعتبارعصرتیموریان افزود وراههای تجارتی راباسایر ملل گشود.اوبا دربارعثمانی روابط سیاسی برقرارکرد وبرحجم اموال صادراتی ووارداتی تجارتی باهند ومصرافزود، درزمان اوروابط سیاسی و تجارتی بین افغانستان وچین دورۀجدیدی راآزمود واین خودبرارتباط هنری دوکشورافغانستان وچین تأثیرمثبتی گذاشت. خط مشی سیاسی،مذهبی،اقتصادی وهنری زمان شاهرخ فضایی رابوجودآورد که درآن حمایت هنری به حداعظمی رسید،وهنربه شکوفایی بی سابقۀ دست یافت.نخبگان تیموری دراین حمایت رول ونقش عمدۀ داشتند.دراین دوره اشراف و اعیان هرکدام به اعمارقصرها،کاخها،باغها،طاقهاورواقهامشغول بودند.دراین وقت حمایت هنری یک کارتفننی نبود،بلکه بخشی ازامورمملکتی شمرده می شد،که به اعتباروحیثیت تیموریان می افزودوموجب تعالی اعتبارسیاسی کشور می شد. شاهرخ فرزندانش رابه حکومتهای ولایات نصب نمود وبه آنها قدرتی بیشتر قایل گردید،که این خودموجب گسترش فرهنگی وهنری وشکوفایی هنری درگوشه و کنار قلمروش گردید.در زمان شاهرخ به جای اینکه تمامی فعالیتهای هنری در پایتخت متمرکزشود،به مناطق مختلف دیگرتحت تسلط اش ازجمله شیراز،سمرقند وغیره انتقال یافت واین مناطق به مراکزجلب وجذب هنرمندان وپیشه وران وتولید ظریف ترین ونفیس ترین آثــار هـنری پرداختند ورقابت آنها با یکدیگرسبب شکوفایی هـنری در این کشورگردید.شاهرخ،گوهرشاد وبایسـنقرمیـرزادرهرات،اسکنـدرسـلطـان(متـــــــــوفی817هـ)وابراهیـــــــم ســـــلطان(متوفی838هـ)درفـارس واصفهان والغ بیک درسمرقند ومحمدجوکی دربلخ ازجمله هنرپرورانی بودندکه برنامه های هنری تیموریان رادراین دوره به پیش می بردند. بایسنقرمیرزایکی ازپسران شاهرخ از دوستداران کتاب بود،وی کتابخانۀبزرگی رابنیاد گذاشت.همچنین وی نزدیک به چهل نفر نقاش و خوشنویس وخطاط رادرکتابخانۀ شاهی هرات جمع نمود.ایشان آثارزیادی مانند کتابهای شهنامۀ فردوسی،لیلی ومجنون،بوستان و گلستان سعدی راتصویری ساختند.مجموعۀ این آثارهنری، سبک جدیدی را پدید آورد که به نام «مکتب هرات» معروف گشت. از کتابخانه های دیگرعهد شاهرخ دو کتابخانه دیگرهم شهرتی بسزای داشت یکی کتابخانۀ ابراهیم میرزا(ابراهیم سلطان پسر شاهرخ )درشیرازودیگری کتابخانۀ الغ بیک فرزند دیگرشاهرخ درسمرقند.الغ بیک که از ریاضی ونجوم و علوم و فنون نسبتاً بهره مند بود به فکر آن شد تادرسمرقند رصدخانۀبنیاد نماید. او پس از مشورت با انجمنی که قبلاً به این ارتباط ساخته بود در شمال سمرقند طرح رصد خانۀ را ریخت. اوج ترقی و شکوه فرهنگی وتمدنی تیموریان به خصوص در زمان سلطان حسین بایقرا(911-826هـ) در هرات شکل گرفت.دراین هنگام با حمایت پادشاه و وزیردانشمندش(امیرعلی شیرنوائی)ازنتیجۀ زحمات علما و دانشمندان،هنرمندان، شعرا و ادبا رستاخیزمهم علمی وفرهنگی پدیدارشد.بخصوص با آثاری که استاد بزرگ نقاشی کمال الدین بهزاد ارایه کردمکتب هنری هرات،شهرت زیادی کسب نمود،این هنرمندمستعد شیوۀ مخصوص مکتب هرات را به درجۀ کمال رسانید. ازجملۀ آثارمهم این عصر، عـلاوه بربازسازی ارگ هرات می توان ازبنای زیارت حضرت علی (رض)درمزارشریف،مسجدجامع گوهرشاد بیگم(بیگم درزبان ترکی ملکه است)درمشهد،آرامگاه گوهرشاد و سلطان حسین بایقرا جمعاً باشش منارۀ تزئینی درهرات،تزئینات مزارخواجه عبدالله انصاری درگازرگاه هرات وغیره است. شخصیت های نامدارعلمی و فرهنگی این دوره عبارتنداز:امیرعلی شیرنوائی،ملاحسین واعظ کاشفی،سلطان حسین بایقرا،شیخ عبدالرحمن جامی،میرسیدعلی خطاط،مولاناحسن علی هروی،ملامحمدابراهیم غبار،واز جملۀ زنان فاضله وشاعره میتوان ازسلطان رضیه دختر التمش که شعرهم می سرود ودرهند نیزسلطنت کرد،مهرالنسا که مهری تخلص می کرد،آفاق جلایر دخترامیرعلی جلایر وماه که هم ستاره شناس بودوهم شاعره. باتوجه به آنچه که گفته شد ،وچکیدۀ مطالعۀ مطالب کتب تاریخی این عصر،می توان به نتایج ذیل دست یافت: – شـــالودۀ فعـــالیت هــــای هنــری،فرهنگی وعـلمی عهد شاهرخ وجانشینانش راگرد هم آوری دانشمندان،هنرمندان صنعتگران وهم چنان جمع آوری اموال منقول وخزاینی تشکیل میداد که تیموراز مناطق مفتوحه به سمرقند وماوراءالنهرگسیل می داشت،دانست. – درزمان شاهرخ میرزاکتابخانۀ سلطنتی هرات نه تنها وظیفۀ تولید کتاب راداشت،بلکه هنرهای کتاب آرایی را نیزبه پیش می برد.ازین رو،این کتابخانه مرکزعلمی،فرهنگی وهنری بشمارمیرفت. – رئیس کتابخانه سلطنتی علاوه برنظارت برکارهای هنری کتابخانه،هنرهای دیگری را از قبیل حجاری،کاشی سازی،صدف تراشی،حکاکی،مرمت کاری آثارمکتوب ،کاغذســـــازی ونیزسفالگری ،فلزکاری،قالین بافی وغیره راهم رهبری و نظارت می نمود،که این عمل هماهنگی و یکپارچگی رادرعرصۀ علم وهنربوجود می آورد. – حامیان هنردورۀ شاهرخ ازمفاد تجارت خویش بنیه مالی علما،دانشمندان،هنرمندان وفرهنگیان راتقویت وتدارک می کردند، که این خود باعث رشد وگسترش علم، فرهنگ وهنر می شد. – شاهرخ کوشیدتافعالیت های علمی –هنری ازمرکزبسوی ولایات راه یابد وگسترش پیداکند.درنتیجۀ این سیاست بود که هنر،فرهنگ وعلم نه تنهادرپایتخت،بلکه درمراکزولایات نیزنضج گرفت ونتیجۀ آن ترقی وتعالی مکتب هاوکانون های علمی-هنری هرات،علمی-هنری شیرازوعلمی-هنری سمرقند گردید.