آرشیف

ماه مبارك رمضان، نهمين ماه هجرى قمرى و مهمترين و شريفترين ماه هاى سال است ودر نزد پيروان اديان الهى و توحيدى، به ويژه دين حنيف ابراهيمى در جزيرة العرب، از اعتبار و موقعيت ممتازى برخوردار بود و در دين اسلام نيز ارزش و بهاى مضاعفى پيدا كرد و علاوه بر وجوب روزه در اين ماه شريف، بنا برتصريح قرآن مجيد، شب قدر در آن واقع شد و خود قرآن نيز در اين شب يك جا بر رسول خدا(ص) نازل گرديد و اصولاً ماه رمضان از ديدگاه اسلام، ماهى است كه منتسب به پروردگار منان مى باشد و هر كسى حرمت اين ماه را نگه دارد، طبعاً مهمان خداوند متعال خواهد بود. اما در نزد سالكان و طى كنندگان راه عرفان، اولين ماه سال خود سازى و آغازين ايام طريق وصل به مقام عبوديت و معرفت مى باشد. در اين باب روايات فراوانى وارد گرديده است.
پيامبراكرم(ص) در عظمت و شرافت اين ماه عزيز، در خطبه معروف خويش فرمود:
«ايها الناس! انه قد أقبل اليكم شهر الله بالبركة و الرّحمة و المغفرة، شهر هو عند الله افضل الشهور، و ايامه افضل الأيام، و لياليه أفضل الليالى، و ساعاته افضل الساعات، و هو شهر دعيتم فيه الى ضيافة اللّه، و جعلتم فيه من اهل كرامة الله…؛ (1) يعنى: مردم! ماه خدا با بركت و رحمت و بخشش گناهان نزديك است؛ ماهى كه نزد خدا برترين ماه ها، روزهايش برترين روزها، شب هايش بهترين شب ها و ساعت هاى آن بهترين ساعت ها است؛ ماهى كه در آن به ميهمانى خدا د عوت شديد و شما را در اين ماه از كسانى قرار داده اند كه شايسته كرامت خدا هستند…»(2)
عبدالله بن عباس از پيامبراكرم(ص) درباره فضيلت ماه رمضان و فوايد بى شمار آن براى امت اسلام، روايتى نقل كرده است، كه انسان را به شگفتى وامى دارد. آن حضرت در فرازى از اين حديث شريف فرمود: «و ان لله تعالى فى آخر كلّ يوم من شهر رمضان عند الافطار ألف ألف عتيق من النّار، فاذا كانت ليلة الجمعة و يوم الجمعة، أعتق فى كلّ ساعة منهما ألف ألف عتيق من النّار، و كلّهم قد استوجبوا العذاب، فاذا كان فى آخر يوم من شهر رمضان أعتق الله فى ذلك اليوم بعدد ما أعتق من اوّل الشّهر الى آخره؛(3) خداوند متعال در آخر هر روز از ماه رمضان، به هنگام افطار يك ميليون نفر را و در شب جمعه و روز جمعه (در اين ماه شريف) در هر ساعت، يك ميليون نفر را كه همگى سزاوار آتش جهنم اند، از آتش آزاد مى كند و هنگامى كه آخرين روز ماه رمضان فرا رسد، در أن روز به تعداد كسانى كه از اول تا أخر ماه رمضان آزا د كرده است، بندگان گناهكار خويش را از آتش جهنم آزاد مى كند.»
اميرمؤمنان على بن ابى طالب(ع) در حديثى فرمود: نگوييد رمضان؛ زيرا نمى دانيد رمضان چيست؛ و اگر كسى گفت، بايد براى كفاره آن، صدقه دهد و روزه بگيرد. بلكه همانطورى كه خداوند متعال فرموده است بگوييد: ماه رمضان.(4)
فضيلت و موقعيت ماه مبارك رمضان، بيش از آن مقدارى است كه ما بتوانيم در اين مقال بيان كنيم و بدين جهت به همين مقدار بسنده كرده و در اين جا تنها به برخى از اعمال عبادى و عرفانى آن اشاره مى كنيم: الف – پيش از ورود به ماه مبارك رمضان:
آمادگى ورود به ماه خدا و پيدا كردن لياقت و صلاحيت روحى و روانى جهت حضور در ضيافت الهى در اين ماه عزيز، بسيار مهم وقابل توجه است و مؤمنان و عارفان نبايد ازآن غافل بمانند. در اين باب توصيه و تذكرهايى از سوى معصومين و اولياى ما وارد شده است كه به برخى از آن ها اشاره مى كنيم:
1- بايد روح وروان خود را با دعا، استغفار، تلاوت قرآن كريم، توبه و انابه پذيراى اين مهمانى بزرگ بنماييم. عبدالسلام بن صالح هروى، معروف به ابا صلت گفت: در آخرين جمعه ماه شعبان برمولايم امام رضا(ع) وارد شدم و آن حضرت درباره ورود به اين ماه و آمادگى درك آن، به من چنين فرمود: يا اباالصلت انّ شعبان قد مضى اكثره و هذا آخر جمعة فيه، فتدارك فيما بقى تقصيرك فيما مضى منه، و عليك بالاقبال على مايعنيك، و اكثر من الدعاء والاستغفار و تلاوة القرآن، و تب الى اللّه من ذنوبك، ليقبل شهر رمضان اليك و انت مخلص للّه عزّوجلّ، ولا تدعن امانة فى عنقك الا اديتها، وفى قلبك حقدا على مؤمن الا نزعته، ولا ذنباً انت مرتكبته الا اقلعت عنه، واتق الله و توكل عليه فى سرك امرك و علانيتك " ومن يتوكل على اللّه فهو حسبه ان اللّه بالغ امره قد جعل لكل شى ء قدرا "(5) و اكثر من ان تقول فيما بقى من هذا الشهر: "اللهم ان تكن غفرت لنا فيما مضى من شعبان فاغفر لنا فيما بقى منه " فان اللّه تبارك و تعالى يعتق فى هذا الشهر رقابا من النار لحرمة شهر رمضان(6)
اى ابا صلت! بيشتر شعبان گذشت و اين آخرين جمعه آن است؛ كوتاهى گذشته خود را در اين ماه جبران كن، بسيار دعا و استغفار كن و خيلى قرآن بخوان؛ و از گناهانت توبه كن، تا وقتى ماه رمضان مى آيد مخلص براى خدا باشى و هيچ امانتى بگردنت نباشد مگر اين كه آن را رد كنى و هيچ كينه اى از مؤمنى در دلت نباشد مگر اين كه آن را از بين ببرى و از هر گناهى كه انجام مى دهى، دست بردارى، تقواى خدارا پيشه كن و در نهان و آشكارت به او توكل كن " و كسى كه به خدا توكل كند براى او كافى خواهد بود " و در باقى مانده اين ماه، اين دعا را زياد تكرار كن: " خدايا ! اگر در اين مدت كه از شعبان گذشته، مارا نبخشيده اى، در مدتى كه از آن مانده است مارا بيامرز " زيرا خداوند متعال به احترام ماه رمضان، در اين ماه افراد زيادى را از آتش رها مى كند.(7)
از امام على بن ابى طالب(ع) نيز روايت شده است: عليكم فى شهر رمضان بالاستغفار والدعاء، اما الدعاء فيدفع عنكم البلاء، واما الاستغفار فيمحو ذنوبكم.(8) 2- وصل شعبان به رمضان
مى توان با روزه گرفتن آخرين روزهاى ماه شعبان، اين ماه را به ماه رمضان وصل و ثواب روزه هردو ماه را دريافت كرد. از امام جعفر صادق (ع) روايت شد: من صام ثلاثه ايام من آخر شعبان و وصلها بشهر رمضان، كتب اللّه له شهرين متتابعين؛(9)هركه سه روز آخر ماه شعبا ن را روزه بگيرد و آن را به روزه ماه رمضان وصل نمايد، خداوند متعال ثواب دوماه روزه پشت سرهم (هردو ماه شعبان و رمضان) را براى وى منظور مى نمايد. 3- خواندن دعاهاى وارده
سيد بن طاووس (ره) در اقبال الاعمال گفت: ما از طرق متعدد به اين روايت دسترسى پيدا كرديم كه امام صادق(ع) در آخرين شب ماه شعبان و در شب اول ماه رمضان، اين دعا را مى خواند: اللهم انّ هذا الشهر المبارك، الذى انزلت فيه القرآن، وجعلته هدى للناس و بيّنات من الهدى والفرقان قد حضر، فسلمنا فيه و سلمنا منه، و سلمه لنا و تسلمه منا، فى يسر منك و عافيه…(10) 4- زيارت امام حسين(ع)
براساس روايات متعدد، زيارت حضرت اباعبد الله الحسين(ع) در اين ماه عظيم ثواب فراوانى دارد. از جمله در روايتى از امام جعفر صادق(ع) آمده است: زيارت امام حسين(ع) در يكى از شب هاى اول، پانزده و آخر ماه رمضان، موجب عفو و ريزش گناهان انسان مى گردد و ثواب ح ج و عمره را براى وى در پى خواهد داشت.(11) و در حديثى ديگر فرمود: من زار قبر الحسين(ع) فى شهر رمضان و مات فى الطريق، لم يعرض و لم يحاسب و يقال له: ادخل الجنه آمنا؛(12) هركه قبر اباعبدالله الحسين(ع) را در ماه رمضان زيارت كند و در اين راه بميرد (در روز قي امت) جلويش گرفته نمى شود و از او بازخواست نمى گردد و به وى گفته مى شود: با كمال امنيت و آرامش وارد بهشت شويد. 5 – شناخت هلال رمضان
يكى از وظايف مؤمنان و روزه گيران شناخت هلال رمضان است، تا روز بعد را به عنوان اولين روز ماه مبارك رمضان روزه بگيرند. براى شناخت هلال رمضان، راه هاى فنى و روايى مختلفى وجود دارد كه در اين بحث، جاى پرداختن به آن ها نيست. برخى از علما و دانشمندان شيعه ، از جمله سيد بن طاووس(ره) در الاقبال و شيخ كلينى(ره) در الكافى به بعضى از آن ها اشاره كرده اند.(13) 6- دعاى رؤيت هلال
از سنت هاى رايج مؤمنان در آخرين دقايق آخرين روز ماه شعبان، رؤيت هلال رمضان و خواندن دعاى مأثوره است. در اين باره دعاهاى زيادى وارد شده است. از جمله اين دعاء كه از رسول خدا(ص) روايت شده است: اللهم اهله علينا بالامن والايمان، والسلامة والاسلام، والعا فية المجلله ودفع الاسقام، والرزق الواسع، والعون على الصلاة والصيام والقيام و تلاوة القرآن . اللهم سلمنا لشهر رمضان، و تسلمه منا و سلمنا فيه، حتى ينقضى عنا شهر رمضان، و قد عفوت عنا و غفرت لنا و رحمتنا.(14) ب – اعمال مشترك ماه مبارك رمضان 1- خواندن دعا و مناجات
دعاها و مناجات فراوانى ازامامان معصوم(ع) در اين ماه وارد شده است كه به طور مشترك در تمامى اين ماه مى توان خواند. مانند دعاى: اللهم ارزقنى حج بيتك الحرام…، پس از هر نماز واجب؛ دعاى: يا على يا عظيم، يا غفور يا رحيم…؛ پس از هر نماز واجب؛ دعاى: الل هم ادخل على اهل القبور السّرور…، پس از هر نماز واجب و دعاى: اللهم لك صمت و على رزقك افطرت و عليك توكلت فتقبل منى، به هنگام افطار.(15) 2- خواندن قرآن
ماه رمضان، ماه نزول قرآن است. بدين لحاظ سفارش فراوان در خواندن قرآن و تدبر وتفكر در آن شده است و چه خوب است كه مؤمنان در هرچند روز، و حتى در هرروز يك ختم قرآن نمايند. امام محمد باقر(ع) در روايتى فرمود:لكل شى ء ربيع، و ربيع القرآن شهر رمضان؛(16) برا ى هرچيزى بهار است، و بهار قرآن ماه رمضان مى باشد.
برخى از ائمه اطهار(ع) در اين ماه، چهل ختم قرآن و حتى گاهى زيادتر از آن انجام مى دادند.(17)
3- ذكر استغفار و گفتن "لا اله الا الله " و صلوات فرستادن بر محمد و آل محمد(ص).(18)
4- صدقه دادن و افطار دهى به روزه داران، اگر چه به چند دانه خرما و يا شربتى از آب باشد. پيامبر اكرم(ص) در روايتى فرمود: من فطر فى هذا الشهر مؤمنا صائماً، كان له بذلك عند اللّه عزّو جلّ عتق رقبة مؤمنة، و مغفرة لما مضى من ذنوبه. فقيل: يا رسول اللّه ليس كلن ا نقدر ان نفطر صائما؟ فقال: انّ اللّه تبارك و تعالى كريم يعطى هذا الثواب منكم من لم يقدر الاّ على مذقة من لبن يفطر بها صائماً، او شربة من ماء عذب، او تميرات لايقدر على اكثر من ذلك.(19) 5 – خواندن نمازهاى مستحبى
ماه رمضان، فرصت مناسبى براى نماز و راز و نياز بامعبود محبوب است، به ويژه قضاى نمازهاى واجب فراموش شده و يا ترك شده. هم چنين بجا آوردن نمازهاى مستحبى فراوانى كه براى اين ماه تعيين شده است. مانند خواندن هزار ركعت نماز در مجموع اين ماه شريف. بدين گونه كه در دهه اول و دهه دوم در هر شبى بيست ركعت خوانده شود، كه هر دو ركعت به يك سلام باشد؛ كه هشت ركعت آن را پس از نماز مغرب و دوازده ركعت آن را پس از نماز عشاء به جا آورد.
در دهه سوم، در هر شبى سى ركعت، به مانند شب هاى دهه اول و دهه دوم، كه مجموع آن ها، هفتصد ركعت مى گردد و باقى مانده را كه سيصد ركعت مى باشد در سه شب قدر، و هر شبى يكصد ركعت به جا آورد.(20)
گفتنى است، كه اين نماز، غير از نمازهاى مستحبى معمولى، مانند غفيله و نافله است، كه آن ها نيز به جاى خويش اقامه گردند. 6- صله رحم و ديدار از والدين و فاميلان نزديك و زيارت برادران مؤمن.
7- زيارت معصومين(ع)، به ويژه اميرمؤمنان(ع) و امام حسين(ع).(21)
8 – اعتكاف
در تمام ايام ماه مبارك رمضان، به خصوص در دهه سوم اين ماه شريف، اعتكاف در مساجد از سنت مى باشد.(22)
به هر روى، اين ماه، ماه عبادت و بندگى در درگاه خداى سبحان است وبزرگان و پيشوايان معصوم ما براى آن اهميت ويژه اى قايل بوده و حساب خاصى براى آن باز مى نمودند. در روايتى ازامام صادق (ع) آمده است: كان على بن الحسين(ع) اذا كان شهر رمضان لم يتكلم الّا بالدعاء ، والتسبيح، والاستغفار، والتكبير فاذا افطر قال: اللهم ان شئت ان تفعل فعلت؛(23) امام زين العابدين(ع) سيره اش به اين بود هرگاه ماه رمضان مى رسيد، سخنى نمى گفت مگر به دعاء، تسبيح، استغفار و تكبير. همين كه وقت افطار مى رسيد مى گفت: خدايا اگر بخواهى (چيزى را) انجام دهى مى دهى.
آنان كه معصوم و پاك و پاكيزه سرشت بودند چنين رفتار و كردارى داشتند، ماها كه جايزالخطا و پرونده اعمالمان سنگين و تيره است، بايد بيشتر به فكر خود بوده و از فيوضات ارزشمند اين ماه شريف بهره فراوان ترى ببريم ولذا هرچه مى توانيم بايد تلاش و كوشش كنيم و ذخيره اى از اين ماه براى آخرت خويش تهيه كرده و خود را از گمراهى و ارتكاب به معصيت دور نگه داريم. ج – اعمال ليالى قدر
شب هاى قدر (نوزدهم، بيست و يكم و بيست و سوم ماه رمضان) شب هاى بزرگ و شريف سال است و در تمامى سال، شبى به عظمت و فضيلت آن ها نمى رسد و عمل عبادى در اين شب، بهتر از عمل در هزار ماه است و در چنين شبى قرآن كريم بر پيامبراكرم(ص) نازل گرديد و قلب شريف آن حضرت با انوار آيات الهى منور گرديد. هم چنين در شب قدر، تقدير امور سال از سوى پروردگار متعال انجام مى گيرد و فرشتگان و روح (كه اعظم فرشتگان است) در اين شب به اذن پروردگار متعال بر زمين نازل شوند و به محضر امام زمان(ع) مشرف شده و آن چه براى هر كسى مقدر شد ه است، بر امام زمان(ع) عرضه مى كنند. سوره قدر (نود و هفتمين سوره قرآن مجيد) در خصوص همين شب نازل گرديد.
به هر روى، أعمال و عبادات شب هاى قدر بر دو دسته اند:
دسته اول: اعمالى كه به طور مشترك، در هر سه شب انجام مى گيرند.
دسته دوم: اعمال مخصوص هر يك از سه شب قدر.
اما اعمال مشترك ليالى قدر عبارتند از :
1- غسل
بهتر است مقارن غروب آفتاب روز قبل، اين غسل را انجام دهد و با همان، نماز مغرب شب نوزدهم را به جاى آورد.
2- نماز شب قدر
اين نماز دو ركعت است، كه در هر ركعت پس از حمد، هفت بار سوره توحيد را قرائت كند و پس از سلام، هفتاد بار بگويد: استغفراللّه و اتوب اليه
3- قرآن به سر نمودن و خدا را به معصومين(ع) سوگند دادن
4- زيارت مخصوص امام حسين(ع)
5 – شب زنده دارى(احياء)
6- صد ركعت نماز، به پنجاه سلام، كه در هر ركعت پس از حمد، ده بار سوره توحيد را قرائت كند
7- خواندن دعاى جوشن كبير
8- خواندن دعاهاى وارده ديگر
اما اعمال مخصوص هريك از سه شب قدر:
الف – شب نوزدهم ماه رمضان
اعمال عبادى اين شب بزرگ، عبارتند از:
1- صد بار استغفار
2- صد بار لعن بر قاتلان اميرمؤمنان(ع) (اللهم العن قتلة اميرالمؤمنين)
3- خواندن دعاى: اَللهم اجعل فيما تقضى و تقدّر…
4- خواندن دعاهاى مأثوره ديگر .
ب – شب بيست و يكم ماه رمضان، دومين شب قدر
فضيلت شب بيست و يكم ماه رمضان از فضيلت شب نوزدهم ماه رمضان زيادتر است.اعمال مشتركه اى كه در آن جا ذكر كرده ايم، براى شب بيست و يكم نيز جارى است.
از روايات متعدد به دست مى آيد، كه شب قدر، يكى از دو شب بيست و يكم و بيست و سوم ماه رمضان است. از باب نمونه، به اين دو روايت توجه فرماييد:
1- عن حمران قال: سئلت أبا عبدالله(ع) عن ليلة القدر، قال: هى فى اِحدى و عشرين و ثلاث و عشرين.
2- عن عبدالواحد بن المختار الانصارى قال: قلت لابى جعفر(ع): أخبرنى عن ليلة القدر، قال: التمسها فى ليلة اِحدى و عشرين و ثلاث و عشرين، فقلت: أفردهالى، فقال: و ما عليك أن تجتهد فى ليلتين.
به هر روى، اعمال اين شب عظيم عبارتند از:
1- آغاز اعتكاف در مسجد.
2- رفتن به سوى مرقد مطهر اباعبدالله الحسين(ع) و شب زنده دارى در آن مكان شريف.
3- خواندن اين دعا در هر شب از دهه آخر ماه رمضان: اعوذ بجلال وجهك الكريم ان ينقضى عنى…
4- خواندن اين دعا: اشهد ان لا اله الّا اللّه وحده لا شريك له، و اشهد انّ محمّداً عبده و رسوله و اشهد انّ الجنة حق و…
5 – خواندن اين دعا، پس از هر فرائض و نوافل: اللهم أدّعنا حقّ ما مضى…
6- خواندن اين دعا در هر شب از دهه آخر ماه رمضان: اللهم انّك قلت فى كتابك المنزل شهر رمضان…
7- خواندن دعاى: يا مولج الليل فى النهار و مولج النهار فى الليل…
8 – خواندن دعاى: لا اله الا الله مدبر الامور،و مصرف الدهور و…
ج – شب بيست و سوم ماه مبارك رمضان: سومين شب قدر
گرچه وجود شب قدر در ميان سه شب از ماه مبارك رمضان، يعنى شب هاى نوزدهم، بيست و يكم و بيست و سوم محتمل است، وليكن احتمال دو شب آخرى بيشتر است.
هم چنين در بين دو شب آخر، شب بيست و سوم احتمالش بيشتر است. بلكه از برخى روايات و توصيه هاى پيامبر(ص) و امامان معصوم(ع) به اصحاب و خانواده خويش، به دست مى آيد كه شب قدر، متعيناً شب بيست و سوم ماه رمضان است.
ضمره انصارى از پدرش روايت كرد، كه وى از پيامبراكرم(ص) شنيده است كه شب قدر، شب بيست و سوم است.
هم چنين " زراره " از عبدالواحد بن مختار انصارى روايت كرد: سألت اباجعفر(ع) عن ليلة القدر، فقال: أخبرك و اللّه ثم لا أعمى عليك، هى اول ليلة من السّبع الآخر؛ از امام محمد باقر(ع) پرسيدم: شب قدر چه شبى است؟ آن حضرت فرمود: به خدا سوگند، تو را به آن خبر مى ده م. پس فراموشت نشود و آن نخستين شب هفته آخر (ماه رمضان) است.
زراره پس از نقل حديث گفت: آن ماه رمضان، بيست و نه روز بود. بنابراين نخستين شب هفته آخر، همان شب بيست و سوم خواهد بود. اما از اين كه معصومين(ع) آن را بالخصوص تعيين نمى كردند، بدين جهت بود كه مسلمانان از اين ماه شريف، مخصوصاً در اين سه شب بزرگ رمضان، با ش ب زنده دارى و عبادت زياد، ثواب بيشترى نصيب خود نمايند.
به هر روى اين شب به مانند شب هاى قدر ديگر، أعمال مشترك و أعمال ويژه اى دارد، كه اعمال مشترك آن ها را در شب نوزدهم بيان كرديم.
اما اعمال ويژه اين شب عبارتند از:
1- غسل.
بريد بن معاويه نقل كرد كه امام صادق(ع) را ديدم كه يك بار در سر شب و يك بار در آخر شب بيست و سوم ماه رمضان غسل نمود.
2- خواندن دعايى كه در آثار علما و محدثين قديم شيعه يافت شده است: اللهم اِن كانَ الشّك فى أنّ ليلة القدر فيها أو فيما تقدّمها واقع، فانه فيك وفى وحدانيك…
3- خواندن دعاى روايت شده از رسول خدا(ص): َسبوح قدّوس رِبُّ الملائكة و الرّوح…
4- خواندن دعاى دهه آخر ماه رمضان: َيا ربّ ليلة القدر و جاعلها خيراً من الف شهر…
5 – خواندن دعاى: اللهم اِياكَ تعمدت الليلة بحاجتى و بك انزلت فقرى…
6- خواندن دعاى: اللهم اجعلنى من أوفر عبادك نصيباً من كل خير…
7- خواندن دعاى: اسألك مسألة المسكين المستكين، و ابتهل اليك…
8 – خواندن دعاى: اللهم ِاِنى اسئلك سئوال المسكين المستكين، و ابتغى اليك…
9- خواندن دعاى: اللهمِ اجعل فيما تقضى و فيما تقدّر من الامر المحتوم…
10 – قرائت سوره هاى عنكبوت، روم و دخان و هزار بار سوره قدر.
11- دعاى امام حسن(ع) در شب قدر: يا باطناً فى ظهوره و يا ظاهراً فى بطونه…
12- زيارت امام حسين(ع).
13- دعا براى هدايت گمراهان و دعا براى استمرار و استحكام توفيق اهل توفيق و ايمان.
14- شب زنده دارى و عبادت در مسجد.
15- خواندن و تكرار كردن دعاى فرج آقا امام زمان(عج): اللهم كن لوليك الحجة بن الحسن(ع)…
16- خواندن دعاى: اللهم امدد فى عمرى و اوسع فى رزقى…(24)
از خداوند منان مسئلت مى نماييم كه ما و همه مومنان و پيروان مكتب اهل بيت(ع) را در اين ماه عزيز و شريف، مهمان ضيافت و خوان گسترده خويش قرارداده و با بخشايش گناهان و خطاياى ما، سعادت دنيا و آخرت را نصيبمان بفرمايد و قلب نازنين مولا و سرورمان حضرت حجة بن ال حسن(ارواحنا لمقدمه الفداه) را از ما خشنود و راضى بگرداند.
 
 
پى نوشت ها:1. الاقبال بالاعمال الحسنه (سيد بن طاووس)، ج 1، ص 26.
2. ترجمه المراقبات (ميرزا جواد ملكى تبريزى)، ص 211؛ مفاتيح الجنان (شيخ عباس قمى)، فضيلت ماه رمضان.
3. الاقبال بالاعمال الحسنه، ج 1، ص 24.
4. همان، ص 28.
5. سوره طلاق، آيه 36.
6. الاقبال بالاعمال الحسنه، ج 1، ص 42.
7. ترجمه المراقبات، ص 190.
8. الكافى (شيخ كلينى)، ج 4، ص 88 ؛ الاقبال بالاعمال الحسنه، ج 1، ص 69.
9. الاقبال بالاعمال الحسنه، ج 1، ص 43.
10. همان، ص 43.
11. همان، ص 46.
12. كامل الزيارات – ابن قولويه – ص 546.
13. الكافى، ج 4 ص 78 ؛الاقبال بالاعمال الحسنه، ج 1، ص 56.
14. الاقبال بالاعمال الحسنه، ج 1، ص 62 ؛ الكافى، ج 4، ص 70؛ من لايحضره الفقيه – شيخ صدوق – ج 2،ص 96.
15. مفاتيح الجنان، اعمال مشترك ماه رمضان ؛ الاقبال بالاعمال الحسنه،ج 1، ص 246.
16. الكافى، ج 2، ص 630.
17. الاقبال بالاعمال الحسنه، ج 1، ص 231.
18. مفاتيح الجنان، اعمال مشترك ماه رمضان ؛ترجمه المراقبات، ص 243.
19. الاقبال بالاعمال الحسنه، ج 1، ص 38 ؛ترجمه المراقبات؛ ص 280؛ المحاسن – البرقى – ج 2،ص 396.
20. وقايع الايام ( شيخ عباس قمى)، ص 15؛ الاقبال بالاعمال الحسنه،ج 1،ص 46؛ ترجمه المراقبات، ص 267.
21. الاقبال بالاعمال الحسنه، ج 1، ص 45.
22. همان، ص 230.
23. الصحيفه السجاديه (ابطحى)، ص 313.
24. نك: الكافى ( شيخ كلينى)، ج 2 ؛ الاقبال بالاعمال الحسنه (سيد بن طاووس)، ج 1، از ص 313 الى 387 ؛ مفاتيح الجنان (شيخ عباس قمى)، اعمال شب بيست و يكم ماه رمضان ؛ وقايع الايام (شيخ عباس قمى)، از ص 38 الى 45.