آرشیف

از منابع هندی The times of India Sunday, July, 30,1987

نویسنده:  آر. سنگوپتا

 

 

 

 آر- سنگوپتا باستان شناس هندی که درحفریات آثار باستانی در افغانستان کار کرده است میگوید:منار سیاه پوش در ولایت نیمروز افغانستان ومنار جام که قبل از قطب مناراعمار شده اند.احتمالاً" بالای پلان ودیکورسطوح و سیمای قطب منار تاثیر انداخت.اما ساختمان منار پیروزی هندی (قطب منار) از لحاظ سبک کاری و تزئینات آن پیشرفت بهتری دارد.

این مقاله در شماره دوم مجله باستان شناسی در سال 1368هجری شمسی در کابل انتشار یافته است.

 

 

آیا قطب منار بخاطر یاد بود خواجه قطب الدین بختیار کا کی توسط التتمش اعمار گردید؟

آیا قطب منار رصدخانه پرتوی راج چوهان بود؟

 آیا در اول (گریوداد هواجه) بود که در مقابل معبد (وشنو) ساخته شد؟

کشف اخیر یک منار مخر و به در سیاه پوش واقع در ولایت نیمروز (جنوب غرب افغانستان) باید نظریات ممکن را در مورد مودل و شکل اولی قطب منار قرین به یقین بسازد.

اولی ساختمانی است از خشت های سامانی که در مقابل بعضی از مخر وبه هاییکه احتمالا" از یک مسجد است، موقعیت دارد. این منار به اواخر قرن نهم و یا اوایل قرن دهم میلادی ارتباط داده شده میتواند.

ویک پلانی مشابه قطب منار را دارا است. خاصتاً از لحاظ داشتن لبه های طولانی زاویه وی و نیمه دایروی که به شکل متناوب تنظیم گردیده است قسمت های موجوده منار خشتی به اندازه زیاد همانند قسمت های تحتانی کلپی شده آن به نظر میرسد.

قاعده منار سامانی اکنون در وضعی نیست تاکدام مفکوره در مورد تنظیم اصلی تهداب  و اساس آن بدهد. قسمت موجوده آن شامل شش بند افقی خشت کاری میباشد هر بند از پنج برآمد گی خشتی ساخته شده است. هر بند توسط برامد گی ها وفرو رفتگی ها تزیینی از هم جدا شده است که با یک نواختی ساختمان لوله مانند و عمودی آنرا تلافی کرده باشد .

ظواهرتزیین شده وخشت کاری روی آن خصوصیت قبلی منار را توضیح کرده و آنرا با مقبره اسمعیل دومین فرمانروای سامانی در بخارا 907 – 892 م مقایسه میکند. مقبره اسمعیل از لحاظ قدامت در اسلام دوم است. امور ترتیب و تنظیم روی دیوارهای مقبره گر چه کاملا" مانند آن منار نبود اما اساسا" یکی است.

 دیوار های آن متشکل از خشت های هموار بالبه های تیز دارای دیزاین های مرغوب متناوب وافقی در گروپ های سه گانه است. وجه مشترک ظواهردیکور بین این دو ساختمان نشان میدهد که هر دو هم زمان ساخته شده اند.

 ساختمان شناخته شده دیگری سامانی قدیمی ترین مسجد افغانستان است که در حوالی قرن دهم میلادی ساخته شده که نام محلی آن (نه گنبد) در بلخ است. گرچه قطب منار مانند منار سیاه پوش معلوم میشود اما از لحاظ کرکتر و مشخصات ارتباط نزدیک با منار غیاث الدین غوری 1163-1202  میلادی در جام غور پیدا میکند.

در اصل غوری ها یک تعداد خیلی کمی مناره های افتخاری (استاده) بلند کردند. موسس اصلی سلطه غوری ها علاو الدین 1151 – 1157 م پنداشته میشود. یعنی کسیکه برادران خود را موفقانه رهایی داده و دشمنان خویش را شکست داد جوزجانی موًرخ پس از یک قرن مینگارد که چگونه غزنی تحت تسلط بهرامشاه، تو سط علاوًالدین سوختانده وثروت شهر و مردم آن از بین برده شد.

تا آنکه لقب جها نسوز را برایش کمایی کند (؟؟) خاک غزنی توسط ا سرای جنگی به فیروز کوه (پایتخت) انتقال داده شد و خون شان بخاطراعمار منار های افتخاری و پیروزی در ها ون کوبیده شد غیاث الدین (برادر زاده اش) که فرمانده لایق واعمار کننده قوی بود. جانشین علاوً الدین گردید. ولی منار های را در جام آباد کرد تاخاطره گنجینه محلی رازنده نگهدارد. که بعدا توسط جمعیت یهودی Hebrew تصرف گردید.

قطب منار هم تحت شرایط مشابه اعمار گردید. معزالدین برادر غیاث الدین در غزنی حکمروایی داشت وامپراطوری غوری ها را پس ازشکست پرتوی راج شاه چو هان در 1192 م در تراواری Taraori  الی هند توسعه داد.

قطب الدین ایبک غلام ترکی  وی سپه سالار بود. اوقطب الدین را به حیث وایسرا (نایب السلطنه) درسرزمین های مفتوحه گذاشته و خودش به افغانستان بر گشت. ایبک وظیفه سپرده شده را تکمیل نموده طوریکه حکمروایی غوری ها را با تصاحب مقام چوهان ها در لال کوت یا قبیله راج پیتوراء وسعت بخشید.

قطب الدین ایبک بعداز تحکیم سلطه و مقام خویش دست بتعمیر مسجد قوة الاسلام (قبته الاسلام) در 1197 م زد. بعداز دو سال مطابق روش خاص غوری ها به ساختن منار افتخاری پیروزی قطب منار به رسم عنعنه غوری آغاز نمود قطب ا لدین صرف توانست قسمتی از طبقه اول منار را آباد کند. که سطح خارجی آن توسط شش بند زینتی تزیین شده است از جمله این شش بنددر بند سوم ،  پنجم و ششم چندآیت قرآن کریم نقل شده است در بند اول بر علاوه نقل از آیات قرآن کریم، کلمات ذیل تحریر گردیده است. ( میر سپه سالار برزگ و عالی شان) واضحاً القاب فوق به قطب الدین منسوب است. نوشته دیگرآن در اثر کار غیر محتاطانه تر میم مجدد صدمه دیده است. در قسمت های نا مکمل موجود تنها القاب در تو صیف قطب الدین سالم مانده است. احتمالاٌ اسم وی نیز در کتیبه های ذکر شده چنانچه در سر طاق داخلی در وازه مسجد دیده میشود. جاییکه به تعقیب اسم وی القاب وی نیز آمده است. قطب الدین خود را سپه سالار ذکر کرده چرا که او فقط در سال 1206 (یعنی بعد از مرگ معزالدین غوری ) لقب سلطان را در یافت نمود او خود را سپه سالار مدافع از صاحبش، یعنی معزوالدین کسیکه امر اعمار مسجد را داد خطاب میکند. مطلب فوق در داخل گنبد  دروازه شمالی ذکر شده است. در کتیبه دوم روی منار، او مکرراز صاحب  خود یعنی معزالدین را اسکندر ثانی نامیده است. هیچگونه معلوماتی در دست نیست که آیا قطب الدین پلان اعمار چند قسمت یاطبقه منار را روی دست داشت. و یا آنرا به کدام ارتفاع میرسانید؟ لیکن قاعده های هردو منار در جام و دهلی دارای قطر (47فت) اندازه میشود . التتمش داماد قطب الدین سه قسمت و یا طبقه دیگر را به قطب منار نا تمام اضافه ساخت. تا به چهار قسمت یاطبقه میرسد. بلندی آن 238 فت است که 15 فت اضافه تر ازمنار جام (همانندآن ) میباشد . بلندی  موجوده منار به اندازه نیست که التتمش آنرا ساخته بود. طوریکه در کتیبه ها آمده است که سه مراتبه مورد آتش سوزی توسط رعد و برق (الماسک) قرار گرفته است و مرتبا" ترمیم شده است .

فیروز شاه تغلق اکثرحصص قسمت یا طبقه چهارم را در 1368 م مجدا"ترمیم نمود.و منار را از اندازه موجوده آن بلند تر ساخت. واضحا" قسمت و یا طبقه چهارم به دو قسمت یا طبقه تبدیل گردید. قطب منار برعلاوه آنکه مطابق یاداشت های علاءالدین خلجی  برج یاد گاری پیروزی است. همچنان محل است برای موًذ ن مسجد. منارغیاث الدین{جام} در کنار دریا هریرود  در یک دره دور ازانظار در محاصره  تنگ  کوه های بلند  و بزرگ موقعیت دارد. آنجا هیچ بقایای از کدام مسجد موجود نیست .  انتخاب چنین موقعیت خاص برای اعمار برج به افتخار پیروزی واضحا" به علت آن بود که محل مذکور برای جمعیت یهودی یا عبری مقدس  بود. بسیاری از زیارت های متبرکه افغانستان و هند در مواضع اعمار گردیده که نزد گروپ های مذهبی دیگر مقدس پنداشته میشود چونکه  مواضع مذکور  نزد جمعیت یهودیان مقدس بود لذا آیاتیکه برای نوشته در سطح منار انتخاب شده از سوره نزده قرآن کریم  در مورد مریم میباشد که راجع  به تولد بدون پدر حضرت عیسی و پیامبران دیگر چون ابراهیم اسحق و یعقوب  است. آیات متذکره  تشریح میکند که آنان چگونه توسط الهام خداوند رحیم رهمنا یی شده اند.

همچنان در این آیات از مزا یای بهشت برای آنانیکه راه شان را تعقیب مینمایند و جزای  دوزخ را برای  آنانیکه معتقد به ایشان نبودند ، وعده میدهد.

تصادفا" ممکن ذکر شده باشد که مو ضوع نقاشی که اخیرا" بالای دیوار های (مندی ) مربوط به (عرب کی سرای ) نزدیک مقبره همایون  در دهلی کشف شده، نشان مید هد که سوره نزده قرآن  کریم باشد. عنوان یا مو ضوع آن طفولیت حضرت عیسی  در آغو ش مریم یعنی مادرش است . همچنان دیده می شود اینکه تاچه اندازه نقاشی های ژوزویت ها که بواسطه اکبر حمایه شده دراجرااًت و تیپ نقاشی تاثیر انداخته است. بر علاوه تناوب بعدی قطب منار منحیث  یک اثر موًثر معماری با بهبود  وضع خشت کاری و در غنای تزئینات باقی میماند افغانستان برای هند مود لی غرض اعمار قطب منار تهیه داشت و هند آنرا توسط  دیکور محلی جلب و دلچسپ گردانید و شهکار معماری را بوجود آورد.

 

 

1. قطب منار دهلی

 

2. منار سیاه پوش در سیستان