آرشیف

امام شعبه بن حجاج بن وَرد عتکی ازدی مکنی به ابوبِسطام وَاسِطِي بصری از موالی اشاقربوده است. بعضی از مورخین تولد موصوف را در سال 85 هجری قمری گفته اند، و تعدادی می گویند: وی در سال 80 هجری قمری در زمان خلافت عبدالملک بن مروان اموی زاده شده است، اما ابوزید هروی تولد او را در سال 82 هجری قمری آورده است. موصوف واسطی الاصل بوده، اما از دوران کودکی در بصره سکونت داشته، حسن بصری را دیده، از وی علم آموخته، و از علمای بزرگ و شیخ اهالی بصره شمرده می شده است. تبحر و دانش وی در علم حدیث شهره آفاق بوده، و در علم نحو و شعر نیز مهارت کامل داشته است. حافظ شعبه بن حجاج را شخصیتی ثابت، دقیق، حجت، ناقد، صالح، زاهد، قانع، راس در علم و عمل، امام و ملقب به امیرالمومنین در حدیث گفته اند، وی از أبان بن تغلب، ابراهیم بن عامر بن مسعود جُحَمِي، ابراهیم بن محمد بن مُنتَشِر، إِبراهیم بن مُسلم هَجَرِي، إبراهبم بن مهاجر، ابراهیم بن مَیسَره، ابراهیم بن مَیمون، أزرق بن قیس، إسماعیل بن أبِي خالد، إسماعبل بن رجاء زُبَیدِي، إسماعیل بن سمیع، إسماعیل بن عبدالرحمن سدِي، إسماعیل بن عُلَیَّه، أسود بن قیس، أشعَث بن سَوَّار، أشعث بن ابی الشَّعثاء، أشعث بن عبدالله بن جابر حُدَّانِي، أنس بن سیرین، أیوب بن أَبِي تمیمه سَختِیانِي، أیوب بن موسی قُرَشِي، بُدَیل بن مَیسَرَه  عُقَیلِي، بُرَید بن ابی مریم سَلُولِي، بسطام بن مسلم، بشیر بن ثابت، بکیر بن عطاء، بلال، أَبِي بشر بیان بن بشر، توبه عَنبرِي، توبه ابی صَدَقه، ثابت بن اسلم بُنانِي، أَبِي المِقدام ثابت بن هُرمُز حَدَّاد، ثُویر بن ابی فاخته، جابر جُعفِي، ابی صخره جامع بن شَدَّاد، جَبَله بن سُحَیم، جعده ابن ابن ام هانِي، جعفر بن محمد صادق، جعفر بن ابی وَحشِیَه، جُلاس، حاتم بن ابی صغیره، حاضر بن مهاجر، حبیب بن ابی ثابت، حبیب بن زبیر، حبیب بن زید انصارِي، حبیب بن شهید، حجاج بن عاصم، پدرش حجاج بن ورد، حر بن صباح، حرب بن شداد، حسن بن عمران، حسین معلم، حصین بن عبدالرحمن، حکم بن عُتَیبَه، حماد بن ابی سلیمان، حمزه ضبِي، حُمید بن نافع، حمید بن هلال، حمید طویل، حیان أزدِي، خالد حذاء، خبیب بن عبدالرحمن، خلید بن جعفر، أَبِي ذُبیان خلیفه بن جعفر، داود بن فَراهیج، داود بن ابی هند، داود بن یزید أودِي، ربیع بن لوط، ربیعه بن ابی عبدالرحمن، رکین بن ربیع، زبید یامِي، زکریاء بن ابی زائده، زیاد بن عِلاقه، زیاد بن فیاض، زیاد بن مِخراق، زید بن حوارِي العَمِّي، زید بن محمد بن عمرِي، سعد بن ابراهیم، سعد بن اسحاق بن کعب بن عجره، سعید بن ابی برده بن أبِي موسی أَشعرِي، سعید بن ابی سعید مقبرِي، سعید بن مسروق ثورِي، ابی مسلمه سعید بن یزید، سعید جُرَیرِي، سفیان ثوری، سفیان بن حسین، سَلم بن عطیه، سلمه بن کُهَیل، سلیمان بن عبدالرحمن، سلیمان أعمش، سلیمان تیمی، سلیمان شیبانی، سِماک بن حرب، سماک بن ولید حَنَفِي، سهیل بن ابی صالح، سواده بن حنظله، سَواده بن عبید عِجلِي، ابی قزعه سوید بن حجیر، سوید بن عبید، أبِي مِنهَال سَیَّار بن سلامه رَیاحِي، سیار بن ابی الحکم، شرقِي بصری، شعیب بن حبحاب، صالح بن دِرهم، صالح بن صالح بن حی، صدقه بن یسار، ابی سنان ضرار بن مُرَّه شَیبانِي، طارق بن عبدالرحمن بجلی، طلحه بن مُصرف، ابی سفیان طلحه بن نافع، عاصم بن بَهدَله، عاصم بن سلیمان احول، عاصم بن عبیدالله، عاصم بن کُلیب، عامر أَحول، عباس جریری، عبدالله بن بِشر خثعمِي، عبدالله بن دینار، عبدالله بن ابی سفر هَمدانِي، عبدالله بن صُبَیح، عبدالله بن عبدالله بن جَبر انصارِي، عبدالله بن عون، عبدالله بن عیسی بن عبدالرحمن بن ابی لیلی، عبدالله بن مختار، عبدالله بن ابی نجیح، عبدالله بن هانی بن شَخَّیر، عبدالله بن یزید صُهبانِي، عبدالله بن یزید نخعی، عبدالأعلی بن عامر، عبدالأکرم بن ابی حنیفه، عبدالحمید صاحب الزیادی، عبدالخالق بن سلمه، عبدربه بن سعید انصاری، عبدالرحمن بن اصفهانی، ابی قیس عبدالرحمن بن ثروان، عبدالرحمن بن قاسم بن محمد بن ابی بکر صدیق، عبدالعزیز بن رُفَیع، عبدالعزیز بن صهیب، عبدالملک بن عمیر، عبدالملک بن میسرة الزَرَّاد، عبدالوارث بن ابی حنیفه، عبده بن ابی لبابه، عبیدالله بن ابی بکر بن انس بن مالک، عبیدالله بن عمر، عبیدالله بن ابی یزید، عبید ابی الحسن، عبیده بن معتب ضَبِي، عتاب مولای هرمز، ابی حصین عثمان بن عاصم أسدِي، عثمان بن عبدالله بن موهب، عثمان بن غیاث، عثمان بتِي، عدی بن ثابت، عطاء بن سائب، عطاء بن ابی مسلم خراسانِي، عطاء بن ابی میمونه، عقبه بن حُرَیث، عقیل بن طلحه سلمِي، عکرمه بن عمار یمامِي، علقمه بن مرثد، علی بن أقمر، علی بن بَذِیمه، علی بن زید بن جدعان، علی بن مدرک، علی بن ابی اسد حَنَفِي، عمار بن عقبه عبسی، عماره بن ابی حفصه، عمر بن سلیمان عمری، عمر بن محمد بن زید عمری، عمرو بن ابی حکیم، عمرو بن دینار، عمرو بن عامر انصارِي، عمرو بن مره، عمرو بن یحیی بن عماره، عمران بن مسلم جعفی، ابی جعفر عمیر بن یزید خطمی، عوام بن حوشب، عوف أعرابی، عون بن ابی جحیفه، علاء بن عبدالرحمن، علاء برادرزاده شعیب بن خالد رازِي، عیاض بن ابی خالد بجلِي، عیینه بن عبدالرحمن بن جوشن، غالب تمار، غالب قطان، غیلان بن جامع، غیلان بن جریر، غیلان بن عبدالله واسطی، فرات قزار، فراس بن یحیی همدانِي، فرقد سبخِي، فضیل بن فضاله قیسِي، فضیل بن میسره، قاسم بن ابی بزه، قاسم بن مهران، قتاده بن دِعامه، قره بن خالد سدُوسِي، قیس بن مسلم، لیث بن ابی سلیم، مالک بن انس، مالک بن عرفطه، مجالد بن سعید، مَجزَاة بن زاهر، محارب بن دثار، مُحِل بن خلیفه، محمد بن اسحاق بن یسار، محمد بن جحاده، محمد بن زیاد جمحی، ابی رجاء محمد بن سیف ازدی، محمد بن عبدالله بن ابی یعقوب، محمد بن عبدالجبار انصاری، محمد بن عبدالرحمن بن سعید بن زراره، محمد بن عبدالرحمن مولای آل طلحه، ابی رجال محمد بن عبدالرحمن انصاری، محمد بن عثمان بن عبدالله بن موهب، محمد بن قیس اسدی، محمد بن ابی مجالد، محمد بن مره قُرَشِي کوفِي، ابی زبیر محمد بن مسلم مکِي، محمد بن منکدر، مخارق بن خلیفه احمسی، مِخوَل بن راشد، مستمر بن ریان، مسعر بن کدام، مسلم بن یناق ابی الحسن، مسلم اعور، مسلم قرِي، مُشاش بصری، معاویه بن قُرَّه مُزَنِي، معبد بن خالد، مغیره بن مِقسم ضبِي، مغیره بن نعمان نَخَعِي، مقدام بن شریح بن هانِي، منصور بن زاذان، منصور بن عبدالرحمن أَشَل، منصور بن معتمر، منهال بن عمرو، مهاجر بن ابی الحسن، موسی بن انس بن مالک، موسی ابی عائشه، موسی بن ابی عارم، موسی بن عبدالله جهنی، موسی بن عبیده ربذی، موسی بن ابی عثمان، میسره بن حبیب، نعمان بن سالم، نعیم بن ابی هند، ابی عقیل هاشم بن هلال، هشام بن زید بن انس بن مالک، هشام بن عروه، هشام دستوائی، واصل أَحدب، واقد بن محمد بن زید عمری، ورقاء بن عمر یشکری، ولید بن حرب، ولید بن عیزار، یحیی بن ابی اسحاق حضرمی، یحیی بن حصین أحمسِي، ابی حیان یحیی بن سعید بن حیان تیمی، یحیی بن سعید انصاری، ابی بَلج یحیی بن ابی سلیم فَزَارِي، یحیی بن عبدالله بن جابر، یحیی بن عبید بحرانی، یحیی بن ابی کثیر، ابی المعلی یحیی بن میمون عطار، یحیی بن هانی بن عروه مرادِي، یحیی بن یزید هُنَائِي، ابی التیاح یزید بن حمید ضبعی، یزید بن خمیر شامی، یزید بن ابی زیاد، ابی خالد یزید بن عبدالرحمن دالانی، یزید بن ابی خالد، یزید ابی خالد، یزید الرشک، یعقوب بن عطاء بن ابی رباح، یعلی بن عطاء، یونس بن خباب، یونس بن عبید، ابی اسحاق سبیعی، ابی اسرائیل حبشمی، ابی بکر بن ابی جهم، ابی بکر بن حفص، ابی بکر بن محمد بن زید عمری، ابی بکر بن منکدر، ابی جعفر فراء، ابی جعفر موذن مسجد عریان، ابی جمره ضبعی، ابی الجودی شامی، ابی الحسن، ابی حمزه مازنی، ابی حمزه أزدِي، ابی حمزه قصاب، ابی شعیب، ابی شمر ضعبی، ابی ضحاک، ابی عمران جونی، ابی عنبس اکبر، ابی عنبس اصغر، ابی عون ثقفی، ابی فروة همدانی، ابی الفیض شامی، ابی مختار اسدی، ابی مومل، ابی نعامه سعدی، ابی هاشم رمانی، ابی یعفور عبدی و شمسیه عتکیه حدیث روایت نموده، 
و از او ایوب سختیانی، سعد بن ابراهیم زهرِي، محمد بن اسحاق بن یسار، سلیمان اعمش، منصور بن زاذان، مطر وراق، منصور بن معتمر، سعید جریری و این ها از شیوخ وی بودند، جریر بن حازم، سفیان ثوری، حسن بن صالح بن حی، یحیی بن سعید قطان، عبدالرحمن بن مهدی، وکیع بن جراح، عبدالله بن ادریس، عبدالله بن مبارک، یزید بن زریع، ابوداود، ابوالولید طیالسیان، اسماعیل بن علیه، ابراهیم بن طهمان هروی، ابو اسامه، شریک قاضی، عیسی بن یونس، معاذ بن معاذ عنبرِي، هُشَیم بن بشیر، یزید بن هارون، ابوعامر عقدی، محمد بن جعفر غُندَر، محمد بن ابی عدی، نضر بن شُمَیل، آدم بن ابی ایاس، بَدَل بن مُحَبَّر، حجاج بن منهال أنماطِي، ابوعمر حفص بن عمر حوضی، ابوزید سعید بن ربیع هروی، سلیمان بن حرب، ابوعاصم ضحاک بن مخلد نبیل، عاصم بن علی بن عاصم واسطی، عفان بن مسلم صفار، عمرو بن مرزوق، ابونعیم ملائِي، عبدالله بن مسلمه قَعنَبِي، مسلم بن ابراهیم، علی بن جعد جوهرِي، ابان بن تغلب، ابراهیم بن سعد زهرِي، ابوحمزه محمد بن میمون سُکَّرِي، زائده بن قدامه،  علی بن حمزه کسائی، عبدالسلام بن حرب، عباد بن عماد، عباد بن عوام، عبدالأعلی بن عبدالأعلی سامی، عبیدالله أشجعِي، عبده بن سلیمان، ابو اسحاق فزاری، ابومعاویه ضریر، محمد بن سواء سدوسِي، محمد بن فضیل، محمد بن یزید واسطی، احمد بن بشر، بشر بن مفضل، خالد بن حارث، خالد بن عبدالله طحان، بشر بن سرِي،  بشر بن منصور، بقیه بن ولید، حماد بن اسامه، حماد بن مَسعَده، زافر بن سلیمان، ابوخالد احمر، سفیان بن عیینه، عبدالله بن داود خریبی، ابوعبیده عبدالواحد حداد، عبدالرحمن بن محمد محاربی، علی بن عاصم، معتمر بن سلیمان، معاذ بن هشام، ابوعبیده معمر بن مثنی، معاویه بن هشام قَصَّار، مصعب بن سلام، مصعب بن مقدام، معافی بن عمران، مسکین بن بکیر بحرانِي، مخلد بن یزید، ورقاء بن عمر یشکرِي، هارون الرشید، یحیی بن بن زکریاء بن ابی زائده، یحیی بن سلیم، یحیی بن حمزه قاضی، یزید بن هارون، یونس بن بکیر، قاضی ابویوسف، یعقوب بن اسحاق حضرمِي، ابوداود طیالسی، امیه بن خالد، محمد بن عرعره، اسود بن عامر شاذان، اسد بن موسی، ابوجابر محمد بن عبدالملک، ابوعامر عبدالملک عَقَدِي، محمد بن کثیر عبدِي، بکر بن بکار، بَهز بن اسد، حسن بن موسی أَشیَب، حجاج بن محمد أَعوَر، حجاج بن نصیر فَسطاطِيطِي، حکم بن عبدالله عجلِي ابونعمان، حرمِي بن عُماره، حبان بن هلال، حسان بن حسان بصری، خلف بن ولید، وهب بن جریر بن حازم، روح بن عباده، ربیع بن یحیی أشنانِي، سعید بن اوس ابوزید لغوی، شعیب بن مَحرِز بن شعیب بن زید بن ابی زعراء أزدِي، شاذ بن فیاض، عبدالله بن خیران، ابوعبدالرحمن مُقرِي، عبدالله بن عثمان عبدان، عبدالله بن رجاء غُدانِي، عبدالله بن ابی بکر عتکِي، عبیدالله بن موسی، عبدالملک أصمعِي، عبدالسلام بن مطهر، عثمان بن عمر فارس، علی بن قادم، علی بن حفص مدائنِي، عمرو بن عاصم کلابِي، عصام بن یوسف بلخِي، قره بن حبیب قَنَوِي،  ابوسلمه موسی بن اسماعیل تبوذکِي، موسی بن مسعود نهدِي، حافظ مظفر بن مدرک، یحیی بن آدم، یحیی بن ابی بکیر، یحیی بن کثیر عنبرِي ابوغسان، یحیی بن عبدربه، شیبان بن فَرُّوخ  و دیگران روایت نموده اند. 
   ابی بکر بن منجویه می گوید: شعبه بن حجاج در سال 82 هجری قمری متولد گردید، و در سال 160 هجری قمری به عمر 77 سالگی وفات یافت، و او از سادات روزگارش بود. ابن ابی خیثمه می گوید: وفات موصوف در ماه جمادی الآخر بوده است. خلیفه بن خیاط  در کتاب طبقات خود می نویسد: شعبه غلام آزاد کرده شده اشاقر(بطنی از قبایل عرب)  و مربوط به أَزد و کنیه اش ابوبسطام بوده است، او در ماه رجب سال 160 هجری قمری وفات نمود، و وفات او و پدر بزرگم در یک ماه بوده است. ابن معین می گوید: شعبه بن حجاج در شعر و نحو نیز آگاهی تمام داشت، و در این عرصه از برجسته گان بشمار می رفت. اصمعِي می گوید: من از شعبه بن حجاج دانا تر در شعر کسی را ندیدم. و به نقل از شعبه می گوید: من شعر می گفتم، و بیشتر همراه طَرِمَّاح بن حکیم بن حکم طائی شاعر مشهور زبان عرب بودم، روزی با حکم بن عُتَیبَه برخوردم، در حالی که او حدیث می گفت، بسیار خوشم آمد، و گفتم: این بهتر و نکوتر از شعر است، و از آن روز در طلب حدیث برآمدم. بدل بن محبر می گوید: از شعبه شنیدم، که می گفت: قواعد زبان عربی را یاد بگیرید، زیرا دانستن قواعد زبان عربی عقل را زیاد می کند. عبدالله بن ادریس می گوید: شعبه بن حجاج ترازوی حدیث است. حاکم گفته است: شعبه امام الائمه در شناخت حدیث است، او انس بن مالک و عمرو بن سلمه از اصحاب رسول الله(ص) را دیده، و از چهار صد تن از تابعین حدیث شنیده است. یحیی بن معین می گوید: شعبه پیشوای پرهیزگاران است. سفیان ثوری گفته است: شعبه امیرالمومنین در حدیث است. عبدالرحمن بن مهدی می گوید: شعبه امام در حدیث است. امام احمد می گوید: شعبه یک امت بود. نضر بن شمیل می گوید: من کسی را از شعبه مهربان تر به مساکین ندیدم. بغوی به نقل از علی بن جعد آورده است، که می گوید: شعبه دو مرتبه به بغداد آمد، یک مرتبه در زمان خلافت منصور خلیفه عباسی، و بار دیگر در زمان مهدی خلیفه عباسی و هر دو بار به نقل از وی حدیث نوشتم. ابوالعباس سراج به نقل از محمد بن عمرو آورده است، که می گوید: من از دوستانم شنیدم، که می گفتند: مهدی خلیفه عباسی برای شعبه سی هزار درهم داد، و او آن را بین مردم تقسیم کرد، و باز به او در بصره هزار جریب زمین داد، اما وقتی او به بصره آمد، همگی را قطعه قطعه نموده، و به مردم داد، و چیزی را برای خود باقی نگذاشت. خطیب در تاریخ بغداد می نویسد: شعبه بن حجاج دو مرتیه به بغداد آمد، که یکی از آن دو بار به سبب آن بود، که برادرش را بواسطه قرضی که داشت زندانی کرده بودند. عبدالله بن احمد بن حنبل می گوید: از پدرم شنیدم که می گفت: از برای شعبه برادری بود، که او را حبس نموده بودند، موصوف برای رهائی برادرش به نزد ابوجعفر (منصور خلیفه عباسی) آمد. سفیان در این باره گفت: این شعبه را ببین به نزد ایشان(حکام) آمده است. این مطلب برای ابوجعفر رسید. گفت. او برادر شعبه را زندانی نکرده است. می گوید: ابوجعفر امر کرد تا برای شعبه چیزی بدهند، اما او هیچ چیزی نگرفت، تا وفات یافت. یحیی بن معین می گوید: شعبه انسانی درست کار بود، و او مردی بسیار مهربان بود، و بواسطۀ برادر زندانی خود به بغداد آمد. ابوعاصم می گوید: برادر شعبه  مواد غذائی را از عوامل سلطان خریداری نمود، اما او وشرکایش از آن معامله خساره کردند،. و برادر شعبه بواسطه شش هزار دینار که حصه او می شد زندانی گردید. شعبه به نزد مهدی خلیفه عباسی آمد، تا در این باره با او صحبت نماید. صالح بن جزره می گوید: اولین کسی که دربارۀ رجال حدیث تحقیق نمود، شعبه بود، و بعد از وی قطان و بعد از او احمد(بن حنبل) و یحیی(بن معین) بوده اند. یحیی بن سعید می گوید: شعبه ده سال بزرگتر از سفیان ثوری بود، و سفیان ده سال بزرگتر از ابن عیینه بود. قعنب بن محرز باهلِي می گوید: شعبه بن حجاج مولای جَهضم بن عتیک بوده است. صالح بن سلیمان گفته است: شعبه بصری است، و از موالی ازد و مولود و منشاء او واسط می باشد، و در کوفه درس خوانده است. و از برایش پسری بود بنام سعد بن شعبه، و دو برادر داشت، به نام های بَشَّار و حماد.
   امام محمد بن حبان بستِي در کتاب تقریب الثقات  شعبه بن حجاج را در شمار ثقات آورده، و می نویسد: شعبه بن حجاج بن ورد واسطِي مکنی به ابوبسطام از جملۀ اتباع تابعین و غلام آزاد کرده شده عتیک می باشد. موصوف از سادات زمان خود از روی حفظ، اتقان پرهیزگاری و فضل بوده است. شعبه بن حجاج اولین کس در عراق بود، که در باره محدثین تحقیق و بررسی نمود، و احادیث ضعیف و متروک را جستجو کرد، و بعد علمای دیگر به او اقتداء نمودند، و تعداد زیادی از اهالی عراق از او تبعیت کردند. نامبرده در اوائل سال 160 هجری قمری به عمر 77 سالگی درگذشت.
   محمد ابن سعد در کتاب طبقات آورده است: شعبه بن حجاج بن ورد از قبیله ازد و از وابستگان خاندان اشاقِر است، که او را آزاد کرده اند، کنیه اش ابوبسطام و محدثی مورد اعتماد، امین، استوار، صاحب حدیث و حجت است. شعبه از ثوری ده سال بزرگتر بوده است. منهال بن عمرو قشیری مرا خبر داد، و گفت: شنیدم شعبه می گفت: به خدا سوگند! در خواندن و سرودن شعر سالم تر از کار کردن در حدیث خواهم بود. ابوقطن عمرو بن هیثم می گفت: شعبه می گفته است: از هیچ چیز به اندازۀ حدیث بیم آن را ندارم، که سرانجام دوزخم افکند، و از این باره اندوهگینم. عفان بن مسلم از گفتۀ شعبه ما را خبر داد، که می گفته است: مادرم به من گفت: این جا بانوئی است، که از عائشه(رض) حدیث می کند، برو از او حدیث بشنو! گوید: رفتم، و شنیدم، و سپس به مادرم گفتم: از آن زن حدیث شنیدم، گفت: خداوند از تو بازپرسی نفرماید. گفته اند: شعبه در بصره در آغاز سال یک صد و شصت در هفتاد و پنج سالگی درگذشته است.

منابع و مآخذ:
1 – تهذیب التهذیب – مجلد دوم – ازصفحه 495 الی صفحه 498 – به شماره 3257 – تالیف ابن حجر عسقلانی – عربی.
2 – سیر اعلام النبلاء – مجلد دوم – از صفحه 396 الی صفحه 407 – طبقه ششم – به شماره  1085 – تالیف ابوعبدالله ذهبی – عربی.
3 – تقریب الثقات – صفحه 597 – به شماره 6374 – تالیف امام محمد بن حبان بستی – عربی.
4 – طبقات – جلد هفتم – صفحه 290 و 291 – تالیف محمد بن سعد کاتب واقدی – ترجمه دکتر محمود مهدوی دامغانی – فارسی.
5 – تاریخ بغداد – مجلد دهم – از صفحه 353 الی صفحه 367 – به شماره 4783 – تالیف خطیب ابوبکر بغدادی – عربی.
6 – تهذیب الکمال – مجلد دوازدهم – از صفحه  479 الی صفحه 495 – به شماره 2739 – تالیف جمال الدین مزِي – عربی.
7 – الانساب – جزء چهارم – صفحه 153 و 154 – حرف عین(عتیکی) – تالیف امام ابی سعد عبدالکریم سمعانی – عربی.