آرشیف

بسم الله الرحمن الرحیم

مقدمه
کتاب درسی(Text Book) یکی از ابزارها واجزای آموزش است ونقش مهمی را در تآمین اهداف آموزشی هر کشور، ایفا می کند. در نظام های آموزشی متمرکز مانند افغانستان، کتاب درسی از اهمیت خاصی برخوردار است. ازین رو، کتاب درسی با در نظر داشت پالیسی واهداف کلی ودوره های تعلیمی وتحصیلی  نظام معارف کشور  که در چوکات نصاب تعلیمی تسجیل شده، ،مراحل  زیر را می پیماید :

1.  نیاز سنجی (اولویت ها را مد نظر گرفتن)Need Assessment  : عبارت از پروسۀ جمع آوری وتحلیل اطلاعات که بر اساس آن نیازهای افراد، گروه ها وجامعه ، سناسایی می شود؛
2.  تهیۀ رهنمای مضمون (Curriculum  Guide)یا مفردا ت(Syllabus) که مشتمل است بر عناوین اصلی وفرعی ، اهداف کلی وجزیی، روشهای تدریش، روشهای ارزیابی، فعالیت های داخل صنف وبیرون صنف و…؛
3.  تولیدکتاب های درسی؛
4.  اعتبار بخشی(نظری از نظر متخصصان، معلمان، شاگردان واولیای شاگردان – وعملی یا اجرای آزمایشی): اصول اعتبار بخشی عبارت است از: اصل جامع بودن، اصل پاسخگو بودن،اصل همآهنکی وهمخوانی، اصل رعایت اصول علمی، واصل رعایت بی طرفی ؛
5.  اشاعۀ سراسری کتب درسی(Dissemiation)؛
6.  و ارزیابی  یا ارزشیابی (Evaluation).

که در هر مرحله عکس العمل ها وواکنش ها مد نظرمولفان می باشد،تالیف می شود.
محتوای کتاب درسی باید بتواند به تسهیل، تعمیق وتحکیم پروسۀ یادگیری کمک کند. بنابر این، بدون پیروی از منطق یادگیری، نمی توان به طراحی کتاب درسی پرداخت.
زمانی که شاگرد محتوای کتاب را می خواند، در واقع، مفاهیم را با توجه به پیش دانسته هایش سازماندهی می کند ودر مطابقت با گرایش وتفکر خود، دست به تولید دانش می زند.در مجموع، کتب درسی با توجه به اهداف ونوع محتوا ومخاطبان شان، ممکن است به شیوه های گوناگون طراحی شوند. به هر حال، می توان از برخی ویژه گی های مشترک در قالب الگوی انعطاف پذیر استفاده کرد.
هرکتاب درسی از تعداد واحد یادگری تشکیل شده است. هر واحدیادگیری می تواند تنها از یک درس، یا یک فصل، یایک بخش تشکیل شود. معمولا ،کتاب های درسی مناسب برای شاگردان دورۀ ابتدایی،درس های ساده، عام فهم و کوتاه دارند ودر دوره های بالاتر،واحد های یاد گیری به طور وسیع وگسترده تر سازماندهی می شوند(چند درس یک فصل وچند فصل یک بخش را تشکیل می دهد). به طور کلی یک کتاب درسی شامل بخش های زیر است:

1.  بخش مقدماتی،شامل مقدمه، فهرست و…؛
2.  بخش میانی، شامل فصول یا واحدهای یادگیری؛
3.  بخش پایانی، شامل منابع ومآخذ و…  .

بخش مقدماتی(ورودی)  کتاب درسی
بهتر است هر درس، هرفصل و هرقسمت کتاب درسی که واحد یادگیری نامیده می شود، حاوی یک مقدمه باشد.در واقع این مقدمه علاوه از  نام، آدرس و پیام  به منظور های زیر سازماندهی می شود:

–  عکس ها با زیر نویس جهت ایجاد انگیزۀ مطلوب به شاگردان؛
–  مشخص کردن موضوع یادگیری وبحث در مورد دلایل تدریس مضمون وتاثیر آن در زنده گی فردی واجتماعی؛
–  مرور کوتاه بر درس یا فصل قبلی به منظور ایجاد پیوند میان مطالب یک در س یا فصل ، با درس ، فصل قبلی؛
–  معرفی روش مطالعه؛
–  معرفی ساختار کتاب؛
– ا هداف کتاب درسی؛
–  بیان اجمالی مفاهیم اصلی که قرار است در متن اصلی بیایند به طور مختصر توضیح داده می شود ؛  
–  و فهرست عناوین ( بخش ها، فصل ها وعناوین دروس).

لازم به ذکر است که بخش مقدماتی کتاب درسی یاواحد یادگیری نباید به صورت متن وبا جملات هدف گونه تالیف شود بلکه گاهی آوردن یک عکس یا تصویر، طرح چند پرسش ویا ارائۀ متن کوتاه در بارۀ موضوع درس می تواند مقاصد فوق را بر آورده سازد.
به اساس دیدگاه صاحب نظران این عرصه بهتر خواهد بود که در دورۀ ابتدایی بر جذابیت بصری واحساسی ودردوره های بالاتر بر جذابیت های فکری وکاربردی(مفید بودن) ، باید تاکید بیشتر صورت گیرد. حتی گاهی می توان درس را با یک فعالیت جالب آغاز کرد.
بخش میانی( اصلی) کتاب درسی
این بخش کتاب درسی شامل: مقدمه، محتوا وقسمت پایانی می باشد.

الف) مقدمه

*  تصاویر بازیر نویس جهت ایجاد انگیزه در شاگردان؛
*  اهداف کلی برای هرفصل در قالب سؤال یاهر شکلی که مؤلف لازم داند ؛
*  ارائۀ یک مطلب کوتاه به منظور ایجاد ارتباط بین مطلب مورد بحث ومسایل زنده گی.

ب ) محتوا یابخش اصلی (فرصت های جهت پرورش)
پس از بخش آغازین کتاب درسی، نوبت به بخش اصلی می رسد که اسکلت اصلی کتاب را تشکیل می دهد ولازم است، مؤلفان محترم با توجه به خواست زمان تمامی همت خویش را صرف سازماندهی با کیفیت این بخش نمایند.
امتن اصلی  واحد یاد گیری شامل رویکرد Approach))، هدف ها، نظریات، فعالیت های شناختی وعملی،پرسش های عمق دهنده، مصادیق، انگیزه ها، ارزش ها، تصاویر، اشکال،جداول،نقشه ها و… با توجه به روشهای پیش بینی شده توسط مؤلفان  طراحی می شود.
محتوا چیزی است که قرار است آموزش داده شود به عبارۀ دیگر محتوا عبارت است از مجموعۀ مفاهیم، مهارت ها وگرایش هایی که از طرف متخصصان رهنمای مضمون انتخاب وسازماندهی می شود.
در واقع محتوا وسیلۀ رسیدن به هدف است. ازین رو، پیشنهاد می شودکه در انتخاب محتوا گذشته، حال وآینده طور مساوی مدنظر باشد.
  سازماندهی محتوا و ویژه گی های کتاب درسی
محتوای کتاب درسی در  واقع  تبلور و جلوۀ عینی بر نامۀ درسی است وشامل دانش، مهارت ها، گرایش ها وارزش هایی است که باید یاد گرفته شود. بنابر اهمیت موضوع  در انتخاب محتوای  کتاب های درسی اصول ومعیار هایی تجربه شده، مورد توجه قرار گیرند.
به منظور سازماندهی بهتر محتوای کتب درسی ضرور است ، قبل از تألیف کتاب درسی، برنامه یا پلان برای تألیف آن که شامل رویکرد(Approach) ، اهداف محتوا(Content) ، مفاهیم اصلی وروش ارائۀ محتوای کتاب درسی است،  از طرف مؤلفان تهیه و بر اساس این برنامه، به سازماندهی مطالب کتاب درسی اقدام شود.
در این زمان، باید مؤلفان به ابعاد گوناگونی توجه کنند زیرا یکی از ملاک های کیفیت هر کتاب درسی، میزان وعمق توجه به این ابعاد می باشد. ازین رو ،توجه مؤلفان، به شش زمینۀ اصلی معطوف می گردد:
 1- رویکرد(Approach) واهمیت آن در کتاب درسی
باسه رویکرد باید در بارۀ محتوا اندیشید:
الف ) رویکرد دانش محور یا رویکرد انتقالی(Transmission Approach)،
ب ) رویکرد فعالیت محور یافرایندیProsess Approach))،

1.  رویکردتعاملی ومشارکتی(Intraction Approach).

در شرایط کنونی مملکت ما  بهترین رویریکرد، رویکرد تعاملی است که تلفیقی از رویکرد انتقالی وفرایندی ، می باشد. زیرا در این رویکرد معلم وشاگرد به صورت فعال و مشارکتی باهم در پروسۀ تدریس سهم می گیرند.
 
 2- هدف  (Aim ,Goal) های کتاب درسی
هدف های کتاب های درسی در سه حیطه عبارتند از:
ا1 ) هداف دانشی(Knowledge):شامل حقایق،تعاریف، مفاهیم، اصول، قوانین و…  می باشد .
 2) اهداف مهارتی(Skills): شامل مهارت های ذهنی، مانند:طبقه بندی، تفکر، تحلیل وتجزیه مقایسه، اولویت بندی و…  وعملی مانند: استفاده از وسایل مقایسه کردن، تشخیص دادن،هماهنگی روان واعضای بدن و…   .
3 ) اهداف گرایشی وتمایلی(Attitude): شــامل طـرزتلقی ها، علاقه مندی ها و…  .که می تواند مثبت یا منفی با اشد.
یکی از مهمترین مسؤولیت های برنامه ریزان  ومؤلفان، ایجاد تعادل در هدف های کتب درسی است. این آرزو می تواند از راه های دستیابی به تعادل، طراحی اهداف فوق بادیدگاه تلفیقی به طور هم زمان وطراحی فعالیت های یادگیری، برآورده شود..
  3- روشهای تدریس(روش های یاددهی- یادگیری)
سازماندهی کتاب های درسی می تواند به قسمی انجام شود که اجرای الگوهای مناسب تدریس را در صنف تسهیل بخشد.بدیهی است، که بهترین روش های تدریس در صنف، روش های هستند که به بر انگیخته شدن هر چه بیشتر شاگردان منجر شود.هم چنان ،تنوع روش های تدریس می تواند ازکسالت شاگردان در صنف بکاهد . به طور مثال در بعضی از درس ها، شاگردان به عنوان یک فعالیت بیرون از صنف به تحقیق وجمع آوری اطلاعات در بارۀ یک موضوع بپردازند، یافعالیت آزمایشی انجام دهند.
  4-هویت اسلامی- ملی
اخود باوری ایجاد اعتماد به نفس در یک جامعه ، بـدون توجـه به تـاریخ آن امکان پذیر نیست .ازین رو ، بایـد در ارتباط با موضوعـات باید به طور عمیق، گذشتۀ پر افتخار فرهنگی افغانستان را در کتـاب های درسی حتی علوم طبیعی(ساینسی یا تجربی)ُ،  متجلی ساخت.
 
5-ارزیابی(Evaluation)
ارزیابی از آموخته های قبلی خود، چه در نگاه سنتی وچه در نگاه نوین، باید در کتاب درسی بروز وظهور داشته باشد. در نگاه سنتی ارزیابی معمولاٌ به سنجش مطالب یادگیری می پرداخت، اما در نگاه جدید امروزی ارزشیابی(ارزیابی) در خدمت یادگیری قرار دارد.
در کتاب آموزشی می توان کاری کرد که شاگرد به ارزیابی از خود در حین یادگیری بپردازد وپیشرفت خودرا احساس کند ولذت ببرد. طرح پرسش های تفکر برانگیز وبحث برانگیز وپیشنهاد فعالیت هایی که به تعمیم وتوسعۀ پروسۀ یادگیری در خارج ازکتاب درسی مربوط می شود، می تواند زمینه ساز تجلی جنبه های سازندۀ ارزیابی در کتاب های درسی باشد.
6 – اصول سازماندهی محتوا
در تنظیم محتوای کتاب درسی، باید به اصول زیر مؤلفان توجه فرمایند:

*   توالی Sequence)ا): به معنای ایجاد نظم منطقی در سازماندهی محتوا، هم چنان رعایت تنظیم مفاهیم ومهارت ها بر اساس ساده به مشکل،  از جزء به کل ویا از کل به جزء، رعایت نظم کرونولوژیکی وقایع،و ساختاردانش متجلی می شود.
*   وسعت(Scope): کتاب درسی باید با در نظر داشت توانایی وسویۀ شاگردان دارای گستردگی لازم باشد.
*   تعادل: به معنی وزن دادن مناسب به هدف های گوناگون کتاب درسی.
*   استمرار وتداوم: توجه به ارتباط عمودی(طولی)بین بخش های گوناگون یک کتاب ونیز ارتباط افقی(عرضی) با کتاب های دیگر، از اهمیت بسزای برخوردار است.

  معیار(Standard)های انتخاب محتوای کتاب های درسی

*   محتوا باید با توجه به هدف های انتخاب شده تألیف شود؛
*   محتوا وفعالیت های یادگیری باید با توجه به رویکرد یا الگوی توافق شدۀ قبلی تهیه گردد؛
*   محتوا باید بازمان پیش بینی شده همخوانی داشته باشد؛
*   محتوا باید ازاعتبار علمی وفرهنگی برخوردار باشد؛
*   محتوا وتجارب یادگیری کتاب درسی باید با تجارب وآموخته های قبلی شاگردان هماهنگ باشد؛
*   محتوا باید با رغبت، ذوق وعلاقۀ شاگردان مطابقت داشته باشد؛
*   محتوا باید زمینه ساز یادگیری بعدی شود؛
*   محتوا باید با ارزش های جامعه هم خوانی داشته باشد؛
*   محتوا باید انعطاف پذیر باشد،
*   محتوا وفعالیت های یاددهی-یدگیری باید فرصت لازم برای فعال ساختن(به کار گیری دست،حواس،عواطف وقوۀ تفکر) شاگردان را فراهم کند؛
*   محتوا وفعالیت های یاددهی-یادگیری باید زمینه ساز رشد وتوسعۀ توانایی ها ومهارت های یادگیری دایم العمر را در شاگردان به وجود آورد،
*   محتوا باید با نیاز های فعلی جامعه هماهنگی وهم خوانی داشته باشد،
*   محتوا وفعالیت های یاددهی- یادگیری باید مهارت های شهر وندی را در فراگیران ایجاد نماید،
*   محتوا وفعالیت های یاددهی-یادگیری باید زمینه های لازم جهت فعالیت های چندگانه یی یادگیری را در فراگیران فراهم نماید،
*   محتوا وفعالیت های کتاب درسی باید زمینه های لازم برای فعالیت های تیمی ، جمعی ومشارکتی را در شاگردان به وجود آورد؛
*   محتوا وفعالیت های یادگیری باید زمینه های لازم برای تفاهم به منظور حل مسایل ملی وجهانی مانند: آلوده گی محیط زیست، اضرار استعمال، کشت، قاچاق وترافیک مواد مخدر، تروریزم وهراس افگنی،ایدز و…را در فراگیران فراهم کند؛
*   محتوا باید با سیاست ونیاز های کلی کشور مطابقت داشته باشد؛
*   محتوا وفعالیتهای یاددهی-یادگیری باید زمینه ساز وتقویت کنندۀ رشد استعدادها ی شاگردان شود؛
*   محتوا باید بتواندتوانایی ها وعلایق شاگردان را برای ادامۀ تعلیم وتحصیل وانتخاب شغل مناسب در آینده فراهم کند؛
*   به منظور آموزش بهتر، محتوا باید به صورت منظم، منطقی وسیستماتیک تهیه گردد؛
*   محتوا باید با توجه به روش های مناسب وفعال تدریس وارزیابی طراحی وسازماندهی شود.

سازماندهی شکلی محتوای کتاب درسی
در سازماندهی شکلی محتوای کتاب درسی، ،مهم ترین نکات قابل توجه ، عبارت اند:

*   فصل بندی مناسب محتوای کتاب درسی با توجه به سن، سویه، همخوانی مطالب واقتضائات موضوع علمی؛
*   تنوع در طراحی روش های تدریس؛
*   مدنظر گرفتن تفاوت های فردی وایجاد فضای آموزشی مناسب برای شاگردانی که می خواهند بیشتر بیاموزند (درس های انتخابی ویا فصل های انتخابی و… )؛
*   استفادۀ مناسب  وهمزمان از تصاویر باکیفیت ، اشکال ، جداول و… مطابق به متن؛
*   توجه به تناسب حجم متن واهمیت موضوع؛
*   توجه به جذابیت محتوا وشیوۀ نگارش آن؛
*   توجه به ایجاد هماهنگی وهمخوانی مطالب وبجش های کتاب درسی؛
*   توجه به  عناوین اصلی وفرعی ، پاراگراف ها، علامه گذاری ها و…  ؛
*   توجه به ادبیات  وفونت مناسب کتاب در ارتباط با سن،و سویۀ شاگردان؛
*   توجه به تناسب بین فعالیت ها وتوانایی های شاگردان.
*   توجه به پرسشهای تکمیلی وعمق دهنده ، متناسب به محتوا؛
*   توجه به پشتی کتاب وانتخاب عکس وشکل مناسب با محتوای آن.
*  هماهنگی وهمکاری میان مؤلف ودیزان کنندۀ کتاب درسی در این ارتباط حتمی است.

ج)قسمت پایانی محتوا
قسمت آخری واحد یادگیری(درس یافصل)، عمدتاٌ سه نقش را ایفا می کند:

*   جمع بندی ومرور کوتاه بر آموخته های واحد یادگیری،
*   مرتبط ساختن آموخته ها با یک دیگر،
*   و فراهم ساختن زمینه به یادگیری های بیشتر.

بخش پایانی کتاب درسی
ااین قسمت کتاب درسی شامل منابع ومأخذ، اصطلاحات(واژه نامه ها)، و… است .

سرمولف عبدالغیاث غوری