آرشیف

 
مقدمه:
خاک و آب دو عامل اساسی و بنیادی در زندگی انسانها میباشند. همه ضروریات زندگی موجودات زنده از خاک و آب بدست می آید. همه اجساد مرده و گندیده در خاک  مدفون میشوند تا محل زیست بد بو نگردد. اگر کمی مکث نمائیم وروی زندگی فکر کنیم در می یابیم که  غذا،لباس،پناگاه،میوه،سبزی همه وهمه از بطن خاک بدست می آیند.مثلا تخم غله در خاک کاشته شده و بکمک باران یاآب سر از خاک برون آورده ،بارور گردیده و سرانجام به زنده جانهاغذا تهیه میدارد. دانه یا خسته درختان میوه درخاک دفن گردیده و بکمک آب سر بیرون آورده ،نمو کرده باالاخره به میوه دهی می انجامد. همچنان تخم سبزی در خاک کشت میگردد و بعد از جوانه زدن رشد کرده به چیزی می انجامد که ما بنام سبزی از آن استفاده میکنیم. بهمین ترتیب در اثر باریدن باران و تابش شعاع آفتاب روی کوه ها و تپه ها گیاهان سبز میشوند که بعدها این گیاهان را حیوانات خورده و بما گوشت،شیر،پشم،پوست و دیگر تولیدات حیوانی را فراهم می آورند.همچنان دانه و یا قلمه بید و یا عرعر و امثال انها در خاک شانده شده که در نتیجه رشد و نمو کرده باالآخره چوب برای ما میسازند که از آن بخود پناگاه و چوب سوخت تهیه میداریم.پس بما واضح میگردد که هر آنچه در زندگی بکار داریم از خاک و آب حاصل میشود. از اینرو خاک و آب دو چیز بسیار مهم و نهایت باارزش اند که بنام سرمایه های خدائی یاد میگردند. در قانون نویسندگی به آنها اصطلاح منابع طبیعی یا ثروت های طبیعی بکار می برند. همین ثروت های خدائی اند که بقای زنده جانها بخصوص انسان هارا در روی کره خاکی تضمین میکنند.
خاک و آب مستلزم نگاهداری و تنظیم میباشند در غیر اینصورت به نابودی کشیده میشوند که نابودی آنها بمعنی نابودی انسان و ختم حیات آدمی میباشد زیرا زندگی بدون خوردن،آشامید ن و پوشش وجود ندارد. اگر خاک محافظت نشود،دیگر چیزی از آن سر نمی زند که ما بخوریم و اگر خاک نگاه داری نشود، دیگر آبی از درون آن بیرون نمی برآید که بنوشیم پس نتیجه همان میشود که نابود گردیم و به زندگی خاتمه بخشیم.
انسان یگانه موجودی است که اگر نفهمد به مخلوقات دیگر خدا دشمنی و کینه توزی نا فرجام نموده بی رحمانه علیه آنها قرار گرفته و نابودی همه خلایق را به بار می آورد که با نابودی آنها خودش نیز نابود میگردد.
انسان نافهم از درنده ترین حیوان بد تر و بی رحم تروخشن تراست ولی انسان فهمیده از تمام مخلوقات با رحمتر، با عاطفه تر و مهربان تر میباشد. انسان فهمیده آنست که از علم وکمال کارگرفته بناء خارستان را به گلستان تبدیل مینماید واز بیابان های خشک وسوزان بهشت برین درست میکند.
نگهداری و بهره برداری از خاک:
پیشتر گفته شد که خاک وسیله فراهم آوری غذا،لباس، مسکن و پوشش است و در کل زمینه ساز زندگی میباشد   بنا بر آن باید حفاطت گردد تا از آن مدام الوقت بهره برداری شود.پس سوال در اینجا مطرح میشود که چگونه و چطور آنرا باید حفاظت نمود؟ آیا روی آنرا با فرش پوشید یا بطریق دیگری عمل کرد؟
در جواب به این پرسش باید گفت که نگهداری خاک با پوشیدن ذریعه فرش نمیشود. خداوند متعال به خاطر نگهداری و پوشش خاک گیاهان را آفریده است . این گیاهان یا نباتات اند که به قدرت کامله خدا روی خاک را می پوشانند و آنرا از بیجا شدن توسط باران یا آب نگاه میدارند.گیاهان چنان روی خاک را با مهارت می پوشانند که بهیچ صورت باران قادر نمی باشد که اورا خراب سازد.در عین حال ریشه گیاهان خاک را سست و باز ساخته و زمینه نفوذ آب را بداخل خاک فراهم میگرداند از اینرو آب بعوض اینکه از روی زمین جریان پیدا کند و منجر به سیلاب های تباه کن شود، در داخل زمین فرو رفته و در آنجا جمع شده و بقسم چشمه از بطن زمین بیرون میشود که چنین آبهائی کاملا پاک و دوامدار بوده در نوشیدن و سلامتی انسان بی اندازه مهم میباشند.ولی وقتیکه انسان این گیاهان را یا نامنصفانه قطع مینماید و یا زیاده از حد میچراندآنگاه روی زمین لچ گردیده در نتیجه به آب یا باد زمینه مساعد میگردد تا خاک را شسته و از بین ببرد زیرا چیزی که زمین را پوشانیده بود بواسطه انسان نابود شده است.از طرف دیگر پوشش گیاهی پیوسته از طریق افزودن بقایای خویش در خاک ، آنرا قوی و پرثمر در جهت حاصلدهی میسازد و خاک طور دوامدار به بهره دهی می افزاید. بقایای گیاهان در خاک که بنام مواد عضوی یاد میشوند،نه تنها خاک را با قوت میسازند بلکه خاک را ملایم،سست وباکیفیت میگردانند. همین مواد عضوی اند که غذای مورد نیاز آنهارا در دوباره سبز شدن شان مهیا میسازند از اینرو دو اصل مهم که در نگهداری و بهره داری خاک باارزش میباشد اصلاح کیفیت و قوی سازی خاک میباشد.
 
 تنظیم آب ها:
هدف از تنظیم آب اینست که یک سلسله کارهای روی دست گرفته و اجرا شود تا در اثر آن آب باران و برف بعوض اینکه در روی زمین جاری شده و منجر به سیلاب های مدهش گردد ، در داخل خاک فرو رفته و در زیر زمین تجمع نماید. این کارها همانا مجموعه ئی از فعالیت های انسانها در جهت پوشانیدن روی زمین بوسیله کاشت نباتات یا گیاهان ، تدابیر بخاطر جلوگیری از تخریب خاک کنار رود بارها، لرها، ریزش خاک کنار سرک ها و راه ها ، زمین کوچ ها و غیره میباشند.
حفاظت و بهره برداری از خاک و تنظیم آب ها یک پروسه طولانی و همگانی میباشد که مربوط به همه افراد یک قریه یا جمعیت میگردد. از طرف دیگر نمیشود که افراد یک محل آنا و یکبارگی همه ساحات تحت کنترول خویش را بیکدم زیرکار بگیرند بلکه این پروسه ایجاب کار دسته جمعی تدریجی و پلان شده طویل المدت را مینماید.ایشان باید کار را از یک ساحه خیلی کوچک یا واترشید خیلی خورد آغاز نمایند تا بتوانند از یک طرف به کار بلدیت پیدا کنند و از طرف دیگر قادر به پیش برد آن باشند. در انجام کار موفقانه باید همیشه در نظر داشته باشند که :
– از مواد محیطی ( سنگ) استفاده کنند.
– از کم مصرف ترین رویش ها کار بگیرند.
نباید از شیوه های بلند مصرف و از مواد خارج از محیط کار بگیرند ورنه پول پروژه شان در جیب دیگران میریزد.
واترشید((Watershed 
در لغت بمعنی آب ریز و یا آب خیزو در اصطلاح عامیانه بمعنی غو یا جر و یا آب شه میباشد.
تعریف: واترشید عبارت از ساحه ایست که در هنگام باران تمام قطرات آب آن در یکجا جمع گردیده و بشکل جوی یا چینل از آن ساحه خارج میگردد.یا بعبارت دیگر جائی است که آب باران یا برف در آن جمع شده و بعد بقسم جوی از آن جاری میشود. سرحدات آنرا همان تیزی تپه ها یا کوه ها تشکیل میدهد که قطرات آب از آنجا بطرف آن آبرو فرومیریزد.
انواع واتر شید: نظر به مساحت، واترشید میتواند به چند نوع باشد:
1-      واتر شید کوچک:  که عبارت از یک جر یا غو خیلی خورد میباشد (.(Micro Watershed    
2-      واترشید متوسط الاندازه: آن ساحه را گویند که از چندین غو کوچک تشکیل شده باشد (.(Sub-Watershed
ساکنان شهرک به آن جر میگویند. 
3-      واترشید مکمل: ساحه ایرا گویند که آبریزی آنها  یک دریا یا بحیره مکمل را میسازد (   .(Entire Watershed مثال آن ساحه مکمل آبریز هریرود میباشد که از کوه بابا شروع وتا ریختن دریای هریرود به آخرین محل آن یعنی داخل خاک ایران را شامل میگردد.
واترشید کوچک ساحه ایست که از آنجا حفاظت و بهره برداری از خاک و آب در کوهستانات شروع میشود.          اگر به اراضی نگاه کرده شود، دیده میشود که دو حالت را دربر میگیرد: اراضی زیر جویها یا کانالها و اراضی پشت آنها.
اراضی زیر کانالها و جویها را افراد آباد کرده و تصاحب کرده اند. اما اراضی پشت کانالها به دسترس همگان قرار دارد. طور عموم واترشید به ساحات پشت جویها سرو کار دارد یعنی سرو کار واترشید به ساحات عامه میباشد زیرا این مردم اند که دست اتحاد بهم داده همه کارهارا درست میکنند.
زمین های زیر جویها عبارت از زمین های تحت آبیاری اند که افراد آنهارا تصاحب کرده اند و بر آنها مالکیت قانونی دارند. مالکان زمین برسه نوع اند:
–          زمین داران بزرگ.
–          زمین داران متوسط.
–          زمین داران خورد و یا کوچک.
واترشید میتواند روی زمین داران کوچک نیز هدف خودرا متمرکز سازد تا ازاین طریق با آنان در توسعه زمین های زراعتی ، بلند بردن سطح حاصلدهی اراضی آنان از جهت قوی ساختن زمین های زراعتی و جلوگیری از تخریب بیشتر زمین های آنان کمک کرده بتواند ازاینرو مسایل که ارتباط به واترشید در همچو اراضی میگیرد شامل موضوعات زیر میباشد:
1-      پلوان کاری یا هموار کاری زمین های زراعتی به منظور آبیاری نمودن منظم و با کیفیت.
2-      اعمار و اصلاح جویها و بند ها.
3-      بکار بردن آبیاری درست و معقول تحت هر نوع شرایط.
4-      استفاده از آبهای تحت الارضی در امورات زراعتی.
5-      تیراس بندی زمین های نشیب دار دامنه های تپه ها و کوه ها.
و در زمین های پشت جویها یا تپه ها و کوه ها:
– محافظت یا قروق کردن.
– تخم پاشی گیاهان مفید درجهت محکم ساختن خاک در مقابل فرسایش و از بین رفتن آن.
– تنظیم درست و منطقی مالچرها .
– جنگل کاری  ساحات.
– تدابیر درست در باره لرها ، زمین کوچ ها و کنار سرک ها.
تمام این کارها بخاطر آن صورت میگیرد تا مانع از بین رفتن خاک توسط باران و یا باد گردد.
بیجا شدن خاک (Soil Erosion):
بیجا شدن خاک در حقیقت همان فرسایش خاک میباشد که در بعض نوشته ها به نظر میخورد.
تعریف: عبارت از پروسه بیجا شدن خاک توسط یک عامل بیجا کننده مثل آب و یا باد میباشد. پروسه بیجا شدن خاک شامل سه مرحله میباشد:
1-      جداشدن یا کنده شدن خاک از جای اصلی اش.
2-      انتقال ذرات کنده شده خاک از جای اصلی بجای دیگری.
3-      ته نشین شدن ذرات انتقال یافته در جای جدید.
اقسام بیجاشدن خاک توسط آب:
آب باعث بیجاشدن خاک به انواع زیر میگردد:

• بیجا شدن ذرات خاک در اثر اصابت قطره باران در روی زمین(Splash Erosion).

• بیجا شدن یک ورقه نازک خاک در اثر جاری شدن قطرات آب باران در روی زمین نسبتا هموار(Surface Erosion). ضخامت این ورقه تا حدود 22 ملی متر را احتوامیکند.

• بیجا شدن خاک بشکل یک لین یا خط (Rill Erosion). عمق همچو بیجا شدن تا حدود 30 سانتیمتر را در میگیرد. این فرسایش در جاهای کم نشیب صورت میگیرد.

• بیجا شدن خاک بشکل یک گودال چقور یا لر(Gully Erosion). عمق همچو فرسایش بالاتر از 30 سانتیمتر بوده و تا 2 متر و بیشتر از آن میرسد. این نوع تخریب در جاها ی پر نشیب بوقوع می پیوندد.

• تخریب شدن خاک دو ساحل رود بارها.

• فرو ریختن خاک بشکل زمین کوچ. وقتیکه رودبارها کنار خود هارا در حدود 2 متر ویا بیشتر تخریب نموده و چقور کنند در آنصورت خاک کنار رود بار فروریخته و کوچ میکند که بعدا آب انرا بدیگر جاها انتقال داده و ته نشین میسازد.

اقسام بیجاشدن خاک توسط باد:
باد ممکن است از طریق یکی از اشکال زیر خاک را بیجا سازد:
–          بشکل گرد در هوا.
–          بشکل جست و خیز.
–          بشکل لول دادن ذرات .
چه چیزهائی در یک غو و یا جر ممکن است بنظر بخورد؟ این چیزها ممکن است در یک غو یا جر بچشم بخورند:
1-      ممکن است ساحه مکمل از گیاهان مختلف پوشیده باشد.
2-      ممکن است سنگ هائی به اندازه های مختلف در ساحه موجود باشند.
3-      ممکن است ساحه لوچ و عاری از گیاهان باشد.
4-      ممکن است خط های بشکل لین های باریک بنظر بخورند.
5-      ممکن است لر ها به اندازه های مختلف دیده شوند.
6-      ممکن است زمین کوچ ها بچشم بخورند.
7-      ممکن است کنار رود بارها زیاد خرابی پیدا کرده باشند و یا بعضا ممکن است زمین کوچ ها درکنار رود بارها دیده شوند.
8-      ممکن است جاهائی به نظر بخورند که خاک آن کنده و برده شده باشند.
 
اهداف واترشید:
اهداف عمده واترشید را یک سلسله کارهای تشکیل مید هند که مهمترین آنهاقرار ذیل اند:

• جلوگیری از سیلاب تا از خرابی زمین های زراعتی ممانعت بعمل آید.

• وسعت دادن به  زمین های آبی و زراعتی.

• پلوان کشی وهموار نمودن زمین های زراعتی و استفاده معقول از آب ها.

• ایجاد  کار د سته جمعی به مردم قریه.

• ایجاد مفکوره نهال شانی و تاسیس فضای سبز بمنظور توسعه جنگلات و باغات.

• احیای طبیعت و حفظ توازن آن و به این وسیله ارزش دهی در کارهای که صورت میگیرد.

• استفاده موثر و معقول از کوه ها و تپه ها در جهت رشد ثروت مردم.

• تسریع نفوذ پذیری آب برف و باران در خاک و جلوگیری از جاری شدن سریع آن در روی خاک.

• بلند بردن درجه حاصلخیزی خاک از طریق افزایش نموی گیاهان و بقایای آنها در خاک.

• تنظیم درست آب ها.

یگانه علتی که سبب سرازیر شدن سیل در یک منطقه  میشود، همانا از بین رفتن پوشش گیاهی آن محل است از طریق زیر:
1.      چرای بیش از حد.
2.      قطع بیرحمانه درخت ها و بته های کوهی.
3.      به آتش کشانیدن گیاهان کوه ها.
4.      تبدیل مالچرها به زمین های زراعتی للمی.
جلوگیری از سیلاب: بخاطر جلوگیری از سیل ، بند ها و پیش بند ها در مسیر سیل بردها از طرف مردم محل ساخته میشوند . اما اعمار همچو ساختمانها به تنهائی کافی نیست بلکه مردم بایدعلاوه برآنها، اراضی پشت بندهارا تا جائیکه آب باران آن در این بند فرو میریزد، قرق و محافظت نمایند قسمی  که از چریدن ، قطع بته ها و علوفه های مختلف جدأ خود داری کنند تا ساحه پوشیده از گیاهان شده وبدینوسیله این پوشش گیاهی مانع جاری شدن سیلاب شود.
رشد ثروت اهالی: واترشید دارائی اهالی و دهاقین را زیاد میسازد بخاطری که از یکطرف زمین های آنهارا سیلاب تخریب و از بین برده نمیتواند و از طرف دیگر به تعداد زمین های زراعتی آنها افزودی بعمل می آید و دیگر اینکه قوای بشری وپولی که در جور کردن دو باره زمین های تخریب شده در اثر سیل بکار میباشد،پس انداز میشود.هکذا از اثر زیادشدن بقایای گیاهان درخاک، درجه حاصلدهی آن زیاد گردیده که دهقان میتواند از فی واحد زمین خویش حاصل بیشتر بردارد.

• هیچ چیزی در تخریب زمین های زراعتی بد تر از سیلاب نمی باشد و خساراتی که از این طریق به دهاقین و کشور میرسد از سنجش و اندازه بیرون است.هر جائی که بوسیله سیلاب های مدهش تخریب شود، آباد ساختن دوباره آنها نا ممکن ویا مصرف بی اندازه زیادرا میطلبد که به هیچ وجه دهقان از عهدهء آن برآمده نمی تواند.  

چه چیز باعث سرازیر شدن سیلاب میشود؟ اوضاع و احوال خاک سبب این کار میشود که قرار ذیل اند:
1-      سختی روی  خاک:  درینصورت حتی اگر خود خاک قابلیت عالی نفوذ پذیری باران را هم داشته باشد ، این طبقه سخت باعث منع جذب آب در خاک میگردد.
2-      وقتیکه باریدن باران شدید تر ازاندازه جذب آن در خاک باشد.
3-      هنگامیکه خاک مشبوع باشد. در اینصورت مقدار آب باران کمتر را جذب مینماید.
4-      وقتیکه سنگ ها ویا مواد غیرقابل جذب آب باران در روی زمین زیاد باشد در آنصورت مانع جذب آب باران میشود.
5-      در نشیب های تند، سیلاب زودتر و شدید تر سرازیر میگردد. در نتیجه انتقال ذرات خاک بوقوع می پیوندد و بعد این ذرات در جاهای که سرعت آب کم میشود، ته نشین میشود.
انواع بیجا شدن : دو نوع بیجا شدن یا فرسایش خاکی وجود دارد:
الف – بیجا شدن طبیعی یا جیولوجیکی: که بقسم طبیعی صورت میگیرد نه به اثر مداخله انسان و باعث       تغییرات مفید در کره خاکی میشود از قبیل ایجاد دره ها و کوه ها و بمیان آمدن دشت ها، بوجود آمدن پستی ها و بلندیها در روی زمین. ته نشین شدن خاک سبب حاصلخیزی ساحه میشود.
ب –  بیجا شدن تسریعی یا انسانی: آنست که در اثر مداخله انسان پدید می آید از قبیل قطع جنگلات، تبدیل مالچرها به زمین های زراعتی ، قطع نباتات و اشجار و غیره.
انواع بیجاشدن خاک بر اساس عوامل فرسایش: بر سه نوع میباشد . حسب زیر:
                                            عامل فرسایش                                               نوع فرسایش
                                             آب                                                        بیجا شدن آبی
                                              باد                                                      بیجا شدن بادی  
                                              قوه جاذبه                                         بیجا شدن در اثر قوه جاذبه.
 
عمل کرد قطرات باران در روی خاک:
قطرات باران در هنگام باریدن و رسیدن در سطح خاک اثرات متفاوتی را روی خاک از خود بجا میگذارد که نوعیت آن نظر به درجه نشیب ( جاهای هموار، نشیب دارو خیلی نشیب دار) فرق میکند.
وقتیکه باران روی زمین به بارد، چه حادثه ئی در طبیعت رو نما میگردد?

• قطرات باران هنگامیکه روی زمین هموار در صورتیکه پوشیده از گیاهان نباشد، به بارد، ذرات خاک را از جایش تا بعمق 22 ملی متر کنده و تیت وپراکنده میسازد. بعد قطرات آب این ذرات جدا شده را با خود بطرف پائین انتقال میدهد. در جاهای هموار یک  جریان نازک آب جاری شده باعث شستن طبقه نازک خاک روی زمین میشود.

با ادامه طوفان،لایه نازک آب تجمع نموده بیک جوی یا آب رو کوچک  تبدیل میگردد که با شستن ذرات زیادتر خاک ، این جوی چقورتر میگردد تا حدیکه خاک را مکمل با خود برده و به بستر سنگی میرسد.
شناخت گیاهان کوهی :
بخاطر آسانی در مطالعه گیاهان که طور وحشی در کوه ها میروند، ما آنهارا به گروپ های زیر دسته بندی مینمائیم:

• نرم علف ها(( grass: گیاهانی اند که برگ های انها شبیه برگ گندم میباشد مانند: النگ ، سیرک ، پس خزک ، نی ، بونالک ، سیچ ، سرش،

• کته علف ها( Forbs): گیاهانی اند که برگ های مختلف الاندازه داشته ورگ برگ ها منشعب و پنجه مانند میباشند . اکثر گیاهان کوهی به این گروپ تعلق دارند از قبیل: رواش،شلخه، بنگ ، چارمنگ ، گاوک ، گند بغل،کبر، خارها، کاسنی و امثال اینها.

• بته ها (    : ( bushesاین گیاهان دارای تعداد زیاد ساقه اند که از یک نقطه برآمده وهرساقه تولید گل ومیوه و دانه مینماید. مثال: ترخ،خوزبه، کلغر، فلار، قن و غیره.

• پیچک های چوبی ( Lianas) : این گیاهان ساقه های خود را دورادور درختان و گیاهان دیگر و یا پایه ها می پیچانند مثال آنها تاک انگور میباشد.

• درختچه ها(( Shrubs : گیاهانی اند که چندین ساله بوده ، چندین تنه چوبی  از سطح خاک می برآید  وارتفاع آنها 5 متر وکمتر ازآن میباشد. مانند:  سیاه چوب، چکه، زرشک، سیه خار ومثل اینها.

• درخت ها ( :(Trees گیاهان چوبی اند  چندین ساله که دارای یک تنه بوده وارتفاع آن حد اقل 5-6 متر میباشد.  مانند درختان میوه، بید وسفیدار وبنوش وغیره.

ختم.