آرشیف

 
طی سال های نیمه دوم دهه ی هشتاد، یکی از نهادهایی که رونق آموزشی و کارآفرینی بالایی را در کشور ایجاد کرده است، مؤسسات تحصیلات عالی خصوصی می باشد. این مؤسسات، ضمن این که پیامدهای مثبت فراوانی در کشور داشته است، از بعضی از جنبه های منفی نیز مصون نبوده است.
نگارنده در این جا در پی بیان جنبه های مثبت و منفی این مؤسسات نیست؛ چون، رقابت های حاکم در سطح این مؤسسات بیشتر از نوع اقتصادی می باشد؛ لذا بیان جنبه های مثبت، ممکن است بهره برداری تبلیغی را به دنبال داشته باشد و برعکس؛ از یادآوری نکته های منفی این مؤسسات، ممکن است پای حساسیت ها و در نتیجه کینه ورزی های دوامدار به میان بیاید. آن چه در این جا مورد یادآوری قرار می گیرد، تنها نگاهی گذرا در حوزه برنامه های آموزشی پنهان این مؤسسات می باشد. قبل از بحث اصلی، اما، لازم است به تفصیل به جواب سؤال زیر پرداخته شود:
 

"برنامه های آموزشی یا درسی پنهان چیست؟"

تعریف برنامه درسی پنهان
در هر مرکز آموزشی (چه در سطح تحصیلات عالی و چه در سطح ابتدایی و متوسطه)، سه دسته برنامه آموزشی قابل تصور است:

1.      برنامه آموزشی رسمی و صریح (Explicit Curriculum) یا همان که به صورت کوتاه مرسوم شده است: "برنامه آموزشی،"

2.      برنامه آموزشی پنهان (Hidden Curriculum or Implicit Curriculum) یا ضمنی،

3.      برنامه های آموزشی عقیم (Neutral Curriculum).

امروزه این سه مقوله، قلمرو جديد برنامه درسي را به عنوان يك حوزه تخصصي در جهان امروز شكل داده است (قورچيان، 1374)، که ذیلاً به صورت خلاصه توضیح داده خواهد شد.
برنامه های درسی رسمی و صریح، فعاليت ها برنامه‌هاي درسي هستند كه نظام آموزشي رسمي آن ها را اعلام مي‌كند و در بسياري از موارد در قالب كتاب هاي درسي در مدارس و دانشگاه ها تدريس مي‌شود (آيزنر، 1985، ص. 181).
هر گاه نظام برنامه‌ريزي درسي برخي از مفاهيم و مسائل را عملاً در برنامه‌هاي درسي نگنجاند و يا مطالب گنجانيده شده در برنامه‌هاي درسي يا كتاب‌هاي درسي با سن عقلي دانش آموزان و دانشجويان متناسب و براي آن ها قابل فهم نباشد،‌ این برنامه های درسي را برنامه های درسي عقيم مي‌نامند (عباس‌زادگان، 1376 ص. 13).
نوع سومی از برنامه درسي که به آن برنامه های درسی پنهان (مستتر) می گویند، برنامه هایی است که به چشم نمی آید. از این برنامه درسی تفسیرهای متفاوتی شده است که در نهایت معانی و مفاهیم یکسانی را می رسانند. تفسیرهای آتی، فهم این نوع برنامه درسی را تاحدی روشن خواهند کرد.

• این برنامه از جمله مفاهيم بسيار ارزشمند و راه‌گشا در تفكر و عمل برنامه‌ريزي درسي می باشد (مهرمحمدي، 1380، ص. 260).

• برنامه درسي پنهان به تدريس متن غيررسمي و غير ملموس نظام ارزش‌ها، هنجارها و طرز برداشت ها و جنبه‌هاي غيراكادميك مراكز آموزش عالي و جنبه‌هاي غيررسمي مراكز آموزش عالي كه متأثر از كل نظام تربيتي به فلسفه حاكم، ساخت و بافت كلي جامعه باشد، اطلاق مي‌شود (قورچيان، 1374). یعنی برنامه درسي پنهان اجمالاً به مجموعه‌اي از يادگيري هاي در نظام آموزش عالي اطلاق مي‌شود كه در بستر فرهنگ حاكم بر محيط آموزشي (دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالي یا حتی ابتدایی و متوسطه) و بدون برنامه ریزی و ارائه واحدی تحت نام برنامه درسی بدست دانش آموز و دانشجو می آید.

• آيزنر Eisner (1994) برنامه درسي پنهان را اجمالاً به مجموعه‌اي از يادگيريها در نظام آموزشي مي‌داند كه در بستر فرهنگ حاكم بر محيط آموزشي و بدون آگاهي اعضاي هيأت علمي و دانشجويان براي دانشجويان حاصل مي‌شود.

• آيسبورك Ausbrooks (2000) می نویسد: "برنامه درسي پنهان متشكل از پيام هاي ضمني جو اجتماعي مراكز آموزشي است كه نوشته نشده است ولي توسط همه احساس مي‌شود. برنامه درسي پنهان بدنه دانشي است كه دانشجويان را به سهولت از طريق بودن هر روزه در محيط دانشگاه، هضم مي‌كند (سعيدي رضواني، 1380، ص. 28).

• بلوم Bloom (1981) برنامه درسي را شامل برنامه درسي آشكار و پنهان مي‌داند. به اعتقاد او برنامه درسي آشكار، شامل مقاصد، اهداف و قوانين و مقررات مكتوب دانشگاه و مراكز آموزش عالي است. در مقابل برنامه درسي پنهان را غيرمدون و تعريف نشده مي‌داند. او مي‌گويد برنامه درسي پنهان در نظام آموزشي در زندگي روزمره و تعامل در محيط هاي يادگيري شكل مي‌گيرد. از نظر بلوم برنامه درسي، هم فرايند است و هم نتيجه، هم پنهان است و هم آشكار، هم ذاتي است و هم رفتاري.

• گوستن (1987) در مورد مفهوم برنامه درسي پنهان آن چه كه به طور ضمني در اصول و سازماندهي نظام آموزش عالي (مثلاً نظم و ترتيب در كلاس و وضعيت گروهي) و در الگوي ارتباط و تعامل در مراكز آموزشي (مثلاً تكرار دروس، شنيدن، گوش دادن، اطاعت و …) وجود دارد، شامل مي‌شود. از اين رو،‌ وي باور دارد كه بهتر است پديده برنامه درسي پنهان، آموزشي ضمنی يا غير صريح نامیده شود؛ زيرا، واژه برنامه درسي پنهان شامل همه آموزش هايي است كه وراي نتايج يادگيري رسمي واقع مي‌شود (سعيدي، 1380).

• ملكي (1376) از برنامه درسي پنهان، برآورد ذیل را دارد: "عوامل ديگري كه جزء برنامه درسي رسمي نيست و از ديد و مشاهده برنامه‌ريزان و دست‌اندركاران برنامه‌ريزي درسي آموزش عالي پنهان است، ولی در فكر و عواطف و رفتار دانشجويان اثر مي‌كند و در اغلب موارد مؤثرتر از برنامه درسي پيش‌بيني شده عمل مي‌نمايند؛ قوانين و مقررات دانشگاه، جو دانشگاه، رابطه و تعامل اعضاي هيأت علمي و دانشجويان می باشد که از تأثير اين ها، تفكر، نگرش ها و گرايش هايي در دانشجويان شكل مي‌گيرند كه در ادبيات برنامه درسي، اين تأثيرات را برنامه درسي پنهان تلقي مي نمايند."

از تفسیرها و تعريف های فوق مي‌توان نتیجه گرفت كه همه تعاريف از نظر مفهومي یا به طور مستقيم يا به نحوی ضمنی، مفهوم برنامه درسي پنهان را در تقابل با مفهوم برنامه درسي رسمي يا آشكار قرار می دهند. همچنين برنامه‌هاي درسي پنهان را يادگيري چيزهايي غير از اهداف رسمي و صريح نظام آموزشي مي‌دانند كه براي دانشجويان دانش آموزان در مکاتب و دانشگاه ها و مراكز آموزش عالي حاصل مي‌شود.
يورتلي (1993) مفاهيم برنامه درسي پنهان را براساس مطالعات انجام شده در چهار دسته تقسيم‌بندي مي‌كند:

1.      برنامه درسي پنهان به عنوان انتظارات غيررسمي يا پيام هاي غيرصريح، اما مورد انتظار؛

2.      برنامه درسي پنهان به عنوان پيام ها يا نتايج قصد شده يادگيري؛

3.      برنامه درسي پنهان به عنوان پيام هاي غيرصريح ناشي از ساختار آموزشي؛

4.      برنامه درسي پنهان به عنوان آن چه كه دانشجو خلق مي‌كند (سعيدي، 1380، ص. 31).

تاریخ برنامه درسی پنهان

اصطلاح "برنامه درسی پنهان" را اولین بار جکسون (P.W.Jackson)  در کتاب زندگی در کلاس درس بکار برد و بنسون اسنایدر (Benson Snyder) در سال 1971 آن را رواج داد. او در مقام مقایسه این تفاوت ها را میان برنامه های درسی اعلام شده و اعلام نشده برشمرده است:

1.      در برنامه درسی اعلام شده نیاز به مجموعه مؤلفه هایی است تا زمینه را برای آموزاندن فراهم کند؛ که در آن میان، استاد بیشترین سهم را دارد؛ ولی در برنامه درسی پنهان در حوزه این مؤلفه، کم هزینه ترین برنامه می باشد و هرگز برای اجرای این نوع از برنامه های درسی نیازی به معلم به چشم نمی خورد.

2.       الزامات در برنامه درسی آشکار، ملموس می باشد، ولی الزامات و فشارها در برنامه درسی پنهان، ضمنی است که در مقابل الزامات صریح برنامه درسی آشکار قرار دارد. این الزامات ضمنی در هر موسسه آموزشی یافته می‌شود و دانش آموزان باید آن ها را تشخیص داده، بدان ها واکنش نشان دهند تا بتوانند در آن موسسه باقی بمانند.

3.      عناوین دیگری نظیر برنامه درسی نانوشته یا پیرابرنامه درسی (Para-Curriculum)  نیز به برنامه درسی پنهان اطلاق می‌شود که در مقابل برنامه های درسی ثبت شده قرار می گیرد.

4.      برنامه درسی پنهان، بخشی از کل نظام مدرسه است که می‌توان آن را با فهم زمینه هایی که در آن پدید می‌آید، درک و شناسایی کرد. اما، در برنامه درسی آشکار، شاگرد و دانشجو به دنبال درک و تحقیق زمینه ها نمی باشد.

5.      کارکرد اصلی در برنامه درسی پنهان، کنترل و نظارت اجتماعی می باشد.  دانش آموزان و دانشجویان در مواجهه با برنامه درسی پنهان، موقعیت خود را تشخیص داده به نحوی با آن سازگار می‌شوند. به عبارت دیگر، مدارس و دانشگاه ها از طریق برنامه درسی پنهان، به باز آفرینی Reproduction)) طبقات اجتماعی دانش آموزان و محصلان پرداخته و آن ها را به طور ضمنی، برای پذیرش موقعیت اجتماعی آینده شان آماده می سازد در حالی که به برنامه درسی آشکار، این هدف منظور نمی شود.

6.      برنامه درسی پنهان، دستور کار سیاسی- اقتصادی دارد. مسئولیت آن، جداسازی طبقاتی است. نخبگان را آزادی و فرصت پیشرفت، ارزانی می‌دارد و غیرنخبگان را می‌آموزد که در آینده، قسمت و سرنوشت خود را به عنوان کارگران منضبط و فرمانبردار پذیرا باشند. حتّی، اغلب دانش آموزان می‌آموزند که بپذیرند نظام سیاسی – اقتصادی آن ها، صرفنظر از این که خود در آن چه موقعیتی دارند، بهترین نظام سیاسی-اقتصادی است. در حالی که در برنامه های درسی آشکار، سخنی از نظام سیاسی-اقتصادی به صورت یک موضوع مورد تدریس و به صورت مقطعی ممکن است ارائه شود، ولی امکان نفوذ در قلب و شخصیت شاگرد در آن متصور نیست.

حال پس از پرداختن به این مقدمه طولانی، لازم است نگاهی به اصل مطلب داشته باشیم؛ جایگاه برنامه های درسی پنهان در سطح مؤسسات تحصیلات عالی کشور.
از آن جا که این قلم به صورت اتفاقی و بدون کدام برنامه ریزی قبلی در طی سال های نیمه دوم دهه هشتاد، نگاهی تحقیقی غیر سیستماتیک به این بخش از برنامه های مؤسسات تحصیلات عالی داشته است؛ می تواند به موارد ذیل اشاره کند:

1.      برنامه درسی پنهان در این مؤسسات برمبنای سلیقه، جهان بینی و موضعگیری های سیاسی-اجتماعی صاحب امتیاز و سرمایه گذار آن ها بنیان گذاشته شده است.

2.      توانایی ها اقتصادی و مدیریتی، اولین فاکتور در تعیین این برنامه درسی در قلمرو این مراکز آموزش عالی به حساب می آید.

3.      چالش های دیدگاهی که گهگاه رنگ و بوی فرهنگی به خود می گیرد، به صورت عریان در این مؤسسات به چشم می خورد.

4.      از استخدام استاد، تهیه سؤال های کنکور و سؤال هایی که در مرحله مصاحبه می شود، مصاحبه کننده، تأمین متون درسی و به کارگیری اسباب و سایل آموزشی گرفته تا دکوراسیون صنف و دیزاین چوکی ها؛ همه برخاسته از نگرش رؤسای این مؤسسات می باشد.

5.      مفاهیم همزیستی مسالمت آمیز، بالابردن روح وطندوستی، احترام متقابل به همنوعان و بنیان نهادن اساس زندگی اجتماعی ریشه گرفته از روح مدنیت ضریب کمتری در این مؤسسات به خود اختصاص داده اند.

6.      به خاطر رقابت های شدید اقتصادی، اقتصاد محوری از تمام درب و دیوار این مؤسسات می بارد.

بنابراین، این نگرانی ها وجود دارند که یکبار دیگر گذشته های سیاه و ناستودنی تاریخ گذشته این مرز و بوم تکرار شود و هرکسی در گوشه و کنار این کشور، ساز فرهنگی، تاریخی و علمی خود را سر دهد و کمتر از حوزه گروه قومی،  زبانی و مذهبی فراتر رفته به فکر یک افغانستان بزرگ باشد. لذا لازم است به همه تحصیلکرده ها، دوستان همکار اکادمیک و مسؤولان عالی رتبه این مؤسسات پیشنهاد کنم که جایی هرچند کوچک برای "برنامه درسی پنهان فراقومی و فرازبانی و فرامذهبی" در بستر نامحسوس فضای کاری خود باز کنند.
 
منابع (فارسی):

1.      عباس‌زادگان، سيد محمد (1376) اصول و مفاهيم اساسي در برنامه‌ريزي درسي، تهران، انتشارات سوره.

2.      مهرمحمدي، محمود (1380)، برنامه‌ درسي. علوم تربيتي ماهيت و قلمرو آن. تهران؛ سازمان سمت.

3.      قورچيان، نادرقلي (1373) تحليلي از برنامه درسي مستمر، بحثي نو در ابعاد ناشناخته آموزشي، تهران؛ فصلنامه پژوهش و برنامه‌ريزي در آموزش عالي شماره 5.

4.      نويد، مهدي (1373) پيام مدرسه؛ تهران، نشر سازمان نوسازي و توسعه و تجهيز مدارس كشور.

5.      سعيدي رضواني، محمود (1380) تبيين برنامه‌ درسي پنهان در درس بينش اسلامي دوره متوسطه … رساله دكتري رشته برنامه‌ريزي درسي، به راهنماي دكترعليرضا كيامنش، تهران؛ دانشگاه تربيت معلم.

6.      سيلور و الكساندر (1372) برنامه‌ريزي درسي براي تدريس و يادگيري بهتر. ترجمه غلامرضا خوي‌نژاد، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوي.

7.      ملكي، حسن (1376) برنامه‌ريزي رسمي، (راهنماي عمل) تهران؛ انتشارات مدرس.

Sources (English):

1.       Eisner. E (1985) the Educational imagination, New York Macmillan publishing.

2.      Loewy, Arish (1991) International Encyclopedia of curriculum paragon press.

3.      Giroux, Henry, A (1983) theory and Resistance in Education Pedagogy for the opposition), Bergin & Garvey publishers INC. Massachusetts.

4.      Eisner, E (199 ): Educational Imagination; on the Design and Evaluation on school program, (sth, ed) New York, Macmillan college publishing company.

5.      Ausbrooks, Ruby (2000) what is school’s Hidden Curriculum Teaching Your Child.

6.      Bloom. B.S (1981) All our children: a primer for parents teachers and other Education NC crow hin, New York.

علی عالمی کرمانی

مسؤول روابط بین الملل مؤسسه تحصیلات عالی اشراق هرات