آرشیف

 
بسم الله الرحمن الرحیم

از جمله آداب معاشرت که دردین مقدس  اسلام برآن تاکید بیشتر گردیده است ، مصافحه (دست دادن)، معانقه (یکدیگر را در آغوش کشیدن)  است .
 در حدیثی پیامبر صلی الله علیه وسلم آمده است : «کینه و حسد نورزید؛ پشت به هم نکنید؛ ارتباط را قطع نکنید و بندگان خدا باشید، در حالى که برادر هستید».
يکی از آداب معاشرت درزندگی  ، سلام ، مصافحه ، احوالپرسی  میباشد ، تعلیمات دین مقدس اسلام  مصافحه وسلام دادن را  یکی از نشانه دوستی و صميميت میشمارد .
پیامبر اسلام محمد صلی الله علیه وسلم  میفرماید :
« ما من مسلمَيْن يلتقيان فيتصافحان إلا غفر لهما قبل أن يفترقا»  ) ابوداود)  يعني: «دو مسلمان با هم روبرو نمي شوند که مصافحه نمايند، مگر قبل از اينکه از هم جدا شوند، گناه شان آمرزيده ميیشود .
قابل تذکر است که رسول الله صَلَّى اللَّهِ عَلَيْهِ   وَسَلَّمَ  زمانیکه  اصحابش را مي‌ديد با آنها مصافحه ومعانقه مي‌كرد و صحابه رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُم نيز هنگامي كه با هم ملاقات مي‌ كردند مصافحه ومعانقه مي‌نمودند.
در حدیث انس و شعبي گفته‌اند « كان أَصْحابُ النَّبي صَلَّى اللَّهِ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ إذا تَلاَقُوْا تَصَافَحُوْا، و إذا قَدِمُوْا مِنْ سَفَرٍ تَعَانَقُوْا»  ( اصحاب پيامبر صَلَّى اللَّهِ عَلَيْهِ  وَسَلَّمَ وقتي كه همديگر را ملاقات مي‌كردند مصافحه مي‌نمودند و هرگاه از سفر برمي‌گشتند يكديگر را به آغوش مي‌گشيدند)
پيامبر صَلَّى اللَّهِ عَلَيْهِ  وَسَلَّمَ در حديثي فرموده« مَا من مُسْلَميْنَ يَلْتَقَيانِ فيتصافحانِ الا تحاتَّتْ عَنْهُماً ذُبونُهُمَا كَمَا يَتَحَاتُّ عَنِ الشَّجَرَةِ وَرَقُهَا  » (هر گاه دو مسلمان كه يكديگر را مي‌بينند و با هم مصافحه مي‌كنند، گناهانشان مي‌ريزد همان گونه كه برگ درختان مي‌ريزد) .
رسم دست دادن وبخصوص رسم دست بوسی از قدیم الایام در بشریت مروج بوده  وانسانها بخاطر احترام واحیانآ بخاطر تملق وچاپلوسی در حین احوالپرسی  دست دیگران را می بوسیدن ،وسرتعظیم وانحناء را بعمل میاوردند ودر بسیاری از اقوام رسم به سجده رفتن در حین احوالپرسی مروج بود ،  در کشور های اروپای  ودنیای غربی بخصوص در میان فامیل های شاهانه مروج است که مرده ها دست زنان را می بوسند .
قبل ازآمدن دین مقدس  اسلام در بین ملل مختلف نه تنها دست بوسی مروج بود بلکه بخاطر احترام از زعیم ورهبر قبیله وبخصوص ، احترام به مقام شاهان وامپراطوران پای آنان را هم می بوسیدند وطوریکه از داستان های تاریخی معلوم میگردد ، در ملاقات وزیارت رهبران ( سیاسی ودینی ) حتی مراسم تعظیمی بشکل  سجده هم بجاء  میاوردند.
( همین حالا درکشور پادشاهی مغرب  مردم بصورت عموم دست نه تنها پادشاه بلکه برادر وطفل خوردش را هم  می بوسند )
با امدن دین مقدس اسلام هانطوریکه بر سایر رواج  های غیر انسانی که مقام انسان را زیر سوال قرار مید اد ملغی وخط  بطلا ن کشید ، دست بوسی تعبدی وبخصوص خم شدن وسجده کردن تعبدی  به انسان را مغلی وممنوع قرار داد.
دست بوسیدن در اسلام :
در مورد بوسیدن دست در حین احوالپرسی  در بین علمای اسلامی اختلافی وجود دارد ، تعدادی از علماء بصورت مطلق دست بوسیدن غیر از والدین را جایز نمی دانند ولی اکثریت مطلق از علماء بدین باور اند که اگر بوسيدن  دست  تا زمانیکه  جهت تعبد اشخاص و یاجهت  تبرک   به اشخاص  نباشد ، آنرا   امر مباح  میدانند .
درروایت از حافظ ابن حجر رحمه الله آمده است که:
اگرچه  امام مالک بوسیدن دست را امر نادرست میداند ولی تعداد از علماء  متاخرين آنرا جايز  میشمارند این تعداد از علما ء که بوسیدن دست را جایز میشمارند استدلال خویش را به روایت ذیل بنا ء نموده اند :
 « در حدیثی از عمر رضي الله عنه روايت است : زمانیکه : كه الله تعالي توبه‌ي سه نفرِ بازمانده از جنگ تبوك را قبول كرد، كعب بن مالك- كه يكي از آن‌ها بود- به مسجد رفت و رسول الله صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ در ميان يارانش نشسته بود، در اين حال شخصي بنام طلحه بن عبيدالله رضي الله عنه به پيشواز كعب شتافت و با او مصافحه نموده و پذيرش توبه‌اش را به او تبريك گفت؛ رسول الله صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ كه شاهد اين رفتار بود چيزي نگفت و أبو لبابة وكعب بن مالك و دوستشان در هنگام توبه نمودن دست مبارک پيامبر صلي الله عليه وسلم را بوسيدند. »
حکم اسلامی در مورد بوسیدن دست پدرومادر:
همه ای علماء  اسلامی در این  مورد اتفاق را ی ومتفق القول اند که :
بوسيدن دست پدر ومادر توسط فرزند جايز است بوده ، ودر این حکم هیچگونه اختلافی  وجود ندارد ،وآنرا مستحب هم میدانند ،طوریکه این امر  از احادیث صحیحه نیزبه اثبات رسیده است .
در حدیث متبرکه آمده است که : پيامبر اكرم صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ به هنگام ورود دخترش فاطمه رضي الله عنها از جا خویش بلند مي‌شد و دستش را گرفته و مي‌بوسيد. و فاطمه نيز زمانیکه پیامبر صلی الله علیه وسلم را می دیددر مقابلش ایستاده میشد ، دست مبارک  پدرش را گرفته می بوسید . واین امر صحابه واولاد های شان  نیز انجام میدادند .
دست بوسی علما ء واهل فضل :
تعداد کثیری از علما اسلامی بدین عقیده اند که : بوسیدن دست  اهل فضل وعلم وبزرگ سالان بخاطر احترام  بزرگداشت ، إكرام واجلال از مقام علمی وروحانی شان  جواز داشته وشرع اسلامی در مورد ممانعتی نمی بیند.
خداونددر قرآن کریم فرموده است :«  ذلک و من یعظّم شعائر الله فانها من تقوى القلوب؛ آرى کسانى که شعایر خدا را بزرگ مى‏شمارند کارشان نشان پرهیزکارى دلهایشان باشد»(سوره حج آیه ۳۲ )
حکم دست بوسی دراحادیث وروایات اسلامی :
1– حدیث حضرت عبدالله بن عمر رضی الله تعالی عنهما :
امام ابوداود درکتاب السنن  به روایت از حضرت ابن عمر داستانی را از بازگشت ایشان همراه تعدادی ازصحابه ازجنگی ، نقل میکند  تاآنجاکه می فرماید: سپس همگی ما دست مبارک حضرت رسول صلی الله علیه وسلم را بوسیدیم    (روایت در صحاح سته  )
2– حدیث حضرت زارع رضی الله تعالی عنه :
امام ابوداود ازحضرت زارع رضی الله تعالی عنه روایت مینماید که جماعتی از مسلمانان که در راس آن شخصی بنام عبدالقیس قرار داشت غرض دیدار پیامبر صلی الله علیه وسلم  به مدینه می آیند ، زمانیکه هیات وارد شهر مدینه  میگردیند ، با سرعت زیاد چون مشتاق دیدار پیامبر صلی الله علیه وسلم می باشند  ، از شتر های خویش پیاده میگردیند ، حضور پیامبر صلی الله علیه وسلم مشرف ، چون سخت  مشتاق دیدار پیامبر صلی الله علیه وسلم  میباشد ،دست و پای مبارک پیامبر  صلی الله علیه وسلم را گرفته ومی بوسند. ( مورخین  تعداد مجموعی این هیات را 14 نفر مینویسند  ، ومی افزایند که همه اعضای این هیآت ، مشرف به  بوسیدن دست وپای مبارک پیامبر صلی الله علیه وسلم  گردیده اند ).
3– حدیث صفوان بن عسّال رضی الله تعالی عنه :
امام ابن ماجه از صفوان بن عسّال رضی الله تعالی عنه روایت میفرماید : که روزی  یک نفر یهودی به دوستش گفت : ما را نزد این پیامبر ببر. سپس هردو خدمت رسول صلی الله علیه وسلم آمدند ودرباره آیات بیّنات نه گانه ای که خداوند جلّ جلاله به حضرت موسی علی نبیّنا و علیه الصلاة والسلام عنایت فرمود ، پرسیدند.پس ازگرفتن جواب هردو نفر یهودی دست وپای مبارک پیامبر  صلی الله علیه وسلم  رابوسیدند وگفتند: شهادت می دهیم که شما پیامبرخدا هستید.
امام محیی الدین نووی درکتاب الأذکارمینوسد :
ترمذی ونسائی وابن ماجه با سندهای صحیح روایت کرده اند ، علامه مفسّر سید محمود آلوسی در تفسیر روح المعانی جزءپنجم صفحه ۲۳۱پس از آوردن حدیث فوق مرجع و مأخذ آن را اینچنین بیان میکند : همانا احمد و بيهقي و طبراني و نسائي وابن ماجه و ترمذي اين حديث را آورده و ترمذي ميگويد : « حدیثی حسن وصحیح است » وحاکم نیشابوری می گوید : « حـدیثی صحیـح است بـرای آن ضعفی نمی بینم».
فتاوی  علماء اسلامی در مورد دست بوسی :
اول : حافظ ابن حجرعسقلانی :
حافظ ابن حجر عسقلانی در فتح الباری جلد۱۱ صفحه  ۶۷ احادیث متعددی در مورد جواز بودن وحتی مستحب بودن بوسیدن دست  علماءوصلحاء و اولیاء ،  جمع اوری نموده است که بطور نمونه احادیث ذیل :
1- ابولبابة وکعب بن مالک ودو دوستش دست مبارک پیامبر  صلی الله علیه وسلم رابوسیدند.
2-  ابوعبیده جرّاح آنگاه که ازسفری برگشت دست حضرت عمر رضی الله عنه را بوسید.
3-   زیدبن ثابت دست حضرت ابن عباس« رضی الله عنهما» را بوسید.
4- اسامه بن شریک روایت میکند به سوی حضرت رسول صلی الله علیه وسلم برخاستیم ودست مبارکش رابوسیدیم.
5-  وحدیث جابر که عمر رضی الله عنه بر خاست ودست مبارک حضرت رسول صلی الله علیه وسلم رابوسید.
6- وحدیث بریدة درقصه اعرابی و درخت  آمده است  که گفت:یا رسول الله ! اجازه بدهید تا سروپای شما را ببوسم.پس انحضرت صلی الله علیه وسلم برایش اجازه فرمود .
7- امام بخاری درکتاب « الأدب المفرد» از روایت عبدالرحمن بن رزین میآورد  که :سلمة بن الأکوع آن دستش را که با پیامبر صلی الله علیه وسلم بیعت کرده بود به ما نشان داد ، پس ما برخاستیم ودستش رابوسیدیم.
8- وهمچنین آورده است که حضرت علی کرم الله وجهه دست وپای حضرت عباس رضی الله عنه رابوسید .
9- و روایت شده از طریق ابی مالک الاشجعی که گفت:به ابن ابی أوفی گفتم آن دستی راکه با رسول صلی الله علیه وسلم  بیعت کردی بده تا ببوسم، پس دستش را بوسیدم.
حافظ ابن حجرعسقلانی درکتاب المطالب العالیه بزوائد المسانید الثمانیة درباب بوسیدن دست حدیث ۲۷۰۶   آورده است که : ابن ابی عمرالعدنی (متوفی به سال۲۴۳ه.ق) گفت:سفیان برای ما از جدعان روایت نموده که ثابت به انس  رضی الله عنه گفت:ای ابا حمزه ، آیادست تو حضرت رسول صلی الله علیه وسلم را لمس نموده ؟گفت:بله ،‌ گفت :دستت را بده سپس انس دستش را به او داد و ثابت دست انس رابوسید.
با توجه به احاديث  که فوق بدان اشاره نمودیم  میتوانیم این حکم را بدست بیاوریم  که بوسیدن دست ، علماء واهل علم نه تنها جواز داشته بلکه مستحب هم میباشد .
در كتاب المستصفی من علم الاصول تأليف حجة الاسلام إمام محمد غزّالی رحمه الله جزء اول صفحه ۱۳۰ آمده كه :
اگر صحابی بگويد كه در زمان پیامبر  صَلّی الله عليه وسلّم فلان كار را انجام می داديم . پس اين لفظ دليل بر جواز آن كار است.
در جزء دوم همان كتاب صفحه ۹۴ می فرمايد: می گوييم سكوت پيامبر صَلّی الله عليه وسلّم و عدم انكار او از فعلی كه انجام آن آگاهی دارد دليل بر جواز آن عمل است چون برای آن حضرت صَلّی الله عليه وسلّم جايز نيست  انكار كاری را كه حرام است،ترك كند.
دكتر عبدالكريم زيدان در كتاب الوجيز فی أصول الفقه صفحه ۱۶۷ میگويد‌: سنت تقريری عبارت است از سكوت پيامبر صَلّی الله عليه وسلّم از انكار قولی يا فعلی كه در حضورش انجام شود يا در غيابش انجام شود وآن حضرت صَلّی الله عليه وسلّم بدان آگاه باشد،پس اين سكوت دليل بر جواز فعل و اباحت آن است زيرا رسول صَلّی الله عليه وسلّم بر باطل و منكر سكوت نمی كند.
دكتر وهبة الزحيلی در كتاب الوجيز صفحه 35 آمده است كه سنت تقريری عبارت است از هر آنچه پيامبر صَلّی الله عليه وسلّم آنرا صراحتاً تأ‌ييد نمايد يا بعد از انجام آن در حضور حضرت صَلّی الله عليه وسلّم آنرا انكار ننمايد.
دوم : فتوای امام غزالی :
امام محمد غزّالی رحمه الله در كتاب مستطاب إحياء علوم الدين جلد دوم صفحه ۴۴۳ مینوسد : در بوسيدن دست كسی كه در عالم وفاضل دین باشد بخاطر احترام وتبرک ممانعتی وجود ندارد .
ابن عمر رضي الله عنهما گفت :
ما دست مبارك پیامبر صلی الله علیه وسلم را بوسيديم وكعب بن مالك گفت : چون توبه من از آسمان نازل شد به خدمت پيامبر  صَلّی الله عليه وسلّم آمدم و دست وی را بوسيدم.
وهمچنان در روایت آمده است که شخصی  اعرابی گفت : يا رسول الله ! مرا اجازه بفرماید که  تا سر معظّم و دست مبارك تو شما را ببوسم . و پيامبر صَلّي الله عليه وسلّم  برایش اجازه فرمود  و اعرابی آن را به جای آورد.
وابوعبيده جرّاح،عمربن خطاب را ديد و مصافحت كرد و دست وی را ببوسيد پس از يكديگر جدا شدند و می گريستند. امام زين الدين عراقی رحمه الله كه أحاديث احياء علوم الدين را از كتابهای مختلف حديثی تخريج كرده است می گويد: حديث أعرابی را حاكم نيشابوری از حديث بريدة روايت می كند با اين تفاوت كه درحديث حاكم نيشابوری،أعرابی از پيامبر صَلّي الله عليه وسلّم اجازه میخواهد تا دست و پای حضرت صَلّی الله عليه وسلّم را ببوسد.حاكم میگويد حديث صحيح الإسناد است.
سوم: فتوای امام ابن حجر هیتمی:
امام ابن حجر هيتمی مكّی در كتاب تحفةالمحتاج جلد نهم صفحه ۲۸۵  مینویسد :
 بوسیدن دست وپای مرد صالح،عالم و فاضل سنّت است و علامه شروانی در شرح تحفه المحتاج(فتح الباری شرح صحيح البخاری : ابن حجر عسقلانی  ) مینویسد :
 به طور قطع بوسيدن دست شخص صالح سنت است بلكه پايش هم .
چهارم : فتوای خطیب شربینی :
شيخ خطيب شربينی رحمه الله در مغنی المحتاج جلد سوم صفحه ۱۶۶ و همچنين علّامه سيد ابوبكر شهير به سيد بكری در اعانة الطالبين شرح فتح المعين  صفحه ۳۰۵ از جلد سوم مینویسد:
 سنت است بوسيدن دست شخصی كه دارای يكی از صفات دينداری مانند: نيكوكاری يا شرف يازهد باشد و كراهيت دارد بوسيدن دست كسی كه يكی از امتيازات دنيوی مانند ثروت يا قدرت يا جاه و منزلت اجتماعی برخوردار باشد.
پنجم: فتوای امام نووی :
امام نووی رحمه الله در كتاب فتاوای خود صفحه ۵۰ در جواب سوال كسی كه می پرسد حكم بوسيدن دست ديگری چيست ؟
در جواب می فرمايد: بوسيدن دست اشخاص صالح يا عالم يا فاضل مستحب است و در مقابل بوسيدن دست اشخاصی غير از افراد فوق الذكر مكروه است ونیز درکتاب الأذکار صفحه ۳۸۱ می فرماید : هر گاه اراده شود ، دست کسی بخاطر زهد ونیکوکاریش یا علم وشرف او و صیانتش یاهرصفتی که از اموردین محسوب می شود بوسیده شود ، کراهت ندارد بلکه مستحب است واگر بخاطر مال وثروت وقدرت ومنزلتش در نزد مردم ویا امثال آن بوسیده شود به شدت مکروه است.
ششم: فتوای شیخ منصور :
شیخ منصورعلی ناصف در التاج الجامع للأصول مینوسد :
از انواع تحیّت گفتن ها بوسیدن دست وپای می باشد. بوسیدن دست برای بزرگداشت واحترام بزرگان دین جائز بلکه مستحب است زیرا که پیامبر صلی الله علیه وسلم عمل کسانی که دست وپای مبارکش را بوسیدند تأیید نمود و اوهیچگاه برعمل باطلی مهرتأیید نمی زند.
بنابراین ، بوسیدن دست وپاجائز است واگر مقرون به نیتی شریف وصحیح باشد مستحب است .
هفتم : فتوای ابن حجرهیتمی:
ابن حجرهیتمی در کتاب الفتاوی الکبری الفقهیّة جلد چهار صفحه ۲۴۷ مینویسد :
بوسیدن دست وپای شخص عالم وصالح وشریف النسب سنت است. سپس احادیث بسیاری را دراثبات این عقیده نقل میکند و ازجمله از ابن حبان روایت میکند که کعب بن مالک رضی الله عنه فرمود:آنگاه که توبه من نازل شد به خدمت پیامبر صلی الله  علیه وسلم آمدم ودست وزانوی مبارک ایشان را بوسیدم .
هشتم :فتوای شیخ ابن جبرین :
شیخ ابن جبرین طی فتوای مینویسد :به نظر من بوسیدن دست   جایز است،در صورتیکه برای احترام علما و پدر و مادر و بزرگتر ها باشد. 
شیخ ابن جبرین می افزاید : اگر کسی دست پدر و مادر و یا خویشاوندان بزرگتر و اهل فضل را ببوسد این احترام گذاشتن است؛ ذلت و تعظیم به شمار نمی آید، اما بعضی از اساتیذ خود را دیده ایم که این مطلب را نمی پذیرفتند و به آن اجازه نمی دادند؛ البته آنان از روی تواضع و فروتنی به این کار اجازه نمی دادند نه حرمت آن.( شیخ ابن جبرین فتوای شماره 1852 تاریخ 20/11/1421 هه )
نهم: فتوای شیخ محمد امین کردی:
شیخ محمد امین کردی در کتاب تنویر القلوب فی معاملة علام الغیوب صفحه ۱۴۱,۱۴۲ مینویسد : بوسیدن دست شخصی به خاطراحترام وقدر وعلم وزهد سنت است و اگر برای ثروت او باشد یا شخصی صاحب بدعت باشد مکروه است .
داهم  : فتوای خواجه محمد حسن سرهندی :
محمد حسن سرهندی درکتاب الأصول الأربعة  خویش مینوسد :
 یهودیان دست وپای پیامبر صلی الله علیه وسلم را بوسیدند ، بنآ اگر تقبیل دست وپای کسی بجهت تعظیم  باشد جائز طوریکه پیامبر صلی الله علیه وسلم آنرا برای دونفر یهود اجازه فرمود .
همچنان در كتاب تهذيب الاسماء واللغات امام نووی رحمه الله و همچنين طبقات الشافعيه علامه امام سبكی رحمه الله آمده است كه : محمد بن حمدون بن رستم رحمه الله فرمود : شنيدم امام مسلم بن حجاج رحمه الله (صاحب دومين كتاب صحيح در حديث) به خدمت امام بخاری رحمه الله رسيد. و گفت : اجازه بده و بگذار تا پاهای شما را ببوسم ا ی استاد استادان و سرور محدّثين و طبيب حديث در ضعفهايش.
نظریات امامان چهارگانه در مورد دست بوسی :
– امام ابو حنیفه :
 علامه ابن عابدين در حاشيه کتاب خودمینویسد : بوسيدن دست دانشمند و اهل علم بمنطور تبرك  ممانعتی ندارد .
– امام مالک :
امام مالك گفت : اگر بوسيدن دست يك مرد به خاطر نزديك شدن به خدا ، به واسطه دين ، علم و يا شرفش باشد جايز است .
–   امام  شافعی :
 امام نووي ميگويد : بوسيدن دست مرد به خاطر زهد و صلاح و علم و شرف و ديگر امورديني مثل اين، نه تنها مكروه نيست بلكه مستحب است .
– امام  حنبل :
 علامه اسفرايني حنبلي ميگويد : اگر به خاطر تدين باشد اشكال ندارد ، زيرا ابو عبيده دست عمر خطاب را بوسيد ه است .   پایان                                                                                              

 
 
 
 
 
 
منابع و مآخذ :
منابع ومآخذ های که در این نوشته ازآن  استفاده بعمل آمده است عبار تند از:
تفسير روح المعانی ،  فتح الباری شرح صحيح البخاری : ابن حجر عسقلانی ،  رياض الصالحين : امام نووی ، مشكاة المصابيح : علامه خطيب تبريزی ، مطالب العاليه بزوائد المسانيد الثمانيه : علامه ابن حجر عسقلانی ، الأ ذكار المنتخبة من سيدالأبرار : امام نووی ، التاج الجامع الأصول في أحاديث الرسول : شيخ منصور علی ناصف ، السيرة النبوية : حافظ ابن كثير دمشقی ، مغنی المحتاج : شيخ خطيب شربينی ، إعانة الطالبين : علامه سيد ابوبكر شهير به سيد بكری ، تحفه المحتاج :علامه ابن حجر هيتمی با حواشی علامه  شروانی ، الفتاوی الکبری الفقهیّة: ابن حجر هیتمی مکی ،فتاوای امام النووی ، احياء علوم الدين : حجة الإسلام امام غزالی ، المغنی عن الأسفار : امام زين الدين  عراقی ، الوجيز في أصول الفقه‌: دكتر وهبة الزحيلی ، أصول فقه شافعی : ابوالوفاء معتمدی كردستانی ،المستصفی من علم الأصول : امام محمد غزالی ،جمع الجوامع امام سبكی بشرح علامه محلی ، تنویر القلوب فی معاملةعلام الغیوب:شیخ محمدامین کردی ، الأصول الأربعة فی تردید الوهابیة:خواجه محمد حسن جان صاحب سرهندی مجددی وسایت های اسلامی .
 
فهرست مطالب :
– مقدمه
– دست بوسیدن در اسلام
– حکم اسلامی در مورد بوسیدن دست پدرومادر
– دست بوسی علما ء واهل فضل
– حکم دست بوسی دراحادیث وروایات اسلامی  
– فتاوی دینی :  
اول- حافظ ابن حجرعسقلانی
دوم : فتوای امام غزالی :
سوم: فتوای امام ابن حجر هیتمی
چهارم : فتوای خطیب شربینی  
پنجم: فتوای امام نووی  
ششم: فتوای شیخ منصور  
هفتم : فتوای ابن حجرهیتمی
هشتم :فتوای شیخ ابن جبرین  
نهم: فتوای شیخ محمد امین کردی
داهم : فتوای خواجه محمد حسن سرهندی  
– نظریات امامان چهارگانه   
– امام ابو حنیفه (رح)
 – امام مالک (رح)
 –   امام  شافعی (رح)
 – امام  حنبل  (ح)

تتبع ونگارش :  الحاج امین الدین «  سعـیـدی- سعید افغانی »
مدیر مرکز مطالعات ستراتــیــژیکی افغان ومسؤل مرکزفرهنگی د حق لاره- جرمنی
ادرس   :saidafghani@hotmail.com