آرشیف

نگاهی مختصر به زندگی واحوال و آثارِ امیر علی شیر نوایی

مقدمه :
در مورد امیرعلی شیرنوایی مرد چند بُعدی دارای کمالات  چون ؛شاعر، نویسنده،موسیقی شناس مترجم و بالاخره وزیر دانشمند سلطان حسین بایقرا تیموری محافل وهمایش و سیمینار های درسالهای مختلف ودرکشورهای متفاوت برگزار شده است ودانشمندان پیرامون شخصیت و اثار او حرفهای زیادی داشتند و پژوهش های متعددی انجام یافته است . کتاب ها و مقالات روی این شخصیت سیاسی و ادبی و فرهنگی کشورمان چاپ شده است .
به یقین اولین همایش و سیمینار 88 سال قبل در سال 1928 م به مناسبت پنجصد مین سال [ 487 مین ] ولادت سیاستمدار و آن مرد بزرگ و مدبر هرات میرعلی شیرنوایی از طرف اکادمی علوم شوروی تجلیل گردید و به آن مناسبت مقالات  و رسایل زیادی تآلیف یافت . بین انها رساله یی بود از واسیلی بارتولد شرق شناس بزرگ آن کشور ؛ که به نام « زندگانی سیاسی میرعلی شیرنوایی » در احوال این وزیر دانشمند نوشته شده و در مجموعه مقالاتی که به این مناسبت تدوین شده بود نشر گردید .
بارتولد در تالیف این رساله به مآخذ اصلی نظر داشت و با روش دقیق تاریخ نویسی خود آنرا تآ لیف نمود. در ارزش این اثر بعد ها گفتند که در آن بحر وسیع آثار ؛ رسالهء بارتولد چون کشتی نوح شناوری داشت و این خصوصیت تا حال برجای مانده است . (1)
این رساله بعدا" توسط شرق شناس دیگر روسی به نام مینورسکی به انگلیسی ترجمه  و متن اخیرالذکر در سال 1346 هـ ش توسط پوهاند میرحسین شاه  دانشمند و استاد پوهنتون کابل ؛ به مناسبت 525 مین سال تولد امیرعلی شیرنوایی ؛ همزمان در مجله علمی و پژوهشی اریانا و بصورت جداگانه از طرف انجمن تاریخ افغانستان به مثابه کتاب اقبال چاپ یافت . بار دوم این کتاب ؛ به اهتمام آیخان بیانی  به مناسبت دهه تحقیق درباره « میرعلی شیرنوایی و خصوصیات عصروی » در سال 1360 هـ ش از طرف وزارت اطلاعات و کلتور منتشر گردید .
دومین همایش و پژوهش در کشورزادگاه وزیر موصوف یعنی افغانستان بنام « دهه تحقیق برآثار و احوال میرعلی شیرنوایی » از طرف وزارت اطلاعات و کلتور و پوهنتون کابل و مجامع علمی افغانستان  و کشور های ذیعلاقه رویدست گرفته شد. احتمالا" این در این دهه سیمینار ها و نشست های علمی در کابل و ازبکستان برگزار میگردید . باورمندم برعلاوه کتاب فوق الذکر ؛ اثار متعددی دیگری در زمینه انتشار یافته ؛ مهاجرت و زندگی دور از وطن ؛ دسترسی به آن مآمول را ناممکن ساخته است . و دست اندرکاران فرهنگی تاحال درمورد اثار آن دهه تحقیق اسناد و مدرکی درفضایی انترنتی ارشیف نه نموده اند.
سومین نشست و گرامیداشت در ماه حمل سال 1390 هـ ش ؛ تحت نام « یاد امیرعلی شیرنوایی» از سوی انجمن فرهنگی آیدین افغانستان درشهرانقره ترکیه راه اندازی شد. دراین گرامیداشت مقالات متعددی از طرف افغانهای مقیم ترکیه و مراکز فرهنگی ترکیه ارایه گردید.
چهارمین همایش بین المللی تحت عنوان « اندیشه ها، آثار و خدمات امیرعلی شیرنوایی» از طرف دانشگاه فردوسی مشهد به تاریخ 19 و 20 ماه دلو سال  1393 هـ ش برگزار گردید که دانشمندان کشورهای همجوار و دانشمندان از کشورهای اروپا و امریکا سهم گرفته بودند.
پنجمین همایش و سیمینار پژوهشی و تحقیقی به مثابه سمپوزیم به مناسبت 575 مین سال تولد امیرعلی شیرنوایی از طرف دولت جمهوری اسلامی افغانستان به تاریخ 23 حمل 1395 هـ ش  در ارگ کابل افتتاح و برگزار گردید . قابل یادآوری است  دومین نشست همایش  امیرعلی شیر نوایی با حضور داشت مقامات دولتی، اعضای شورای ملی، شورای ولایتی، شاعران، فرهنگیان و نمایندگان کشور‌های ازبکستان، تاجیکستان، ترکیه و ترکمنستان به همت وزارت اطلاعات و فرهنگ در هتل انترکانیننتال کابل برگزار شد . گفته می‌شود که این اسپوزیم بین‌المللی، مطابق دستور کار طرح شده، شامل 4 مجلس علمی است و برای 3 روز در کابل ادامه می‌یابد؛ روز چهارم در شهر مزار شریف ولایت بلخ و روز پنجم در ولایت هرات برگزار می‌گردد .
این در حالی است که  رئیس جمهور افغانستان در نخستین نشست همایش امیرعلی شیر نوایی که در ارگ ریاست جمهوری برگزار شده بود، هدایت داد تا پس از این مدال افتخار دولتی بنام امیرعلی شیر نوایی ضرب زده شود و همچنین تصویر این بزرگ مرد در تالار سلام خانه ارگ گذاشته شود .
 

در این نشست شماری از فرهنگیان و نویسنده‌های کشور، با خوانش شعر و مقاله، امیرعلی شیر نوایی را شخصیت فرهنگی و مؤسس شعر دوران جدید ترکی ــ ازبکی خواند و او را همپایه‌ای سایر شاعران و نویسندگان بزرگ جهان عنوان کردند . این سمپوزیم که به اشتراک کشور های همسایه چون تاجکستان ، ازبکستان ، پاکستان ، هند، ترکیه و ترکمنستان برگزار گردید ؛ سهم کشور ایران دراین همایش دیده نمیشود . درحالیکه در سیمینار مشهد در سال 1393 هـ ش دولت افغانستان از جمله حامیان آن بوده و از طرف سرقنسول افغانستان سخنرانی یی نیز صورت گرفته بود.
ششمین نشست فرهنگی به همین مناسبت یعنی 575 مین سال تولد امیرعلی شیرنوایی  در شهر سوندربورگ از طرف افغانهای مقیم کشور دنمارک امروز شنبه  مؤرخهء 7 ماه می 2016 م = 18 ثور 1395 هـ ش برگزار میگردد . در حقیقت این نشست ؛ همکاری و همگرایی افغانهای مقیم اروپا به خصوص دنمارک ؛ در ایجاد چنین محافل و کاربرد تجارب و آشنایی جوانان به شخصیت های علمی و فرهنگی و تاریخی کشورما است .
آثاری متعددی از امیرعلی شیرنوایی به جا مانده است برخی عده آن را به سی و برخی تا هفتاد عنوان برشمرده اند. محترم وطندوست دانشمند هموطن ما که خود درگذشته از دست اندرکاران این سیمینار ها بود میگویند دیوان امیرعلی شیرنوایی به همان مناسبت دهه تحقیق برآثار و احوال امیرعلی شیرنوایی از طرف اکادمی علوم افغانستان انتشار یافت اما بنابر عدم توجه اکادمی مزبور از مطبعه بیرون آورده نشد. تا اینکه در اثر جنگهای داخلی در شهر کابل مطبعه با دار و ندار آن حریق گردید .اما با تاسف دیگر آثار موصوف تا حال کلا" به زیور طبع اراسته شده است . در پهلوی آن در لابلای آثار و زندگی و حال و احوال وزیر موصوف کتابهای متعددی انتشار یافته است.
برعلاوه کتاب تحقیقی بارتولد دانشمند روسی بنام زندگانی میرعلی شیرنوایی که ترجمه آن از طرف پوهاند میرحسین شاه خان استاد و دانشمند برجسته کشور مان ترجمه و دو بار در سالهای 1346 و 1360 هـ ش انتشار یافته است ؛ کتابهای ذیل نیز به دسترس دوستداران علم و علاقمندان وزیر تیموری میباشند .
1 – امیرعلی شیرنوایی ، از محمد یعقوب واحدی جوزجانی، به مناسبت 525 مین سال تولد امیرعلی شیرنوایی ، کابل ، 1346 هـ ش .
2 – دیوان امیرعلی شیرنوایی همراه با مقاله ایی از نجیب مایل هروی، مشهد، 1393هـ ش.
3 – امیرعلی شبر نوایی و روزگار او از پروفیسورماریا اوا سایتلنی، ترجمه جواد عباسی ] تهران ، 1393 هـ ش .
4 – بررسی زندگی سیاسی و واکاوی کارنامه های علمی و فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی امیرشیرعلی نوایی ، از امیر نعمتی لیمایی ، وزارت امورخارجه و دانشگاه فردوسی ،  دلو 1393 هـ ش .
5 – شرح احوال و آثار فارسی امیرعلی شیرنوایی، از داکتر صغری بانو شگفته ، تهران 1387 هـ ش .
6 – دیوان امیر نظام الدین علی شیرنوایی « فانی » به سعی و اهتمام رکن الدین فرخ ، 1374 هـ ش .
7 – رساله مفردات (در فن معما)؛ از امیر علیشیر نوایی ، با مقدمه، تصحیح، توضیح و تحشیه: امیر نعمتی لیمایی، مهدی قاسم نیا ، ناشر: مشکوه دانش ، 1394 هـ ش .
ضمنا" فراموش نکنیم مجموعه مقالات سیمینار های کابل و مشهد .که بررسی جامع از زندگی امیرعلی شیرنوایی را با خود دارند .
امير‌علی شير نوايي ملقب به نظام الدین به تاریخ 17 رمضان 844 هـ ق = 9 فبروری 1441ميلادي در هرات زاده شد ، بارتولد به نقل از خواندمیر ؛ خانواده میرعلی شیر با آل تیمور مخصوصا" اولاد عمرشیخ رابطه بسیار نزدیک داشت این رابطه با عمر شیخ از راه برادر رضاعی بوده است  .  آباء کرام و اجداد عظام آن میرآفتاب احتشام از قدیم الایام در سلک مخصوصان دودمان میرزا عمرشیخ بهادر بن امیرتیمور کورکان انتظام داشتند . در ادامه به نقل از خواندمیر در حبیب السیر نام پدر وزیر موصوف ؛ غیاث الدین کچکنه آمده (2)  يا كيچكنه بهادريا كيچينه يا كجكنهٔ نوائى جغتائى میدانند. کیچکنه به معنی کوچک و بهادر به مفهوم سردارو پهلوان آمده است . به قول دولت شاه پدر میرعلی شیر از درباریان ابوالقاسم بابر فرزند بایسنغر بن شاه رخ بن تیمور، مردی بود تحصیل کرده و سعی داشت پسرش را به بهترین وجهی تربیت کند. میگویند درزمان ابوالقاسم بابر خدمت دیوانی داشت اما کسی این را تایید نکرده است .و بنابرقول میرعلی شیرنوایی : پدرش نایب الحکومه شهرسبزوار مرکز معروف شیعه بود . بابر مذکور در سال 1457 م در مشهد وفات نمود و پس از مرگ موصوف این دو دوست ( حسین بایقرا و میرعلی شیرنوایی ) تا دوازده سال دیگر از هم جدا شدند. این دوازده سال را میرعلی شیر در مشهد ، هرات و سمرقند به مطالعه گذراند .( 3)
امیرعلی شیر نوایی بعد از آنکه حسین بایقرا به قدرت رسید ؛  وزير و مشاور و مهر دار موصوف ، شاعر ذواللسانين، منتقد اجتماعي، مترجم، تذكره نويس، عارف، ،سياستمدار و باني مراكز خيريّه فراوان در خراسان و ماورا ءالنهر بود. او تعلیمات اوليه خود را نزد پدرش کسب کرد و سپس براي ادامۀ تعلیم و تعلُم به سمرقند رفت. معلم میرعلی شیر در سمرقند خواجه فضل الله ابولیثی بود . معلومات او به فقه لقب ابوحنفی را نصیب وی گردانید . ( 4) امير‌علي‌شير نوايي رفیق ایام صباوت وکودکی وهم مدرسه  با سلطان حسين ميرزا بوده‌است . چون درآن زمان تحصیل رعیت با امیرغیرممکن نبود این هر دو درکنارهم با تعهدات دوستانه « هروقت بخت با ما یاری کرد، دوستی را فراموش نمی نمایم»  بزرگ شدند. این دو بنابر بیان خواندمیر یک جا درخدمت بابر شامل شدند و پدرمیرعلی شیر تا مدتی نزد ابوسعید خدمت میکرد و شاید همان وقتی بوده باشد که سلطان حسین نیز درهمانجا مشغول خدمت بود. (5)
امیرعلی شیر به منظورتعلیم بیشتر ومعارف وکمالات برعلاوه سمرقند به بسياري از شهرهاي ديگر نیز رفت و در آن ميان گرفتار فقر و فاقه شد. در اين هنگام سلطان حسين ميرزا در هرات به سلطنت نشست و امير‌علي‌شيررا؛ بنابر تعهد که باهم بسته بودند ؛از سمرقند فراخواند و منصب مهرداري خود را به وي واگذار کرد و اندکي پس از آن کلید دیوان اعلی [ صدارت] را نيز به او داد. امير‌علي‌شير با وجود اين مشاغل از مطالعات علمي و تأليفات مختلف دست برنداشت و مجلس او مجمع علما و فضلاي آن روزگار بود .
وي پس از مدّتي بنابر مصارف بیشتر در عمران مراکز خیریه  که توانایی اقتصادی سلطان حسین را تضعیف نموده بود؛ مؤقتا" از چشم سلطان افتاد و موصوف از امور دولتي کنار کشيد و با عبدالرّحمن جامي مصاحب شد و درويشي را بر همۀ امور ترجيح داد. او در عين دوري از کار ديواني به نحوی از انحا نيز مورد توجّه سلطان حسين بوده و شاهزادگان موظّف به استفاده از مجالس وي بودند. اميرعلي‌شير پيرو فرقه نقشبنديه و از مريدان جامي است. وي مفسر قرآن بود و جارالله زمخشري، مفسّر قرآن را استاد خود ناميده است .
امیرعلیشیر نوایی در طول زندگی خود زن برنگزید، تنها زیست ومجرد ماند و به گفته بابر که ندرتا" او را امیرعلی شیرنوایی گفته است ( بابرنامه ص 15) اکثرا" بنام علشیر بیگ وزیر یاد آوری مینماید( بابرنامه ص 28)  که: پسرو دختر اهل و عیال عالم را طوری فرد خبریده گذرانیده .(6) و یا دقیق ترگفت :پسر و دختر و اهل و عیال نداشت زندگی را با تجرد و تنهایی سپری نمود .
مؤلف تاریخ رشیدی میرعلی شیر را ستوده مینویسد که در شعر ترکی پیش از وی و بعد از وی هیچ کس مقدار وی و بیش از وی نگفته است وی دراین فن استاد است و اشعار ترکی وی در شهرت همان حکم دارد که درفارسی شعر ملا آمادی.  موصوف وی را از بخشیان اویغور میداند و نام پدر او را کیچینه بخشی آورده است . درباره زندگی شخصی  امیر علیشیرنگاشته که: الحق که مرد فاضل و دولتمند بود وتمام عمر گرامی را به تجرد و خیرات  گذرانید. (7)
امیرعلی شیرنوایی بالاخره  در صبح روز يکشنبه 11 و یا 12 جمادي الثاني 906 هـ ق= 1501 ميلادي در هرات درگذشت و در اخلاصيه که خودش ساخته بود، واقع در جوار آرامگا ه گوهر شاد بيگم در منطقۀ خيابان هرات به خاک سپرده شد .

امیرعلی شیرنوایی شاعر و مؤلف آثار منحصر به فرد  :
میرعلی شیر نوایی در چهار سالگی تعلیمات ابتدایی خویش را آغاز و در ده سالگی شروع به شعر گویی كرد. علی شیر نوایی ذواللسانین بود و به زبانهای تركی و دری – فارسی اشعار و داستان های زیادی را به رشته تحریر در آورد.  او مردي نيکو صفت و دانشمند و شاعر بوده و اشعار بسياري به دو زبان فارسی و ترکي جغتايي دارد، تخلص او در اشعار ترکي نوايي و در اشعار فارسي«فاني»يا« فنايي» است .

علی شیر نوایی كتابهای زیادی تالیف نموده است از ان جمله :
1 –  «خمسه» است كه حاوی 64000  بیت می باشد. این كلیات اشعار مشتمل بر پنج مثنوی است. بخش اول خمسه را تحیهٔ الابرار تشكیل می دهد كه بیشتر درباره اخلاق و تصوف اسلامی است و چهار بخش دیگر آن داستان ها و افسانه های منظومی است كه به نام های فرهاد و شیرین، لیلی و مجنون، سد سكندری و سبعه سیاره میباشد كه به سبك امیر خسرو دهلوی و نظامی گنجوی سروده شده و دارای مفهوم و محتوایی عالی است.
2 – اثر گرانبهای دیگر نوایی كتاب خزاین المعانی اوکه متشکل از چهار ديوان غزليات تركي به نامهاي غرائب‌الصغرا، نوادرالشباب، بدايع‌الوسط و فوائدالكبرا است و 22450 بيت شامل می شود ، اما برخی این مجموعه را حاوی 55000 بیت میدانند. اشعار تركي وي همگي در وزن عروضي و قوالب خاص آن سروده شده‌اند و در ميان آنها غزل از لحاظ كثرت و موقعيت اهميتي ويژه دارد. اين سروده‌ها با بهره‌گيري از تجربه غزلسرايي فارسي و متناسب با زبان تركي پديد آورده شده‌اند.
3 – همین گونه نوایی كتابی هم به زبان فارسی نگاشته است كه متجاوز از 12000 بیت را در بر می گیرد. در حالیکه ديوان فارسي كه با تخلص «فاني» سروده شده و شامل قريب به 5000 بيت است. امير غالب غزلهاي خود را به استقبال از شعراي متقدم خاصه سعدي و حافظ و برخی شعرای قرن نهم ساخته است. اين ديوان به سعي و اهتمام ركن‌الدين همايون‌فرخ به سال 1342 در تهران به زيور طبع آراسته شده است.
4 – امیر علی شیرنوایی در اواخر عمر كتاب «لسان الطیر» را به رشته تحریر در آورد كه حاوی 7 هزار بیت بوده و در آن از سبك كتاب «منطق الطیر» شیخ فریدالدین عطار پیروی گردیده است.
5 – محاكمه‌اللغتين کتابی است که امیرعلی شیر نوايي احتمالا" کوشیده مقایسه دو زبان دری – فارسي و تركي را ارایه نموده و گفته شده است که موصوف بر آن بود؛ تا برتري زبان تركي را از لحاظ لغوی و دستوري بر دری – فارسي نشان بدهد. وي اين كتاب را در سال 905 هـ ق، يعني يك سال پيش از وفاتش تأليف نموده و آخرين كتابي است كه به نگارش در آورده و بيانگر علاقه‌ وافر وي به زبان مادريش، تركي است. ترجمه‌ء فارسي اين كتاب ارزشمند توسط تورخان گنجه‌اي در سال 1327 هـ ش در تهران منتشر شده است .
6 – عمده ترین و برجسته ترین اثر به یادگار مانده از امیرعلیشیر در زمینه اخلاق، رساله محبوب القلوب او است. این کتاب را که به زبان ترکی جغتایی نگارش یافته و شوربختانه هنوز به دری – فارسی ترجمه نشده است، امیرعلی شیر با پیروی از سبک سعدی در گلستان و جامی در بهارستان نگاشته است. در اهمیت محبوب القلوب همان بس که نه تنها بسیاری از نویسندگان روزگاران پیشین چون غیاث الدین محمد خواندمیر مولف کتاب های مشهوری چون تاریخ حبیب السیر، مکارم الاخلاق، مآثرالملوک، دستورالوزراء و … آن را ستوده اند، بلکه شمار افزونی از پژوهندگان معاصر نیز در تعریف و تمجید آن به نکات بسیاری اشاره داشته اند. پژوهشگر نامی کشور ترکیه، آگاه سری لوند، آن را اثری متعلق به همه زمان ها دانسته است.  نویسنده پاکستانی، صغری بانو شگفته و مؤرخ روس، پترسکو سیروف دعوی کرده اند که امیرعلیشیر در آن تمامی مشاهدات، تجربیات و ملاحظات شخصی خود را به ثبت رسانده است. امینه عبدالرحمن و جین یو پنگ، دو دانشور چینی، آن را کتابی پنداشته اند که از لا به لای سطور آن می توان دیدگاه عقیدتی و فلسفی امیرعلیشیر را نسبت به مسائل اجتماعی دریافت. محقق و دانشمند ترک ؛ متین آکاس، نیز عقیده مند است که امیرعلی شیر در نگارش محبوب القلوب به صورت مستقیم به مردم نظر داشته و از این روی در آن به بررسی کامل شخصیت انسان ها و خصایص طبقات اجتماعی پرداخته است
محبوب القلوب، که با حمد پروردگار و نعت پیامبر اسلام(ص) آغاز شده و با یک خاتمه پایان پذیرفته، دربرگیرنده سه باب مختلف است. نخستین باب در رابطه با احوال، افعال و اخلاق خلاق و مشتمل بر چهار فصل است. امیرعلیشیر هر یک از فصول مختلف این باب را به طبقه اجتماعی خاصی اختصاص داده و ویژگی ها و صفات پادشاهان عادل، سلاطین ستمکار، وزرا، شیخ ­الاسلام ها، قضات، مفتیان، مدرسان، اطباء، شاعران، نویسندگان، هنرمندان، درویشان، شکارچیان، مطربان و … را ذکر داشته است. باب دوم محبوب القلوب به افعال و خصائل ذمیه مرتبط است و ده فصل را دربر دارد. در این فصول امیرعلیشیر درباره مفاهیم توبه، زهد، توکل، قناعت، صبر، تواضع، ذکر، توجه، رضا و عشق سخن گفته است. واپسین باب کتاب نیز سه فصل را شامل می شود و در ارتباط با فوائد متفرقه، تنبیهات و نصایح است .(8 )
 امیرعلی شیر نوایی شخص كریم و بخشنده بود از دانشمندان، فضلا و شاعران قدردانی بعمل می آورد، پروفیسور براون شرق شناس انگلیسی  او را به مالیناس سیلینوف رومی تشبیه كرده است، زیرا كه علماء و دانشمندان دور و برش حلقه می زدند. علی شیر نوایی چنانکه در فوق تذکر داده شد ، یكی از ارادتمندان خاص مولانا نورالدین عبدالرحمن جامی بود، جامی بیشتر نبشته هایش را به تقاضای علی شیر نوایی برشته تحریر درآورده است. مولانا نورالدین عبدالرحمن جامی به سال 898 هـ ق = 1492 م چشم از جهان فرو بست و به رحمت ایزدی پیوست و علی شیر نوایی مرثیه ای را به شكل تركیب بند نوشت كه مشتمل بر هفتاد شعر است. تركیب بند نوایی با شعر زیر آغاز می شود :

هردم از انجمن چرخ  جفایی دیگر است
        هر یك از انجم او داغ  بلائی دیگرست ( 8 )

نوايي به شعرای معروف چون خواجه شمس الدین محمد حافظ، ابومحمد مُشرف الدین سعدي، فریدالدین ابوحامد محمد عطّار، عبدالرحمن جامي و برخي ديگر از شاعران دری – فارسی علاقه مفرط داشت ، امّا او درپهلوی اشعار دری – فارسی ؛ به زبان ترکي جغتايي هم شعر مي گفت. پس از نوايي سرودن شعر به دو زبان ترکي – ازبکي و دری – فارسي به يک سنّت ادبي تبديل شد و منطقۀ ماوراءالنّهر محلّ خلق آثار به دو زبان فارسي و تركي جغتايي گشت .
در دورۀ قاجاریان فارس شرح نویسی بر آثار نوایی رواج پیدا کرد و لغت نامه‌های ترکی مثل فرهنگ سنگلاخ میرزا مهدی خان استرآبادی و اللغات النوائیه و الاستشادات الجغتائیه برای آسان فهم کردن شعر نوایی تدوین شد .

امیرعلی شیرنوایی موسیقی دان :
شاید کمتر دانشمندان خراسان دیروز در پهلوی تبحر علمی و نویسنده گی و یا سرایش اشعار به موسیقی آشنا بوده باشند ، در حالیکه امیرعلی شیرنوايي با علم موسيقي شناخت کامل داشته است. از قطعات موسيقي در خراسان به سبک «يدي بحر» اشاره مي‌شود که اميرعلي‌شير آن را براساس صداي پرندگان تصنيف کرده است. قطعات موسيقي نوايي در بين ترکمن‌هاي خراسان و ازبک‌هاي فرغانه و خوارزم و شمال قفقاز و استانبول رواج دارد. آهنگ گلزار که يکي از کامل‌ترين آهنگ‌هاي ترکمن‌هاست ساختۀ امير‌علي‌شير نوايي است که در آن ظهور طبيعت بهاري را استادانه بيان مي‌کنند. در دوتار ترکمن‌ها پرده‌اي به نام نوايي و سه گروه هفتگانه وجود دارد که در مجموع 21 آهنگ به نام نوايي دارد .
شعرای متعددی چون سعيد خان کاشغري در ترکي شرق و مولانا حکيم ملا محمد فضولي در ترکي غرب و عراق عرب و آذربايجان تحت تأثير سبک و زبان و وزن و قافيۀ نوايي بوده‌اند. کاظم سالک، نشاط، حجّت در آذربايجان و احمد پاشا، شيخ غالب، نديم و ميرعلي‌شير ثاني (کاتبي) در آناتولي به لهجۀ جغتايي شعر سروده و تأثير ادبي ترکي جغتايي در اين مناطق مشهود است. بيشتر فرمانروايان آسياي مرکزي علاوه بر حمايت مادي و معنوي شعرا، خود به زبان ترکي شعر گفته‌اند. نور محمّد عندليب شاعر ترکمن، در ليلي مجنون خود از نوايي تأثير پذيرفته است.(10)

حمایت امیرعلی شیرنوایی از دانشمندان و هنرمندان:
اميرعلي‌شير هنرمندان را تقدیر و دستگیری مینمود و تحت حمايت خویش قرار میداد . نوایی همیشه از اشخاص نیك، مخیر، ساعی، كوشا و پركار قدردانی به عمل آورده و در تقویت و تشویق ایشان از هیچ نوع همكاری دریغ نورزیده است اما بر عكس از عناصر تنبل و بیكاره و بار دوش جامعه انتقاد نموده است .
حبیب السیر می نویسد: مولانا کمال الدین شاه حسین کافی، پایه قدر و منزلتش در نظم، شعر و معما از فضلای سخن آراء هم دوره اش در گذشت امیر نظام الدین علی شیر را نسبت به آن جناب التفات بسیار بوده و همواره ابواب بخشش و انعام به روی روزگارش می گشود .
خواجه میرک نقاش در علم تصویر و تذهیب(طلاکاری) نظیر و عدیل نداشت و در فن کتابت(نویسندگی) رایت بی مثلی می افراشت؛ اکثرکتابت های عمارات دارالسلطنه هرات به خط اوست، از اکرام و انعام امیر علی شیر نوایی همیشه بهره مند بوده است .
خواجه عمادالدین معروف به مولانازاده ابهری که ازدانشمندان زمان، بوده است ازاثرتوجه امیرعلی شیرنوایی به شعروادب،کتاب مشکاة را بنام علی شیرنوایی نوشت.
سلطان علی مشهدی که به وجاهت صورت و محاسن سیرت معروف بود، در خط نسخ و نستعلیق آن زمان مقدار مهارت حاصل نمود که خطوط استادان متقدمین و متاخرین را منسوخ ساخت و در زمان خاقان منصور همواره به اشارت خاقان و التماس علی شیر به کتاب نسخ می پرداخت . بنابه گفته بابر سلطان علی مشهدی برای میرزا و علیشیربیگ کتابت های بسیار کرد ، تر روز سی بیت بخاطر میرزا و بیست بیت بخاطر علیشیربیگ می نوشت .( 11)
مولانا فصیح الدین محمدالنظامی جمال، حالش به علونسب و تبحّر در علوم معقول و منقول آراسته بود و در فن ریاضی و حکمت و سرآمد افاضل دوران می نمود و طبع سلیمش مدرک مخفیات مولفات علمای متقدمین و متاخرین بود امیر علی شیر، اکثر متداولان را در شاگردی مولانا فصیح الدین مطالعه کرد.
خواجه آصفی از سایرشعرای روزگار و فضلای رفیع مقدار امتیاز تمام داشت در سایه امیرعلی شیر به سر می برد.
استادکمال الدین بهزاد نقاش، مُظهر بدایع صور و مظهرنوادر دُرَر روزگارش بوده این نقاش به یُمن تربیت و حسن رعایت امیر نظام الدین علی شیرنوایی به این مرتبه رسیده  و ترقی نموده بود . ( 12 )

درخشانی هنر و ادب دردوره امیرعلی شیرنوایی:
تیمور گورگان را مؤرخین و وقایع نویسان ؛ مثل مطلع السعدین عبدالرزاق سمرقندی ، شرفنامه شرف الدین یزدی ، روضة الصفا میرخواند و حبیب السیر خواند میر و عده ای دیگر امیر ستیزه جو و لشکرکش بی رحم دانسته اند اما با انهمه قساوت ، توجه و علاقه خاصی به ارباب حِرَف و صنعت داشته است که نمی توان آن را نادیده گرفت در سراسر قلمرو وسیعی که داشته هرجا که از دانشمندان و به خصوص صنعت گران و ارباب هنر نشانی می یافت به احوال آن می رفت و با عزت و احترام به سمرقند گسیل می داشت و همین توجه سبب شدکه سمرقند در ردیف مراکزبرجسته علمی شرق به شمارآید .
شاهرخ پس از امیرتیمور بیش از پدرش به عمران و آبادی ادب و هنر توجه داشت و همین دل بستگی و توجه و ضمنا آرامش و سلوک نسبی که در دوران حکومت و سلطنت او درهرات   به وجود آمد، زمینه بسیار مساعدی برای پرورش نبوغ و استعداد هنری و ادبی مردم آن دوره بود .
استادان و هنرورانی را که تیمور گرد آورده بود با پدید آمدن محیط مساعد و موثر توانستند که شاگردانی تربیت کنند و پرورش دهندکه پایه گذار حکایت تازه در عرفان، ادب، ریاضی و به خصوص در معماری، خط، تذهیب(طلاکاری) نقاشی، کاشی کاری و… باشند .
شاهزادگان تیموری تقریبا به طور کلی چون در محیطی نشو و نما یافته بودند که توجه مخصوص به شعر وادب و فنون ظریفه معطوف می گردید از حامیان و طرفداران و علاقه مند به آن گردیدند و همین امر موجب گشت که ترقی و پیشرفت محسوسی در صنوف مختلفه ای هنر و ادب پس از شاهرخ به وجودآید… این دورانی بود که زمینه مساعد برای گسترش ادب و هنر بود .
در این زمینه مساعد برای هنر و ادب هنگامی که سلطان حسین میرزا بایقرا سلطنت تیموریان را در هرات به وجود آورد، چون خود، مشوّق ارباب دانش، بینش و صاحبان هنر و صنعت بود، وزیر دانشمندش امیرکبیر علی شیر نوایی نیز از مشوّقان پا به پای یگدیگر گذاشتند، مکتبی که طی پنجاه سال در شقوق مختلفه هنر و ادب به دست شاهزادگان تیموری، و به  ترغیب و تشویق  آنان به وجود آمده بود ، بارورگردانیدند .
نقش اساسی و عمده امیرعلی شیر نوایی در زمینه رشد و درخشانی هنر و ادب را در بدایع الوقایع چنین میخوانیم : دربار بایقرا در هرات مرکز درخشانی بود برای مستعدان روزگار، مخصوصا" که دوست و وزیر و ندیم معروف امیرعلی شیرنوایی به این مرکز رونقی تمام  می داد. درآن روزگار اکثرصاحبان استعداد مقصد عمدهء شان تقرب به امیر علی شیر نوایی بود . ( 13 )
دراین دوره به اثر توجه خاصی امیرعلی شیر نوایی به صاحبان هنر و ادب و هم چنین توجه و عنایت خاصی پادشاه فضل دوست و ادب پرور زمان، سلطان حسین بایقرا در هر رشته از هنر و ادب دانشمندان، گویندگان و هنرمندان عالی مقامی ظهور کردندکه موجبات سر افرازی و افتخار بیشتر برای مردم دنیا شدند . ( 14 )
 بنا" شکوفایی هرات در عصر امیر علی شیر نوایی با امکانات دست داشته حتمی و ضروری بود .  تا جایی که از مطالعه دوران نوایی بر می آید. موضوع کار، بیشتر بر عمارات و ساختمان ها و احداث بقاع خیر، وفور(زیادی) زینت، علوّ رتبت، ازدحام خلایق، التیام مرافق، وسعت مداخل نزهت منازل احداث آن ها و اصناف، آثار و غرایب ریاحین وبساتین و… بوده است . ( 15 )
قابل یادآوری است که امیرعلی شیرنوایی به اراضی که از طرف سلطان در هرات  به او بخشیده شده بود: موسسات خیریه ای بنام اخلاصیه یا خلاصیه تعمیر نمود. این نام اخلاص تعمیرکننده را به سلطان میرسانید. بعد ها میرخواند مؤرخ از خانقاه و مدرسهء خلاصیه در تحصیل خودش استفاده نمود. میرعلی شیر خود از عبدالمؤمن سمرقندی که مؤمنی تخلص مینمود و در خانقاه خلاصیه تحصیل میکرد ذکری به عمل آورده. دولت شاه  که تذکره اش در زمان از نظر افتادگی میرعلی شیر تکمیل گردید فهرست عمراناتی را که میرعلی شیر قبل ازآن تاریخ ساخته بود برجای گذاشته است . ازاین عمارات بنا های آتی در هرات بود : مسجد جامع، مدرسه ، خانقاه، بیمارستان، و حمام های عمومی، همه این عمارات در یک ناحیه به کنار نهر انجیل افتاده بود. که همه به خلاصیه تعلق داشت  ….. فعالیت های عمرانی میرعلی شیرنوایی تا حدی باعث مشکلاتی شد که خزانهء سلطان حسین گرفتار آن گردید و همین کار باعث از نظر افتادگی مؤقتی او شد . ( 16)
 امير علي‌شير علاوه بر مقام علمي و تأليفات بسياري که داشت، شخصي خيّر و نيکوکار بود. خدمات فرهنگي اميرعلي‌شير نوايي در خراسان به خصوص در مشهد و آستان قدس رضوي چشمگير است. و تعداد آنرا به 370 پدیده عمرانی میدانند؛  از آن جمله است : بناي ايوان جنوبي صحن عتيق و مدخل اصلي حرم مطهّر علي بن موسي‌الرّضا (ع)، آب نهر خيابان مشهد، که از چشمه گيلاس تا صحن عتيق کشيده شده به اماکن متبرکه آبرساني مي‌کرده است، مقبرۀ فريدالدّين عطّار در نيشابور، بقعۀ قاسم الانوار در قريۀ لنگر، بند طرق، رباط سنگ بست و رباط ديز آباد به همت امير‌علي‌شير نوايي ساخته شده است. امير‌علي‌شير نوایی چنانکه در فوق اشاره شد ؛ در ساختن مدارس و مراکز علمي نيز اهتمام داشته که به مشهورترين آنها در بلخ وهرات عبارتند از:  روضه مطهر حضرت علی کرم الله وجهه در بلخ ، مدرسۀ اخلاصيّه، خانقاه اخلاصيّه، مدرسۀ شفاييه، نظاميّۀ هرات، مدارس خسرويه در مرو . (17)

خلاصه آثار امیرعلی شیرنوايي :
1 – خمسۀ نوايي که به تقليد از خمسۀ نظامي به زبان ترکي جغتايي سروده شده است. شامل: حيرة الابرار: در اخلاق و تصوّف، ليلي و مجنون، فرهاد و شيرين، سبعۀ سيّاره، سدّ اسکندري يا اسکندرنامه.
2 – خمسه المتحيّرين: رساله‌اي به زبان ترکي جغتايي در شرح حال عبدالرّحمن جامي .
3 – ديوان فارسي شامل 6000 بيت غزل
4 – ترجمة اللغه الترکيه بالفارسيه که يک نسخۀ آن در کتابخانۀ آستان قدس رضوي موجود است .
5 – خزاین المعانی یا اربعين منظوم: ديوان ترکي غزلّيات، چهار ديوان به نام‌هاي غرائب‌ الصغر (يا غرائب‌النوائب)، نوادرالشّباب، بدايع الوسط و فوائدالکبر .
6 – سراج‌المسلمين: در موضوع فقه حنفي
7 – مثنوي لسان‌الطّير: 7000 بيت به سبك منطق الطّير عطّار به زبان تركي
8 – تذكرۀ مجالس النّفائس: به ترکي در شرح حال قريب به سيصد و پنجاه تن از بزرگان و شعراي معاصر وي همراه با نظر انتقادي دربارۀ شعرا .
9 – محاکمه اللغتين: رساله‌اي علمي-زبان شناختي در مقايسۀ دو زبان ترکي و فارسي و ترجيح ترکي بر فارسي .
10 – محبوب‌القلوب: اثري اخلاقي – اجتماعي و شبيه اطواق الذّهب زمخشري دربارۀ اصناف مختلف به شعر و نثر .
11 – نظم الجواهر: ترجمۀ منظوم نثراللآلي منسوب به حضرت علي (ع)
12 – الاربعين: ترجمۀ منظوم 40 حديث از حضرت رسول (ص)
13 – نسائم المحبّه که ترجمة ترکي جامي است با افزودن احوال خلفا و مشايخ تركستان
14 – تاريخ انبيا: به ترکي
15 – تاريخ ملوک عجم، به ترکي

مفردات در معمّا، منشآت ترکي، منشآت فارسي، حالات پهلوان اسد، حالات سيد حسن اردشير، قصّۀ شيخ صنعان، مناجات نامه، ميزان الاوزان و رسالۀ عروضيّه (ترکي) از ديگر آثار اوست . (18)
بسياري ازآثار نوايي به زبان‌هاي مختلف ترجمه و چاپ شده است. نوايي به عنوان بنيان‌گذار ادبيات ازبکي معرفي شده است و پس از او ادبيات ازبکي رسميت يافت .
 

نتیجه :
امیرعلی شیر نوایی نه تنها یک چهره سیاسی و اداری در تاریخ خراسان (افغانستان دیروز) بوده بلکه سیمای ادبی و فرهنگی او بارزتر ازآن است . مردیکه تمام عمر خویش را با کار های عمرانی طی کرد؛ دهها جلد کتاب شعری و نظم و نثر وداستان و ترجمه و تاریخ به یادگار گذاشت . اثار او به دو زبان ترکی و دری – فارسی نشاندهنده آن است که شیرعلی نوایی در حصار قوم و ملیت و مذهب نبوده، دانشمندانه می اندیشید و عالمانه می نوشت . او پایه گذار شعر ترکی بوده اما اشعار دری – فارسی موصوف سرآمد روزگار است .
تعلقات سیاسی و اداری او هرگز مانع خلوص نیت و همکاری و تساند و پشتیبانی از فرهنگیان نگردید . یقینا" هرزمامدار و پادشاه و صاحب قدرت ؛ اگر از این مردم حمایت نماید؛ باورمندم دستاورد های علمی آنها زمینه ترقی و تعالی و ارامش مردم و ملت را بار می آورد . تساهل و همدلی و تحمل پذیری اقوام و ملت ها مایه پیشرفت و ارامش و صلح و برخلاف تحجر و تعصب سبب بدبختی و ناتوانی و حذف ما از جامعه میگردد . برازندگی امیر علی شیرنوایی همین بود که هرگز به قشر و مردم خاصی نه پیوست بلکه از دار و ندار خویش و تمام امکانات دولتی برای عمران و آبادی و ارامش کشور استفاده اعظمی نمود .بنا" درخشش هنر و ادبیات و سیاست با حضور او ؛ هرات و دولت تیموری به اوج شهرت خویش باقی ماند.

زیرنویسها:
1 – بارتولد .و.و ، زندگانی میرعلی شیرنوایی  ، ترجمه : پوهاند میرحسین شاه ، کابل ، 1346 ، ص د .
2 – بارتولد ، ایضا" ، ص 5 – 6 .
3 – بارتولد، ایضا"، ص 8 – 9 .
4 – بارتولد، ایضا" ، ص 17
5 – بارتولد، ایضا" ، ص 8 .
6 – بابر – ظهیرالدین محمد ، بابرنامه موسوم به تزک بابری ، ترجمه خان خانان بیرام خان ، بمبئی: میرزامحمد ملک الکتاب ، ص 109، 1308 هـ ق .
7 – دوغلات – میرزا محمد حیدر، تاریخ رشیدی، تصحیح دکتر عباسقلی غفاری فرد، میراث مکتوب، تهران، 1383 هـ ش، ص 310 -311 .
8 – لیمایی – امیرنعمتی، محبوب القلوب امیرعلی شیرنوایی، اثری ارزنده در حوزه اخلاق،سرزمین تاریخ ، 24 دلو 1394 .
9 – محقق –اسدالله ، امیرعلی شیرنوایی ، سایت افتاب ، سه شنبه 22 سنبله 1384 هـ ش .
10 – دولت ياغمير ،گوشه هايي از تاريخ موسيقي ؛ مترجم : عبدالعظيم ممي زاده ؛ نشريه ياپراق ، شماره 20 ، ويژه نامه موسيقي سنتي تركمن ، زمستان 1381 ، ص 23 .
11 – بابر- ظهیرالدین محمد ، اثر در بالاگفته شده ، ص 115 .
12 – نوایی – امیرعلی شیر، دیوان شعر – به اهتمام دکترهمایون فرخ، تهران، 1357،  ص 45 
13  – واصفی – زین الدین محمود، بدایع الوقایع، ج دوم ، تهران : بنیاد فرهنگ ایران، 1349 ، ص 149 -150 .
14 – نوایی – امیرعلی شیر،- دیوان شعر ، اثر در بالا گفته شده ، ص 40 – 41 .
15 – اسفزاری- معین الدین محمد ، روضات الجنات فی اوصاف مدینة الهرات، دانشگاه تهران ، تهران ، ص 25 .
16 – بارتولد .و.و ، اثر در بالا گفته شده ، ص 27 – 28 .
17 – یاری – غلام حیدر، امیرعلی شیرنوایی ، سایت هرات باستان،12 دلو 1392 هـ ش .
18 –  نوایی- علی شیر، دیوان شعر، اثر دربالا گفته شده ، ص 234 .