آرشیف

« والصدقة  تطفى الخطيئة كما يطفى الماء  النار «  (الترمذي )
(صدقه گناهان را محو ونابود مى كند  همانطوريكه  آب آتش را بى اثرمی سازد  .)
 
تتبع ونگارش :
الحاج امین الدین «  سعـیـدی–  سعید افغانی »
مدیر مرکز مطالعات ستراتــیــژیکی افغان
ومسؤل مرکزفرهنگی د حق لاره- جرمنی
خواننده محترم !
معنى لغوى فطر  روزه را  باز كردن ومعنى صدقه فطر: صدقه روزه  باز كردن  است .
در اصطلاح  مراد  از صدقه  آن صدقه  واجبى  است  كه با خاتمه  يافتن ماه مبارک  رمضان  وبه خاطر باز كردن    روزه پرداخته  ميشود .
قبل از همه باید  گفت که فطریه یا زکات فطر هیچ رابطی  به فدیه و کفاره روزه ندارد، این واجبی است که ‏هر مسلمانی موظف است قبل از نماز عید فطر آن زکات را بپردازد، یا خودش بپردازد و یا ‏هم سرپرست او .
 سرسایه در منابع اسلامی :
 1- صدقة الفطر 
2- زكاة الفطر 
3- زكاة الصوم 
4- صدقة رمضان  .
صدقه یا زکات فطر چیست؟
همانطوریکه در فوق یاداور شدیم : صدقه یازکات فطر يعني: پرداخت مقدار معيني از قوت (طعام و غذاي) که بيشتر ميان مردم آن شهر معمول ومروج است ، به عنوان واجب شرعي که به مستحق داده مي‌شود.
حکم صدقه فطر :
حکم تادیه صدقه فطر روزه  واجب است،اگر شخصی بادرنظرداشت اینکه توان پرداخت آنر داشته باشد ، ولی با آنهم آنر تادیه نه نماید  گناهکار است .
صدقه فطر در سال دوم هجری یکجا با روزه رمضان بالای مسلمانان فرض گردیده است ، وقابل تذکر است حکم صدقه فطر با  سایر انواع  صدقات و زکاتها متفاوت میباشد ، چون صدقه فطر بر افراد فرض است نه بر اموال و دارائی… 
صدقه فطر بر چه کسانی واجب است؟ 
زکات یا صدقه فطر بر هر مسلمان ، اعم از مرد، زن، پير، جوان، بالغ، نابالغ، نوزاد، آزاد، برده، غني، که تا غروب آفتاب آخرين روز رمضان زنده بوده، و غذای و نياز ضروري يک شبانه روز خود وفرزندانش چيزي اضافه داشته باشد.
حکم کلی در این بابت حدیثی است که ازحضرت ابن عمر روايت گردیده است: «أمر رسول الله صلى الله عليه وسلم بصدقة الفطر عن الصغير والکبير والحر والعبد ممن تمونون».   ( پيامبر  صلى الله عليه وسلم، به دادن زکات فطر از کوچک و بزرگ و آزاد و برده، و کساني که نفقۀ آنها بر عهده شما است امر فرموده است .) ( حديث صحيح:   ارواء الغليل (835).
هکذ صدقه فطر بر شخص واجب است که زکات فطر خود و کساني را که نفقۀ آنها بر عهده او است مانند خانم وفرزندان و خدمتکارش ، اگر مسلمان باشند ، بپردازد. 
حکم کلی نزد علماء همین است که صدقه فطر بر  جنین لازم نیست ولی در نزد  مذهب امام احمد بن حنبل رحمه الله مستحب است که حتی صدقه   جنین نیز تادیه گردد . 
همچنان  نزد جمهور علماء شرط این است که مقدار زکات فطر اضافه از قوت روزانه   خود و خانواده و سایر نیازهای اصلی و اساسی او باشد . دین مؤجل و مدت دار که وقت آن هنوز نرسیده است بر و جوب صدقه فطر هیچ تاثیری نمی گذارد و مانع وجوب آن نیست بر خلاف دینی که الان بر او لازم الاداء است . 
حکمت از مشروعيت صدقه فطر:
فايده و حکمت عملي پرداخت صدقه  فطر، طهارت و پاکيزگي روزه‌دار است که خلل و نقصان روزه را جبران مي‌ کند. همانطوریکه ، سجدۀ سهو  نقصان نماز را جبران مي‌کند.
اما فايدۀ اجتماعي صدقه یا زکات فطر، تعاون وهمکاري در تأمين غذاي فقراء وبينوايان در روز عيد و رمز فراموش نکردن فقرا و نيازمندان است، که به شکل عمومي و تکليف شرعي واجب شده است.
طوریکه در حدیثی از ابن عباس (رض)  حکمت مشرعیت وفایده عملی صدقه فطر با زیبای خاصی چنین فورمولبندی گردیده است :
«فرض رسول الله  صلي الله عليه وسلم ، زکاة الفطر طهرة للصائم من اللغو و الرفث، و طعمة للمساکين فمن أداها قبل الصلاة فهي زکاة مقبولة، و من أداها بعد الصلاة فهي صدقة من الصدقات». ( پيامبر  صلي الله عليه وسلم ، زکات فطر را به عنوان پاک کنندۀ روزه‌دار از سخنان بيهوده و دشنام، و بعنوان رزق و خوراکي براي مساکين واجب کرده است. پس هر کس آنرا قبل از نماز (عيد) تادیه نماید ، آن زکاتي است مقبول، و هر کس آنرا بعد از نماز عيد پرداخت کند صدقه‌اي همچون (ساير) صدقات است (به عنوان زکات فطر محسوب نمي‌شود) ( حديث حسن است: روايت امام ابو داود (1609) و ابن ماجه (1827).
زمان پرداخت زکات یا صدقه فطر:
رای ونظریه امام صاحب ابو حنیفه  وامام  صاحب مالک  همین  است که زمان تادیه صدقه فطر با دمیدن صبح صادق روز عید واجب می شود . 
ولی نظریه ورای مذهب شوافع در مورد زمان پرداخت زکات فطر با غروب آفتاب  در آخرین روز ماه مبارک رمضان  میباشد . 
ولی بصورت کل گفته میتوانیم که :
 زمان پرداخت صدقه فطر مطابق حکم اکثریت  از احادیث نبوی  همین است که :  صدقه  فطر  هنگام  طلوع  فجر  روز عيد رمضان  پرداخته شود .
از جمله در حدیثی که از :  ابن عمر رضی الله عنه ، روایت شده آمده است : که پیامبر صلی الله علیه وسلم هدایت  فرموده اند که :« زکات فطر قبل ازخروج مردم برای نمازعید ، تادیه شود » ( حدیث شمار  1503  امام بخاری ) .
 ليكن  تقاضاى  حكمت  ونصب  العين  وجوب آن در اين  است كه اين وجيبه  بايد چند  روز قبل  از عيد  رمضان  صورت گيرد تا صدقه فطر    بدسترس مستحقين  ونيازمندان قرار کیرد .

حکم این هدایت در حدیثی از  ابن عمر رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ   چنین فورمولبندی گردیده است : « و کانوا یُعطُون قبل الفطر بیوم أو یومین »( رواه بخاری 1511)  یعنی:« آنها زکات فطر را یک یا دو روز قبل از عید پرداخت می کردند»
قابل یاد آوری است ، وطوریکه قبلآ هم  یاد اور شدیم  آنعده از مسلمانان که صدقه فطر خویش را بعد از نماز عید فطر تادیه مینمایند ، به عنوان صدقه فطر قبول نمی گردد .
وحکم آن در حدیثی که ازابن عباس روایت گردیده است  چنین بیان گردیده است : «  مَنْ أَدَّاهَا قَبْلَ الصَّلَاةِ فَهِیَ زَکَاةٌ مَقْبُولَةٌ وَمَنْ أَدَّاهَا بَعْدَ الصَّلَاةِ فَهِیَ صَدَقَةٌ مِنْ الصَّدَقَاتِ  » ( ابو داود (1609)وحاکم 1/409 (1488).
(…پس هر کس قبل از نماز (عید) آن را بپردازد به عنوان زکات فطر قبول است و هر کس بعد از نماز آن را بدهد صدقه ای همچون سایر صدقات خواهد بود).
مقدار  صدقه  فطر :
قبل از همه باید گفت که مقدر صدقه فطر بر شخص بالغ ونابالغ  يكسان  ميباشد .
ائمه مذاهب سه گانه امام مالک ، امام  شافعی وامام  احمد و جمهور علماء امت بر این امر اتفاق نظر دارند که زکات فطر بمقدار یک صاع از خرما و یا جو و یا کشمش   و گندم یا غذای که  خوردن آن در ميان مردم بيشتر رواج دارد برنج ، گندم و خرما و غيره.
 دلیل آنان حکم  حدیثی است که ازحضرت  ابی سعید خدری رضی الله عنهما روایت گردیده است :
« کنا نخرج زکاة لفطر اذ کان فینا رسول الله صلی الله وسلم صاعا من طعام ، او صاعا من تمر ، او صاعا منئ شعیر ، او صاعا من زبیب ، او صاعا من اقط ، فلم نزل کذلک حتی نزل علینا معاویة المدینة ، فقال : لاری مدین من سمراء الشام   ای قمحها   یعدل صاعا من تمر فاخذ الناس بذلک » رواه الجماعة. « زمانی که رسول الله صلی الله علیه و سلم در میان ما بود یک صاع از گندم یا یک صاع خرما یا یک صاع جو یا یک صاع کشمش یا یک صاع کشک به عنوان صدقه فطر خارج می کردیم ، وبه این مقدار عامل بودیم تا اینکه معاویه به مدینه آمد و گفت :من معتقدم که دو مد ( چیزی در حدود دو کیلو ) از گندم شام با یک صاع خرما مساوی است ، از آن روز مردم به آن عامل شدند »
 هکذا در حدیثی از ابن ِ عُمَرَ رَضِیَ اللَّه عَنْهُمَا  روایت  است  « فَرَضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم زَکَاةَ الْفِطْرِ صَاعًا مِنْ تَمْرٍ أَوْ صَاعًا مِنْ شَعِیرٍ، عَلَی الْعَبْدِ وَالْحُرِّ، وَالذَّکَرِ وَالأُنْثَی، وَالصَّغِیرِ وَالْکَبِیرِ، مِنَ الْمُسْلِمِینَ، وَأَمَرَ بِهَا أَنْ تُؤَدَّی قَبْلَ خُرُوجِ النَّاسِ إِلَی الصَّلاةِ »  (بخاری:1503)
یعنی: ابن عمر رضی الله عنهما می گوید: رسول ‏الله صلی الله علیه وسلم صدقه فطر را  بر مرد و زن،  بزرگ و کوچک،  برده و آزاد مسلمان، فرض قرار داد و مقدار آن را یک صاع خرما و یا یک صاع جو، تعیین فرمود. و دستور داد تا قبل از نماز عید فطر، پرداخت گردد.
پیمانه صاع :
پیمانه صاع عبارت از  پيمانۀ نبوي است كه برابر چهار مشت مرد ميانه مي‌باشد، که با وزن گرمها تقريباً دو كيلو و چهار صد گرم مي‌باشد.
پس روشن می شود که زکات فطر باید یک صاع از طعام باشد وهرصاع برابر با چهارمد است.
و در معاملات امروزی به(  2کیلو و400گرم تا2کیلو و500گرم) تعبیر شده است  .
احناف می گویند : 
 – ( مقدار صدقه فطر از تمام انواع فوق الذکر یک صاع بوده بجز گندم که از گندم نصف صاع می باشد ). ولی احتیاط در پرداخت یک صاع است . 
 – مقدار یک صاع به اندازه چهار بار پری دو کف دست انسان که دستهای معتدلی داشته باشد یا مساوی 3.785 کیلو گرم و نزد بعضی علماء 4.500 کیلو گرم و نزد بعضی 4 کیلو گرم می باشد . 
 – صدقه فطر از غذای معروف و مشهور و مروج مردم هر شهر ادا شود . اگر گندم مصرف می کنند از گندم و اگر جو مصرف می کنند از جو وهر کدام که بهتر است از آن ادا کنند بهتر و افضل است . 
شیخ الاسلام ابن تیمیه رحمه الله می فرماید:
 زکات فطر پرداخت می شود از مواد غذای معروف وبهتر  (منطقه)مانند برنج وغیره ،اگرچه شخص توان پرداخت موارد مذکور در حدیث را هم داشته باشد واین قول اکثر علما واصح اقوال است، که همانا اصل در دادن آن مساوات وبرابری با فقرا است. (الفتاوی الکبری 455/4) .
ابن قیم جوزی رحمه الله می فرماید:
این چند مورد از حبوبات (گندم- جو-خرما و…)که در احادیث آمده نشانگر آن است که در آن زمان در مدینه منوره غذای غالب مردم همین چیزها بوده و اگر درجایی یا زمانی دیگر غذای معروف وغالب چیز دیگری باشد باید ازآن بپردازند اگرچه غذایشان غیرازحبوبات، مثل شیروگوشت و ماهی باشد. واین قول جمهور علما وقول ارجح است ومقصود از پرداخت زکات فطر یکسانی با مساکین است، درطعام روزعید، یعنی غذای مسکین هم درآن روز همانند بقیه مردم باشد.( اعلام الموقعین 3/12).
و این ردی است بر عمل کسانی که فقط به دادن گندم بسنده می کنند وخودشان از بهترین طعام در طول سال وروز عید استفاده می کنند.
اما دادن خوراکی های دیگر مانند لوبیا و روغن و نخود و غیره،چنانکه بعنوان غذایی معمولی در سرزمینی استفاده می شد، بطوریکه کسانیکه از مساکین فطریه را دریافت می کنند ،می تواند با آنها برای روز عیدشان غذایی درست کنند جایز است وگرنه بهتر است که طعامی داده شود که بتوانند با آن در روز عید برای خود غذایی فراهم آورند که با بقیه فرقی نداشته باشد.
پرداخت پول نقد  درصدقه فطر
پرداخت پول نقد در زکات فطر روزه ،عوض قیمت  مواد خورکی  شرعآ جواز داشته ، وکدام ممانعتی شرعی بخصوص در شرایط امروزی ،در آن وجود ندارد .
ولی طوریکه گفتیم : هستند علمای که :در دادن پول نقد به جای طعام به عنوان زکات فطر مخالفت نموده واستدلال  میاورند که این تادیه  پولی ، مخالفت صریح با نصوص  اسلامی است . چون زکات فطر عبادت است واصل در عبادت توقیفی بودن است وخدا ورسولش صلی الله علیه و سلم حکمت آنرا بهتر می دانند.
امام نووی رحمه الله می فرماید:
 عامه فقها دادن قیمت(پول) به جای طعام را جایز ندانسته اند، چون اگردادن پول جایز می بود الله  و رسول صلی الله علیه و سلم آن را بیان می فرمودند . زيرا پیامبر صلی الله علیه وسلم  در زمان خویش بادرنظرداشت اینکه پول وجود داشت ولی زکات فطر روزه را از طعام پرداخت نمود ه اند ،و اگر اين‌کار جايز مي‌بود حتماً آنرا هدایت میفرمود .
آنان استدلال میاورند که : «طعمة للمساکين» يعني: طعام و خوراکي است براي بینوایان  وکسانیکه  ، آنرا از طعام مي‌دهد هيچ عالمي در صحت عمل او خلاف ندارد .
  این قول امام شافعی وامام احمد و امام مالک رحمه الله علیهم است. (برای مزید معلومات مراجعه شرح امام نووی بر صحیح مسلم) .
ولي امام ابوحنيفه  رحمت الله عليه میفرماید : بجای موارد فوق اگر قیمت آنها را به پول  ادا کنند بهتر است ؛ چون فقیر راحت بدون اذیت و آزار آن را در بر آوردن نیازهایش مصرف کند .پس هر کدام که برای فقیر بیشتر سود دارد همان را ادا کند .
بصورت کل  رای مذهب امام   ابو حنیفه  همین است  که پرداخت قیمت صدقه فطر ، جایز بوده و
طوریکه متذکر شدیم که : هدف عمده واساسی از آن دفع حاجت مساکين و بينوایان  است، و اين هدف میتواند به پول هم بر اورده شود ، در حالیکه در شرایط فعلی مردم به پول ضرورت اشد دارند.
پیروان مذهب امام صاحب ابو حنیفه (رح ) میگویند که تادیه قیمت نظریه وفتوای عمر ابن عبدالعزیز و حسن بصری رحمهما الله نیز میباشد .
مستحقین  زکات یا صدقه فطر:
زکات فطر به همان اصنافی که استحقاق زکات را دارند باید پرداخت شود . طوریکه تفصیل  کلی آن  در ( آیه 60 سوره توبه ) بشرح ذیل فورمولبندی گردیده است :
«إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاکِینِ وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِی الرِّقَابِ وَالْغَارِمِینَ وَفِی سَبِیلِ اللّهِ وَابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِّنَ اللّهِ وَاللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ»
یعنی:«صدقات تنها به :
 1- فقرا :
هدف از فقرا کسانی اند که مال  اندکی در اختیار دارند ولی از نفقه وضروریات اولاد خویش برامده نمیتواند، واندازه مال ودارایی  شان به حدی نمیرسد که برآنان زکات واجب گردد.
2- مساکین :
هدف از مساکین کسانی اند که برای نفقه چیزی ندارند ، بادرنظرداشت اینکه کار میکنند ولی معاش شان به حد کافی نمی رسد . ویا معیوب هستند ، یا مریض اند که توانمندی شغلی وکاری را ندارند .
3- عاملین :
 ( مامورین بخش زکات ) ویا به اصطلاح کسانیکه مصروف جمع اوری زکات آند ، این عده اشخاص با در نظرداشت اینکه معاش معین  دارند ، ولی با آنهم از اینکه  وخت خویش را در جمع اوری زکات بمصرف میرسانند ، بنآ دادن صدقه فطر برایشان جواز دارد .
4- مؤلفة القلوب :
 عبارت از کسانی اند که : دلشان به دست آورده می‏شود(تازه مسلمان شده اند)
5- رقاب :
عبارت از کسانی اند که در قبضه دیگران آمده باشند ، مثلآ زندانیان ،ازادی بردگان  ویا آنعده اشخاصیکه  در قرض گرفتار باشند .
6- غارمین :
 عبارت ازکسانی اند که قرضدار ویا در یک معامله تجاری متضرر شده باشند ، که توان پرداخت قرض ویا امکانات پرداخت ضرر را ندارند .
7- مجاهدین فی سبیل الله:
عبارت از کسانی که در راه الله مصروف جهاد باشند .
8- ابن سبیل :
ابن سبیل  عبارت از اشخاصی است که در وخت سفر به کمک محتاج گردیده باشند ، بادر نظرداشت اینکه شاید در خانه خویش مال را دارا باشند .
این  به عنوان فریضه از جانب خداست و خدا دانای حکیم است».
ولی چنان چه در فرموده پیامبرصلی الله علیه وسلم  به آن اشاره شد: «زَکَاةَ الْفِطْرِ طُهْرَةً لِلصَّائِمِ مِنْ اللَّغْوِ وَالرَّفَثِ وَطُعْمَةً لِلْمَسَاکِینِ» «زکات فطر پاک کننده روزه دار از سخنان بیهوده و فحش و ناسزا است و طعامی برای مساکین می باشد»(صحیح سنن ابن ماجه1480- ابو داوود1594) پس فقرا و مساکین شایسته ترین اصناف به پرداختن زکات فطر هستند .
یادداشت ضروری :
1- علماء امت بر این مسئله اتفاق نظر دارند که صدقه فطر مال فقرا و مساکین مسلمان است و به مصرف آنان باید برسد ؛ و نزد امام ابوحنیفه رحمه الله می توان آن را به فقراء اهل الذمه هم داد. 
2 – واصل آن است که صدقه فطر فقط فرض شده است تا به مصرف کسانی که می توان به آنان زکات داد رسانیده شود ؛ مگر اینکه مصرف آنان به طلاب علوم اسلامی مدارس اسلامی ضرورت داشته باشد . و رای مذهب احناف همین است. 
3 – نقل صدقه فطر از یک شهر به شهر دیگر اگر نیاز باشد جایز است یا شاید نیاز بیشتری باشد ضرورت دارد . 
4 – زکات فطر را به مرتد و و کافر و غنی و توانمند و فرزندان نابالغ آنان و به مادر و پدر و فرزندان و همسرخود و بنی هاشم نمی توان داد ؛ و یا در بنای مساجد و مدارس و ساختن پل و سد و دیگر امور عام المنفعه هزینه ومصرف کرد . 
خواهران وبرادران مسلمان !
کوشش وجهد مزید بعمل ارید تا در تادیه زکات فطر قبل از فرا رسیدن نماز عید فطر اقدام نماید ، چنانچه اگر ادای این فریضه بدون عذر  به بعد از نماز عید فطر محول وبه تاخیز به افتد،طوریکه در فوق یاداور شدیم ، از او به عنوان صدقه   فطر قبول نمیگردد .
ولی اگر شخصی بنا بر عذری نتوانست قبل از نماز عید زکات فطرش را تادیه نماید ، از جمله اگر کسی در مسافرت باشد و در خانه کسی  را نداشته باشد که در غیاب او زکات فطرش را تادیه کند ، مسلمان  به خاطر این تأخیر گناهکار  نمی گردد ، چون معذور میباشد .   ختم