آرشیف

حیاتی و ایجادی باره سیده

قیسقه معلومات؛ دوکتور فیض الله نهال ایماق

شاهیمردانقل بای اؤغلی حاجی ایرگش اوچقون، خراسان یاکی افغانستان نینگ ایسکی باشکینتی بؤلگن اندخوی شهری نینگ آق مسجد محله سیده ۱۹۲۷انچی ییلده، دنیاگه کیلدی، ۲۰۰۹ نچی ییلده ایسه،   ۸۲ یاشده ، آغیر خسته لیکلر طفیلی، ترکیه دیاریده ، بو جهان نی ترک ایتدی. یاتگن جایی جنت مکان بؤلسین. آمین یارب العالمین !

محله امامی قؤلیده، اندخویده گی باشلنغیچ مکتبده و نهایت کابل دارالمعلمینیده تعلیم آلگن ایرگش اوچقون، تورلی شهرلرده یشه ب، خیلمه – خیل ساحه لرده خذمت قیلدی. هر لحظه سی بیر داستان هر قدمی ماجرا بؤلگن اوزین ییللردن اؤتیب ۱۹۵۷ انچی ییل نینگ آخریده، پاکستان، ایران و عراقدن ایله نیب ، ترکیه گه باره دی .

ایرگش اوچقون بیرنیچه ییللر دوامیده افغانستان نینگ فاریاب والیتی مکتبلریده معلملیک وظیفه سینی اؤته ب، ییتوک استاذ و اوقوتوچی صفتیده اؤز کسبداشلری آره سیده شهرت قازانگن شخصدیر.

ایرگش اوچقون تاشکند شهریگه تشریف بویورگنده، مینگه شونده ی دیگن ایدی :

( مین – بیر نیچه ییللر دوامیده امریکا قؤشمه ایلتلری نینگ نیوجرسی شهریده استقامت قیلیب،  سؤنگی ییللر مابینیده ترکیه جمهوریتیده یه شیمن. اؤز نفقه – معاشیم دن فایده له نیب، بیر نیچه ییللر دوامیده (چاپانداز) یاکی باشقه چه قیلیب اَیتگنده (چَونداز) نامی بیلن اؤزبیک و دری تیللریده آینامه چیقردیم. بو آینامه ترکی خلقلر اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، مدنی، تاریخی

ایجادی گه بغیشلنگن بؤلیب، کؤپ سانلی مجله خوانلر دققتی نی اؤزیگه جلب ایتدی) .

او- تورلی خلق ارا ییغیلیشلرده قتنه شیب، ترکی خلقلر تیلی، ادبیاتی، تاریخی حقیده چیقیشلر  قیلگن و اؤزی نینگ جرأتی و بیلیمی بیلن انسانلرنی لال قالدیرگن.

ایرگش اوچقون نینگ کؤپ شعرلری و مقاله لری افغانستان،ترکیه ،اؤزبیکستان، امریکا

قؤشمه ایالتلری، کانادا و جهان مطبوعاتلریده، باسیلیب چیققن.

او – صحبت دوامیده، علاوه قیلدی :

 اؤزبیکستان جمهور رییسی اسلام کریم اوف جنابعالیلری نینگ (ا. ق. ش.) تشریفی دوامیده بیر

  قصیده یازیب، قرشیله ب آلدیم. بو قصیده «استقبال نامه» دیب اته له دی. بو قصیده اؤزبیکستان

   مطبوعاتیده هم باسیلیب چیققن.

ایرگش اوچقون نینگ ترکی خلقلر تاریخی باره سیده،انگلیس، ترکی و دری تیللریده بیر

نیچه رساله لری چاپ بؤلگن. او حیاتی دوامیده هر دایم افغانستان دیاریده استقامت قیله یاتگن

تورلی ملتلر وکیللرینی صلح، تینچلیک و برقرارلیککه چارله گن.

شونی ایتیب اؤتیش لازمکی، تاشکینت خلق ارا رادیوسی هر ییلی اؤزبیکستان جمهوریتی

مستقللیگینی نشانله ش عرفه سیده رادیو مسابقه اوتکَزر دی. بو عنعنه کؤپ ییللر دوام ایتدی. 

مین ایماق  تاشکینت رادیو سیده ایشله ب یورگن پیتیمده، ایرگش اوچقون رادیو مسابقه سیگه قتنه شیب

۱۹۹۵ ییلی، بیرینچی اؤرننی ایگلله گه نی ، هنوز ایسیمده.

ایر گش اوچقون نینگ دوستی قلم و یوپنچی شعر ایدی. او، بچچه غر، متانت، شانلی توران ، همده

 مارشال عبدالرشید دؤستیمگه اته ب یازگن خراسان ناملی آتشین نشیده لری بیلن، ترکی خلقلر دلیدن

 مناسب اؤرین ایگلله گن شخصدیر. اونینگ شعرلریده و یازگن مقاله لریده ، وطنپرورلیک، تیلگه

  اعتبار، یاشلرگه وطن اؤتمیش تاریخی نی اؤرگه تیش غایه لری یققال نمایان بؤلیب توره دی.

ایرگش اوچقون، آنه وطن نی جنتگه،باغلرینی فردوس برینگه، سوو لرینی زمزم و کوثر سوویگه،

 تاغلرینی ایسه، کان جوهرگه اؤخشه تیب شونده ی دیدی :

سیندن اَیری  قَیسی  جنتگه  باریب، ماوا توته ی

باغلرینگی  قَیسی  فردوس  برینگه اوخشه ته ی

سوو لرینگی قَیسی زمزم، قَیسی کوثرگه ساته ی

هر تاغینگ بیرکان جوهر دور،قرا تاشنی نیته ی

قَیته – قَیته  صدقه ی  لعل  بدخشانینگ بؤله ی

ایرگش اوچقون، وطن تینچ لیگی و آسایشه لیگی یؤلیده وطن فدایی سی صفتیده حتا اؤز جانینی

قربان قیلیشگه هم تییارایکنلیگینی منه بو سطرلرده بیان ایته دی :

جان نثار لرینگ توگنمس ای گوزه ل یورت یخشی بیل

قه یتمه غَیلر ، جان  بیروردن،  لیک سن  منظور قیل

قَیسی  قوچقار  میندن  آرتیق،  قوچ کیتیرمه  جبرییل

سچره گن  قانلرنی  سَیر  اَیله ب  اویالسین اسماعیل

اُول اگر یالغانچی دور، مین چینکی قربانینگ بؤله ی

ایرگش اوچقون هر دایم نا تینگلیک و نابرابرلیککه قرشی کوره شیب، ییر یوزیده انسان ذاتی بارکی،

 تینگ لیکده یَشه شی کیره ک لیگی نی اوقدیریب کیلگن انسان ایدی. او هر دایم  استعمار، استثمار،

  بیر اوریغ ینه بیر اوریغنی، بیر کیشی ینه بیر کیشینی، کم سیتیش و قُل صفتیده اوندن فایده له نیشگه

  یؤل قؤیمسلیک مفکوره سینی آچیق و رویراست ترنم ایتیب کیلگن.

او، ترکی خلقلر بیرلیگی باره سیده جان کویدیریب کیلگن شاعر ایدی. لطفاً اونینگ قوییده گی مصراعلریگه توجه قیلینگ :

بیر دکان قورماق کیره ک کیم مقصدی ساتماق ایمس

ایککی آیده بای بؤله ی  دیب،  ایلنی  الدتماق ایمس

ایرگش اوچقون نینگ بو سطرلری، اؤزبیکستان نینگ تنیقلی شاعری ایرکین واحدوف نی بی فرق

  قالدیر مه ی (ترکستان بازاری) ناملی بیر شعر وجودگه کیلدی :

بیر بازار آرزو قیلور میز، نامی ترکستان بؤلور

مشرق  و مغرب  ایلیده  شهرت  داستان  بؤلور

اُول بازار ایچره بَری، اهل جهان مهمان   بولور

اؤزبیک و ترکمن، تاجیک، قیرغیز، قازاق میزبان بولور

بیر تماشا قیلگن  آدم،لال بؤلور، حیران  بولور

بو  نییت چیندیر، دیمنگیز شاعرانه  بیر  خیال

ایککی اولکن یورت اوچون، بونداق بازاردن نیملال

منفعت اول دؤستلیک، سؤنگ رقابت دور حلال

شعر و صنعت اهلیگه کوی – قؤشیقدن اؤزگه مال

بیزگه هم اُول گوشه ده، چارپایه  و ایوان  بؤلور

بیر مخمس بیتتی «ایرکین»، شاعر «اوچقون» گه جواب

بیز نییَت قیلدیک، بو نییت ایزگو دور عالیجناب

هر  زمان  شاعر  نداسی  عالم  اهلیگه  خطاب

بو  جهان  بازاریده،  ایل  و  ایلتلر   بی حساب

طُرفه گللردن بو شاید بیر بوتون بؤستان بؤلور

نظریمیزده بو ایککی شعر بیر مقصد و بیر نییت نی کؤزله یدی، بیر- بیرینی تؤلدیره دی.

 ینه خوددی شونینگ دیک، شاعر اوچقون نینگ اؤزبیکستان ده گی عزت و اعتباری زبر دست

شاعرلرنینگ اُول جنابگه بؤلگن احترام لریدن دلالت بیره دی.

ایرگش اوچقون هر دایم شونده ی دیردی :

 (اؤز کوچَم نینگ اؤغری سینی، بو ییرده گی پاد شاه دن یخشی کؤره من. ایرته بیلن همسایه لر،

 قرینداشلر،عایله – اعضالری نینگ سیسلری بیلن، آذان سیسی بیلن اویغانماق و اؤز تیلیمیز ده

 ایشیتماق، قنچه لیک تاپیلمس و قیمت بها نعمتدیر ). 

او، فقط وطنیگه یخشلیک تیلر ایدی. اونینگ یوتوقلریدن قووانر ایدی، تشویشلردن غم چیکر ایدی،

   یره تگندن اونگه مرحمت سورر ایدی. فراوانلیک، امانلیک، تینچلیک، خاطر جمعلیک، سورردی.

ایرگش اوچقون نینگ بیلیمی، سیر قیرره بؤلیب، او ترک خلقلری موسیقه سی ساحه سیده هم کؤپ

 معلوماتگه ایگه ایدی. او، دوتار، دمبوره، چنگ «قوبوز» موسیقه اسبابلرینی آنده – سانده، چیرتیب

  تورردی. او بعضا ً دوتار جورلیگیده قوییده گی اویناقی قؤشیقنی معیاریگه ییتکزیب اَیترایدی:

اؤیننگ اؤرتاق، اؤیننگ اؤرتاق، بیزهم اوینه یلیک

باققه  کیریب،  گللر  تیریب،  یشنه ب    یوره یلیک

دریالرنی یقه له ب – یقه له ب، سای  کیله دی، ای

پرنجیگه اؤره لیب – اؤره لیب،  یار  کیله دی، ای

پرنجیگه  اؤره لمه سنگ،   کیم   کؤره دی ،  ای

سینینگ  آیدیک  جمالینگندن  کیم  تؤیه  دی، ای

اؤیننگ اؤرتاق اؤیننگ اؤرتاق، بیزهم اوینه یلیک

باققه  کیریب،  گللر تیریب،    یشنه ب  یوره یلیک

– ۲۰۰۰انچی ییلده امریکا آوازی نینگ اؤزبیکچه دستوری سخندانی بیلن  ایرگش اوچقون

اؤتکزگن صحبتیده ،موسیقه اسبابلری حقیده شونده ی دیگن ایدی:

اوچقون: پیانو،ارمونیه،اکوردیون – تولیملی اسباب موسیقه سی حسابله نیب ، هوا یاردمیده

چه لینه دی. منه شو قؤلیمده گی اسباب اندخویده یسلگن. بونی بیز چنگ دیمیز. قیشالقلرده ایسه،

بونی «قوبوز» دیشه دی. چنگ هم آغیزده گی هوانی اوینه تیب ،اوندن اؤزیگه خاص آواز تره ته دی.

منه مین، حاضر سیزلرگه چنگ چه لیب بیره من :

(چنگ آوازی ینگره یدی)

ایرگش اوچقون اؤز سؤزیگه دوام ایتتیریب، دوتار حقیده قوییده گیلرنی ایتدی:

دوتار- یعنی ایککی تاردن عبارت اسبابدیر. لاتینچه سی (گیتار) بؤله دی. «گی» دیگه نی

 لاتینچه ده «ایککی» معنا بیره دی.

ایر گش اوچقون «دمبوره» نی قؤلیگه آلیب دیدی:

منه بو اسباب «دمبوره» دیر. اونی بیز «زیلچه» دیمیز. قازاقستانده گی احمد یسوی ناملی

دارالفنون نینگ استاذلریدن بؤلمیش، حرمتلیک بیردی بایوف،امریکا گه کیلگنلریده، بیر کیچه بیزگه

مهمان بؤلدیلر. او جناب بو سازنی اؤزلری بیلن قازاقستاندن امریکاگه کیلتیرگن ایکنلر. بیردی

بایوف ایرته له ب،باغچه گه چیقیب،ساز چه لیب اوترگن پیتلریده مین اولرگه خطابا ً شونده ی

دیدیم:

خوجم! بیز بو ییرده غریب میز. شو سازنی بیزگه تشله ب کیتینگ، هدیه سی قنچه بؤلسه

توله یمیز. او کیشی شو دمبیره نی خاطره – ایسته لیک صفتیده بیزگه ساوغه قیلدیلر. بیر نیچه

پیتدن سؤنگ، مین اوکیشیگه خط یوللب  ، شونده ی یازگن ایدیم:

بیردی اؤغلی رحمانقل

بیزدن ، خبر  آله  تور

بو  دنیا،    اؤتر- کیتر

دمبیره منی  چاله تور

سخندان:- ایرگش اکه ! بو اسبابلرنی گاهیده چیرتیب توره سیزمی؟

اوچقون:   هه، بعضا ً چیرتیب توره میز.

سخندان:- قه نی امریکا آوازی رادیوسی شنونده لریگه شو اسباب جورلیگیده، بیران شعرینگیزنی

ایتیب بیرسنگیز عین مدعا بؤلور ایدی؟

شونده، ایرگش اوچقون دوتارچه لیب، قوییده گی شعرینی ایتدی:

جان  آغیزگه  کیلدی  و  روح المسیحا قیده سن

خلق اوچون من، خلقدن من، خلق بیلن من دیدینگو

خلق یاندی، خلق کویدی، ای امریکا قَیده سن؟

مین نوایی، مین فارابی، مین ابو سینا سیسی

قَیده سن بلخ و بدخشان و بخارا قَیده سن؟

قَیده سن چرخ عدالت، قَیده سن دیوان حق

قیده سن عقل و فراست، اهل فتوا قیده سن؟

قیده یانغین بار بؤلسه، سچره غی اوچقونلری

یانمه سین چرخ فلک، ای اهل دنیا قیده سن؟

سخندان : – تشکر ایرکین اکه!  

منه شونده ی اوچقونلرینگیز دللرگه سچره ب تورسین، یانمه گن یوره کلرگه سچره ب تورسین،

  اؤلمه گن یوره کلرگه سچره ب تورسین !

اوچقون:  ان شا الله بو شعریمنی یخشی اؤزبیک بیلگن، مزاق یاکی هزیل- مطایبه ایمس،

پالیتیک اؤزبیکلرگه ایمس، بلکی یخشی اؤزبیک تیلینی بیلگن، شاعر نینگ تیلینی بیلگن شخصلرگه

تقدیم قیله من. بو تؤرکستان دردی، سیز – بیزنینگ دردیمیزدیر .

عزیز خلقیم ! شونی بیلینگ که :

اگر حاضر دناق توجه قیلمه سک، ایللیک – آلتمیش ییلدن سونگ، بیزـ سیز نینگ یشه ماغیمیز بو

   دنیاده مشکل بؤله دی. کیین کؤپ پشیمان بؤله سیزلر.

شو باعث بیز حاضر قودیققه توشگنمیز، بیز ییقیلگنمیز، قولیمیزدن توته دیگن شخص یؤق.

 ایککی یوز ییلدن بویان قولیمیزدن هیچ کیم توتمه دی. لطفا ً قولیمیزدن توتینگ. بیزنی کوته رینگ،

 بیزنی بوندن آرتیق ایزمنگ ….!

بیز تورکستانلیکلر انسانمیز. امریکانی یخشی کوره میز. مین اؤزیم امریکالیک من. امریکا اؤزبیگی

من. هر کیم نینگ اؤز یورت و وطنیگه علاقه سی بار. اؤز یورتیم،اؤز تفراغیمنی سیویش بو امریکا

  اوچون قووت دیر- ضَعف ایمس.

بو بیر شکایت ایمس، بو بیر پیشنهاد. بو بیر هنری اونکوریشن و امریکانی اویغاتیشدیر.همه گه سلام،

 اؤزبیکلرگه سلام ، بوتون انسانلرگه سلام، بیزگه یاردم کؤرستگن انسانلرگه کؤپدن – کؤپ سلام ، سلام …!

محترم دؤستلر!

حاضر ایسه، حاجی ایرگش اوچقون نینگ (معبد) ناملی بیر مخمسی نی اعتبار لرینگیزگه تقدیم ایته میز:

معبد

کیل  وطن  سن کعبه  بؤلغیل، مین  اینانغانینگ بؤله ی

قبله میز دیب، چین یوره کدن، سجده قیلغانینگ بؤله ی

ایله نیب  تیگره نگده  دایم،  اصل    ایمانینگ  بؤله ی

بیر اجازه ت  صدق ایله،  خاکروب  آستانینگ  بؤله ی

هرزمان صدقنگ بؤلیب،  هر لحظه  قربانینگ بؤله ی

سیندن  اَیری   قَیسی جنتگه   باریب  ماوا  توته ی

باغلرینگنی  قَیسی  فردوس  برینگه  اؤخشه ته ی

سوو لرینگنی قَیسی زمزم، قَیسی کوثرغه  ساته ی

هر تاغینگ بیر کان جوهر دور، قرا تاشنی نیته ی

قَیته – قَیته  صدقه ی  لعل  بد خشانینگ  بؤ له ی

چقنه شورلر سایلرینگده، مینگ تونیس طرفه گیاه

قیرلرینگده هر چیچک دور، مینگ بیر  علتگه دوا

کؤزلریمگه قُملرینگ هم،  سُرمه  دور،  هم  توتیا

حسرتینگده   کعبه   ماتملر   توتیب،  کیمیش  قرا

کعبه نی یؤلینگگه تارتیب،  نذر قیلغانینگ بؤله ی

جان نثار رینگ توگنمس ای گوزه ل یورت یخشی بیل

قَیتمه   غَیلر جان  بیروردن  لیک،  سن  منظور  قیل

قَیسی  قوچقار  میندن  آرتیق قوچ  کیتیرمه   جبرییل

سچره گن  قانلرنی  سَیراَیله ب،  اویالسین اسماعیل

اُول اگر ناکام  دور، مین چینکی  قربانینگ  بؤله ی

کیتمه سم مینگ ییل ینه، توپراق توپراغیم  دورور

کؤرمه سم مینگ ییل ینه،  اُول تاغلر تاغیم دورور

نیچه مینگ ییل اؤتسه هم، اُول باغلر باغیم دورور

ایسکیمَس کونگلیم نی عشقی،هر عصر چاغیم دورور

ساچ و سققالیم آقرغانساری، حیران نینگ بؤله ی

بیر قراوول دیک یؤلینگده  تیرمولیب  یوردیم سَیاق

کم   نظردن   دایما،  یورتیمنی   توتغومدور  ییراق

تا ابد قان قوسغوسی دور سینگه باسگن بی سوراق

قیزغه نیب آچ بؤری دیک کویینگگه، باستیرمم ایاق

بیر وفاکار  ایت کبی ،  همتلی  پاسبانینگ   بؤله ی

اَختَریب  بیر کون بارور من، کیندیگیم نینگ قانینی

تصحیح  ایتسون    کاتب   قسمت،  ینه   دیوانینی

کعبته  التراک   قبول  ایتگه   یمیکین،  مهمانینی

حج  ا کبر دیب،   اینانغان، مشرب    دورانینی

تابه کی شیطان کبی  مردود  آستانینگ  بؤ له ی

قؤی معانی اهل شعرینگده عباره یؤق دیسون

حُسن مضمون، تشبیه و یا استعاره یؤق دیسون

تاش کبی بغریمنی کؤرگن، مونده یاره یؤق دیسون

بو نیچوک «اوچقون» که انده بیر اناره یؤق دیسون

ییر تگیدیک  یاشیرین، سوزنده  ولقانینگ بؤله ی

          ****