آرشیف

  یادآوری:

« مادر؛ چمن‌پیرای هستی»  / آنه- بارلیق چمنی‌نینگ بېزاوچیسی»

تازه ترین اثر نگارنده، در دو زبان: (فارسی و اوزبیکی) است که در آن جایگاه ملکوتی مادر، از چندین زاویه مورد بررسی قرار گرفته. بخشی از برگهای این کتاب به بحث و بررسیِ اشعار سخنوران نامداری اختصاص یافته که شامل سه شعر بلند استاد عبدالاحد تارشی نیز می‌باشد که اینک از نظر می‌گذرد.

باور کنیم، هیچ خانه‌ای در هیچ جای جهان، به گونۀ دلخواه و مطلوب آن منور نیست، اگر آنجا نور هستی مادر نیست…!

هیچ قلبی از فیض سرشارِ سعادت، رستگاری، خوشبختی و آرامشِ کامل، بهره ور نیست، آنجا که تابشی از جلوۀ مادر نیست…!

نِظارۀ هیچ گلی از گلهای بوستان، رونق، شادابی و زیبایی هیچ بهاری در گسترۀ خاک، بر روح و روان انسان، نوازش‌گر و نشاط آور نیست، آنجا که حضور سبز مادر نیست…!

هیچ نغمه ای و هیچ آهنگی، برای فرزند، دلنواز تر و گیراتر و جذاب‌تر به سان صدای جان پرور مادر نیست…!

بر چشم هیچ انسانی و هیچ ذیروحی،در روی زمین، نوری درخشان‌تر و زیباتر، رعناتر، از دیدن روی مادر نیست، به خصوص نوری که با موج گسترده‌یی از رحمت و عشق، از روزن چشمان نافذ مادر به روی فرزند فرو بارد…!

هیچ جای دنیا، در هیچ برهه ای از زمان، در پر خطر ترین مواقع، آرامبخش‌تر و پر امن تر و راحت زا تر، از آغوش گرم و مملو از صفا و مهر و شفقت مادر نیست، مادر همان موجود فداکار و عزیزی است که  با کمال صداقت حاضر به پذیرفتن هرگونه حوادث ناگوار و خطر است، ولو به قیمت از دست دادن جانش باشد، اما او هرگز نمی‌تواند تحمل کند خار کوچکی به پای فرزندش بخلد و یا اندک ترین صدمۀ جسمی و روحی برای دلبندش وارد شود. به عبارت دیگر: خلیدن کوچکترین خار در پای فرزند، برابر است بر وارد شدنِ برنده ترین و زهرآگین ترین خنجر در قلب مادر…!

مادر، نخستین آموزگار دلسوز کودک است. انسان در دامان پاک اوست که تربیت می‌شود و رشد و نمو می‌یابد و ره به جایی می‌برد، درست همان گونه که پروین اعتصامی سروده است:

اگر فلاطن و سقراط، بوده‌اند بزرگ

بزرگ بوده پرستار خردی ایشان

به گاهوارهٔ مادر، به کودکی بس خفت

سپس به مکتب حکمت، حکیم شد لقمان

چه پهلوان و چه سالک، چه زاهد و چه فقیه

شدند یکسره، شاگرد این دبیرستان.

راستی، خدا چه حکمت بزرگی در مهر مادر نهفته است، و چه نعمت عظیمی برای انسان آفریده و چه قلب رئوفی در جوف سینۀ مادر نهاده است…!

بیاییم هویت این موهبت عظیم الهی را به نحو دیگری به بررسی گیریم، یعنی برای آشنایی بر شان و رفعت مادر، تنها از زبان انسان بسنده نکنیم، بل در پای سخن موجودات رب‌العالمین نشینیم و شگفت آور ترین پاسخ های هریکی از آنها را در میزان غور و تعمق قرار دهیم، تا بدانیم خداوند مهربان این فرشتۀ انس زمینی را، چقدر زیبا و پرشکوه آفریده است و چه قدر بزرگ و نمونۀ اعلای مهرورزی بعد از خودش!

برای بررسی این موضوع، سراغ یار سخنورم – استاد تارشی – را می‌گیرم که هر بیتی از ابیات دلنشینش ،  وجد آفرین است  و هر بند کلام بلندش طرفه چنگی به دل می‌زند. او بدین باور است برای شناخت عظمت و هویت مادر همۀ مخلوقات الهی، چه در پهنۀ زمین و چه در گسترۀ آسمان، اظهار عجز و ناتوانی می‌کنند. در بندی از یک سرودۀ ایشان که در قالب نو بیان شده است توجه کنید:

آسمان را گفتم:

می توانی آیا-

بهر یک لحظۀ خیلی کوتاه،

روح مادر گردی؟

گفت: نی نی هرگز

من برای این کار

کهکشان کم دارم

نوریان کم دارم

مه و خورشید به پهنای زمان کم دارم.

الحق برای برخورداری از روح مقدس مادر، اینهمه کهکشان و این همه مه و خورشیدی که در کائنات در کار اند و سایر اجرام سماوی، کم و ناقص است.

اگر از زمین با این گستردگی اش پرسید که آیا او می‌تواند، ” دل مادر گردد”، “آسمانی شود و خرمن اختر گردد”؟ مسلماً او نیز پاسخی چون آسمان دارد که نه، این هرگز ممکن نیست! بشنویم:

خاک را پرسیدم:

می‌توانی آیا

دل مادر گردی؟

آسمانی شوی و خرمن اختر گردی؟

گفت: نی نی هرگز،

من برای این کار

بوستان کم دارم

در دلم گنج نهان کم دارم.

جهان، موجود پهناور دیگری است که به قول جغرافی دانان، از مفهوم گسترده تری نسبت به فضا یا آسمان برخوردار است. ” فضا در معنای محدود به فضای خالی بین اجرام آسمانی اشاره دارد، در حالی که جهان، هر دوی اجرام آسمانی و فضای خالی را شامل می‌شود.”

استاد تارشی نیز پس از ذکر “جهان”، به نحوی افاده می‌دهد: وقتی که  از “جهان” نام می‌بریم، “هستی کون و مکان” نیز در ذهن متبادر می‌گردد. برای روشن تر شدن موضوع، به بند دیگری از  شعر بلند وی مسمی به “ماهیت مادر” گوش دهیم، تا دریابیم که این پدیدۀ بزرگ و پر پهنا نیز، نمی‌تواند برای لفظ مقدس مادر، تعبیری دست و پا کند و شان و شوکت و رفعت و نشان او را به دوش حمل نماید:

این جهان را گفتم،

هستی کون و مکان را گفتم:

می‌توانی آیا

لفظ مادر گردی؟

معنی رفعت را

معنی عزت را

معنی شوکت را

بهر یک ثانیه بستر گردی؟

گفت: نی نی هرگز

من برای این کار

آسمان کم دارم

اختران کم دارم

رفعت و شوکت و شان کم دارم

عزت و نام و نشان کم دارم.

می‌توان گفت: این بند و سایر بندهای شعر بلند استاد تارشی، تداعی کنندۀ مفهوم آیۀ مبارکۀ قرآنی است که می‌فرماید: «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولا (احزاب72)»

(ما امانت [الهى و بار تكليف] را بر آسمانها و زمين و كوهها عرضه کردیم پس از برداشتن آن سر باز زدند و از آن هراسناك شدند[ولى] انسان آن را برداشت راستى او ستمگرى نادان بود)   

مفسرین گویند:

بين حمل و تحميل فرق است. انسان امانت الهی را پذيرفت و آن را حمل كرد، نه آنكه بر او تحميل شده باشد.

شايد اين آيه واقعيّت‌هايى را در مورد انسان بيان كند كه هنوز عقل بشر به آن نرسيده است. امّا آنچه از ظواهر آيه فهميده مى‌شود اين است كه خداوند ويژگى‌ها و امتيازات خاصّى به بشر عنایت کرده كه هيچ يك از موجودات در آسمان و زمين آن را دارا نیستند و اين امتيازات امانت الهى است و براى انسان مسئوليّت‌آور است. امّا بسيارى از انسان‌ها در اين امانت خيانت كرده و از آن در مسير خلاف خواست خداوند بهره مى‌برند…!

علامه زمخشری در تفسیر “انا عرضنا الامانة” نوشته است: مراد از امانت «اطاعت» و بزرگی و فخامت و جایگاه و شأن آن است و این امر می‌تواند دو توجیه داشته باشد، نخست آنکه این اجرام بزرگ از قبیل آسمان و زمین و کوه ها- چنان که از آنان بر می‌آید- به فرمان الهی گردن نهادند و طاعتی بایسته و شایستۀ خویش به جا آوردند، به نحوی که از حیث ایجاد و تکوین و سامان دادن به هیئات مختلف و اشکال گوناگون خواست و ارادۀ الهی به مخالفت بر‌نخاستند و سر باز نزدند، چنان که  گفتند: “قالتا أتینا طائعین” [فصلت/ 11] اما حالت انسان- از حیث انجام دادن طاعات و گردن نهادن به اوامر و منهیات الهی چنان که شایستۀ او باشد و نیز سر باز نزدن- مانند آن جمادات نیست.

(تفسیر کشاف، ج3، ص 767)

تفسیر نور، پیام مندرج در این آیۀ مبارکه را به عبارت زیر توضیح داده است که با هم می‌خوانیم:

1- انسان، برتر از آسمان‌ها و زمين است. انسان، امين خدا در هستى است.( إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ‌ … فَأَبَيْنَ‌ … وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ‌)

2- هستى شعور دارد. (عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ …)

3- نعمت‌هاى الهى به انسان (عقل، اراده، فطرت، هدايت پيامبران و …) امانت الهى است. در امانت خيانت نكنيم كه از بزرگ‌ترين ظلم‌ها است. (إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ … ظَلُوماً)

4- آنچه انسان پذيرفت ولى آسمان و زمين نپذيرفتند، چيزي غير از قنوت و تسبیح و سجده بود، زيرا تسبیح و قنوت را زمين و آسمان‌ها به راحتى پذيرفته‌اند. «وَ إِنْ مِنْ شَيْ‌ءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ» «الاسراء/44»، «كُلٌّ لَهُ قانِتُونَ» «سورۀ روم/26» (برگرفته از تفسیر نور- استاد قرائتی)

شاید پرسیده شود که بحث استاد تارشی مشخصاً در بارۀ مادر است، و مضمون آیۀ مبارکۀ مورد بحث،  انسان است، نه به صورت مشخص، مادر! در پاسخ باید گفت:

1- نگارنده این سطور، به صورت دقیق و صد در صد نمی‌تواند مدعی شود، استاد تارشی شعر «ماهیت مادر» را با الهام از آیۀ مبارکه 72 سورۀ الاحزاب، انشاد کرده است، و یا به گونۀ دیگر! اما این را می‌توان گفت، شعر ایشان با فحوای آیۀ شریفۀ یادشده همخوانی زیادی دارد.

2-  به خاطر داشته باشیم، وقتی که انسان می‌گوییم، برای دادن پاسخ به این پرسش نیز آماده گی داشته باشیم که چه کسی در گسترش نسل بشر یا انسان نقش می‌آفریند؟ مگر پاسخ می‌تواند غیر از این باشد:  مادر! و یا زمینۀ رشد و نمو و پرورش انسان در دامن چه موجودی میسر می‌گردد، ؟ مسلماً پاسخ اظهر من الشمس است و آن عبارت است: دامان مادر!

همان گونه که متذکر شدیم، شعر مورد بحث به احتمال قوی با الهام از آیۀ 72 احزاب، در جهت معرفی جایگاه بلند و صمدانی مادر، در ذهن شاعر نقش بسته و متعاقباً بر روی صفحۀ کاغذ ریخته است. هر چند موضوع عقیدتی مادر نیز امری است جدی. لذا می‌توان گفت:

استاد تارشی در این شعر از مادر مؤمنی سخن می‌گوید که در خط اطاعت الله جل جلاله و رسول اکرم “صلی الله علیه وسلم” قرار دارد. مادر خداپرستی که در به جا آوردن تکالیف شرعی، احساس مسئولیت  می‌کند. از همین سبب از نظر مفسرین کرام، “منظور از امانت، طاعات و فرایض و همان اموری است که الله تعالی مکلفین را بر آن مامور ساخته است که عبارت از به جا آوردن اوامر و اجتناب از نواهی در حالت پنهان و آشکار است که در رعایت آن ثواب و در عدم رعایت آن عقاب وجود دارد.”

به قول استاد دانشمند مولوی اکرام الدین (رح)، این اشاره به اهمیت و عظمت این امانت دلالت دارد که الله سبحانه تعالی آن را به کائنات، اعم از زمین و آسمانها و خورشید و ماه و ستارگان و کوه ها و درختان و انسان عرضه داشته است. [در آیۀ مورد بحث] قرآن کریم سپس از حال آسمان ها و زمین خبر می‌دهد که در برابر عرض این امانت چه عملی را انجام دادند؟ می‌گوید:

«فابینَ ان یَحملنها و اشفقن مِنها» (پس آنها از برداشتن آن ابا ورزیدند و از آن ترسیدند. یعنی الله تعالی طاعت و فرایض خود را بر آسمان و زمین و کوه ها عرضه نمود که اگر آن را انجام دادند، به ایشان ثواب می‌دهد و اگر آن را ضایع کنند، درد تلخ و جانکاه عذاب را به ایشان می‌چشاند. پس آنها از بیم آنکه امانت الهی را به جا آورده نمی‌توانند، از برداشتن آن خودداری کردند و این خود داری آنها از روی معصیت نبود، بلکه به خاطر تعظیم الله و بیم آن بود که مبادا امانت او را ادا کرده نتوانند.

(تفسیر ازهر البیان، ج 6، ص 789)

لازم به یادآوری است: حضرت ابن عباس «رض» نیز آیۀ مبارکه را به همین نحو تفسیر نموده است. یعنی عدم قبول بار امانت از روی معصیت نه، بلکه از روی ترس بود، که مبادا از به جای آوردن آن عاجز شوند.

بیاییم بحث را کمی رنگ ادبی ببخشیم. حافظ در باب به دوش گرفتن مسئولیت امانت زمین و آسمان و قرار گرفتن آن به دوش انسان نیز بیتی منبعث از آیۀ مبارکۀ یاد شده دارد:

“آسمان بار امانت نتوانست کشید

قرعۀ کار به نام من دیوانه زدند”

دکتر جلالی در شرح این بیت نوشته است: شاعر می‌فرماید : “…انسان خاکی ، واجد استعدادهای ذاتی است که النهایه در راه معرفت حق تعالی از آنها پیشی خواهد گرفت و هر نسل که بگذرد از تنسل سلف برتری خواهد جست و با چنین شناختی بود که همه ملائک آسمان مرا به رسمیت شناختند.

شاعر آنگاه در بیت سوم رمز وجود خویش و سبب برتری خود را واضح تر بیان می‌کند. او تحت تأثیر مفاد آیه شریفه 72 سوره احزاب، آنچه را باید دریابد، دریافته و پی به عظمت و بزرگی و شایستگی خود برده و معنای عبارت ظلوماً جهولا را در کلمه دیوانه گنجانده است و با زبانی ساده و بلیغ می‌گوید: آسمانها و اهل آسمان از آنجایی که قادر به برداشتن این بار امانت عشق به معرفت الهی نبودند، از حمل آن سر باز زدند و در نتیجه آن را برداشتند ، مشیت الهی بر این قرار گرفت و تا خلقتی تازه بیافریند و چنین بود که قرعه فال به نام من دیوانه (دیوانه عاشق و با جرأت) زدند .”

(دکتر عبدالحسین جلالی)

هرگاه بخواهیم حقیقت زندگی مادر را بدانیم، نمی‌توان مفاهیم دیگری جز عشق ورزیدن، دوست داشتن و فداکاری را در کنار هم ردیف کنیم. اگر کار مادر را کوچک بپنداریم، نه تنها مرتکب اشتباه بزرگ شده ایم؛ بل حماقت و جهالت خود را برای دیگران برملا ساخته ایم! چون کار عظیم او، رسالت بزرگ او، عبارت است از انسان سازی و فضیلت پروری! نکتۀ مهم دیگر اینکه: مادر در انجام این وظیفۀ سترگ، “غرور و خودخواهی خود را به فداکاری و عشق ورزی تبدیل می‌کند و حتی حاضر می‌شود دفتر عشق و زندگی شخصی خود را برای مدتی نیمه باز گذارد یا مختومه سازد و فصلی نو در دفتر جدید فرزند بگشاید. به همین دلیل، مادرانْ همواره در خور ستایش و نکوداشتند.” (مقالۀ “مادر مظهر عاطفه/ هیئت حسینی خور)

 به بند دیگری از شعر استاد تارشی نگاه می‌کنیم:

“آن‌جهان را گفتم:

می توانی آیا

لحظه یی دامن مادر باشی؟

مهد رحمت شوی و سخت معطر باشی؟

گفت: نی نی هرگز

من برای این کار

باغ رنگین جنان کم دارم

آنچه در سینۀ مادر بود آن کم دارم.”

بدون تردید آنچه در کانون سینۀ مادر نهفته است، مهر عظیم و رحمت گسترده ای که پس از رحمت حق تعالی، نمی‌توان به آن حد و حصری تعیین کرد و از عهدۀ شرح وسعت آن بر آمد.

از همین جاست گفته اند: “مادر بودن، فضیلتی است ملکوتی، ناشی از عالم قدس که در وجود انسان خاکی تجلی می‌کند و در آن صراحت و صداقت، مهر و صفا، عدل و تقوا به عالی ترین شکل خود آشکار می‌شود. مادر بودن، حالتی است که صفات عالی زیبایی را، در پرورش فرزند می‌داند و در این راه، از همه زمینه ها و امکانات شخصی می‌گذرد.” لذا هیچ مخلوقی قادر به انجام ماموریت سترگ آن نیست.

مادر را گاهی دریای پهناور مهر و عاطفه توصیف کرده اند، اما استاد تارشی این تشبیه را به چالش می‌کشاند. برای اثبات ادعایش بحر را به پای استنطاق می‌برد، بدین نحو:

روی کردم با بحر

گفتم او را ، آیا

می‌شود اینکه به یک لحظۀ خیلی کوتاه

پای تا سر همه مادر گردی؟

عشق را موج شوی،

مهر را مهر درخشان شده بر اوج شوی؟

گفت: نی نی هرگز!

من برای این کار

بیکران بودن را

بیکران کم دارم

ناقص و محدودم

بهر این کار بزرگ

طاقت و تاب و توان کم دارم.

در بند بعدی، با صبح گفت و شنود صورت می‌گیرد که آیا می‌تواند به سان لب و  دهان مادر، شهد و شکر بریزد؟

مراد از قند و عسل عبارت از حرف های شیرین تر از انگبین مادر است که فرزند از حرف حرف آن جان می‌گیرد و به کمال می‌رسد و رو به سوی اوج می‌نهد. به تعابیر زیبای شعر می‌نگریم و رقص واژه هایی که بر دلها شور و هیجان می‌آفریند:

صبحدم را گفتم:

می توانی آیا

لب مادر گردی،

عسل و قند بریزد از تو،

لحظۀ حرف زدن –

جان شوی، عشق شوی، مهر شوی، زر گردی؟

گفت: نی نی هرگز

گل لبخند که روید ز لبان مادر

به بهار دگری نتوان یافت

در بهشت دگری نتوان جست

من از آن آب حیات

من از آن لذت جان

که بود خندۀ او چشمۀ آن

من از آن محرومم،

خندۀ من خالیست-

زین سپیده که دمد از افق خندۀ او.

خندۀ او روح است

خندۀ او جان است

جان روزم من اگر، لذت جان کم دارم

روح نورم من اگر، روح و روان کم دارم.

آفتاب هستی مادر در سپهر پهناوری همواره در تلألو است و پیوسته می‌تابد که تکۀ ابری در آن پدیدار نیست. لذا خورشیدِ جهان نیز معترف است که به پایۀ صفایی و پاکی مادر، پهنایی فرا اختیارش نیست. به این دیالوگ زیبا نیز گوش بگماریم:

مهر را پرسیدم:

می توانی آیا

مهر مادر گردی،

بیش از این روشن و تابان و منور گردی؟

گفت: نی نی هرگز

من برای این کار

آسمانی که در آن ابر ندارد راهی

چون سپهر سخنان مادر

آسمانی که همه پیکر تابش باشد

روشنانش همه دستان نوازش باشد

همچو شیرینی جانبخش زبان مادر

این و آن کم دارم

مثل مادر، دل از مهر تپان کم دارم.

گفت و شنید عِلم نیز جالب و در خور دقت است. عِلم یعنی، مجموعه‌ای از ادراک، دانسته‌ها، تجربیات و مشاهدات! اما وقتی که از وی پرسیده شود: معنای مادر چیست؟ پایش در ارائۀ پاسخ می‌لنگد، لذا قادر نیست به شرح و بیان آن بپردازد.

اینک، خواننده گرامی را دمی به شنیدن این پرسش و پاسخ فرا می‌خوانیم:

کردم از علم سوال:

می توانی آیا

معنی مادر را

بهر من شرح دهی؟

گفت: نی نی هرگز!

من برای این کار

منطق و فلسفه و عقل و زبان کم دارم،

قدرت شرح و بیان کم دارم.

سرانجام رسیدیم به کارگاه پدیدۀ بزرگی به نام عشق، که صورت مادر و ماهیت مادر، تنها می‌تواند در آیینۀ عظیم او جلوه‌گر شود، آری عشق!

چون همان‌گونه که دیدیم، و در بند بند شعر بلند شاعر دردمند دیار خود، خواندیم، “ماه تابان، خورشید درخشان، هفت آسمان، دریاهای بی‌کران و ستاره‌های تابان، همگی پیش گوشه‌ای از لبخند مادر هیچ‌اند، دستان او لطافتی از جنس عشق دارد و نگاه اوست که امید را در قعر سیاهی‌ها نشان می‌دهد. این دیدار با عشق  پس از تلاش های بسیار، و گفت و گو با هر آنچه در زمین و آسمان بود، شاعر را نتوانست به منزل مقصود برساند تا ارزشمند ترین و پر بها ترین گوهری را که در جستجوی آن بود، از دل دُرجِ آراسته با عقیق عشق به دست می‌آورد، نگاه کنید:

از پی عشق شدم

تا در آیینۀ او چهرۀ مادر بینم

دیدم او مادر بود

دیدم او در دل عطر

دیدم او در تن گل

دیدم او در دم جان‌پرور مشکین نسیم

دیدم او در پرش نبض سحر

دیدم او در تپش قلب چمن

دیدم او لحظۀ روییدن باغ

از دل سبزترین فصل بهار

در چمنزار دل انگیز ترین زیبایی

بلکه او در همۀ زیبایی

بلکه او در همۀ عالم خوبی، همۀ رعنایی

همه جا پیدا بود

همه جا پیدا بود.

چه تتمۀ زیبا و گیرا، و چه حُسن ختامی شورانگیز، و چه تعریف قشنگی از مادر، آن عطیۀ بزرگ الهی که سخنور دانشمند ما عالَمی از معنا و مفهوم را در آن – به ویژه در بند واپسین -گنجانده است. خدای عمر با برکت و طولانی نصیبش کناد.

چه خوب است او را تا دو سه منزل دیگر همراهی کنیم و از باغ صمیمیت بی دریغش بهره بر‌گیریم و  از شاخسار عطر آلود شعرش گل بچینیم و مشام معطر سازیم.

(لطفاً در بحث بعدی نیز با ما باشید.)

سه شاخه گلِ دماغ پرور، از گلشن وصفِ مقام مادر

بخش (2)