آرشیف

کشورفرانسه بتاریخ 27 مارچ 2021  ، مکانی را در شانزه لیزه پاریس ، به افتخار احمدشاه مسعود نامگذاری کرد . که درمراسم  افتتاحیه آن ، خانم آن ایدالگو ، شهردار پاریس چنین گفت :

” فرمانده مسعود، قهرمان جهاد افغانستان، برای همیشه در یادها به عنوان قهرمان آزادی و مبارزه علیه تاریک ‌اندیشی خواهد ماند.”

خانم آن ایدالگو به ادامه فرمودند :  که با نامگذاری این مکان به نام فرمانده احمدشاه مسعود در خیابان‌های پاریس، از او به عنوان ” مبارز جهانی برای آزادی و حقوق زنان تجلیل می‌کنیم.”

این رویکرد سیاسی افتخارآمیزدولت فرانسه ، برای کشور ومردم خراسان ــ افغانستان ، سبب فخر وسرافرازی می باشد . اما باتأسف که اندکی از افراد وگروهک های قومی علیه این اقدام سیاسی فرانسه مبنی برنامگذاری خیابانی به نام احمد شاه مسعود  ، مخالفت شدید خودرا ابراز داشتند  .

بدین فراخور، جهت روشنگری ذهنیت شماری ازین گروهِکهای قومی و چندی از افراد خشک اندیش ، کم مایه و ناآگاه از تاریخ پرافتخارچندین هزارساله نیاکان تاجیکان ! لازم دانستیم که تا کارنامه های عقلانی ، انسانی وعلمی برخی از قهرمانان وفرمانروایان ، دانشمندان ، فیلسوفان  ونوابغ تاجیکان ایرانی نژاد راکه بااندیشه های دانشورانه خویش درعرصه ملی وبین المللی مقام شامخ وارزشمندی  را کسب کرده اند ، با ایجاز کامل به  معرفی گیریم  .

اول ــ تهمورث (حدود 5700 سال پیشتر از امروزمی زیست  ) یکی از پادشاهان پیشدادیان بلخ باستان (اجداد تاجیکان ، پارسها وکُردها ) اولین شاه عادل دادگر وپاسدارندۀ حق درجهان آنروز بشریت بوده است. به نسبت دادگستری وادای رسالت انسانی وحق شناسی ای که وی داشت شهرت جهانی کسب نمود . بدین مناسبت است که نقش برجسته تهمورث شاه در کتابخانۀ ملی کنگره آمریکا بمثابه اولین دادگر در جهان ، کارگزاری شده و قرار دارد.

دوم ــ زرتشت  (که زیاده ازسه هزاروششصد سال پیشتر ازامروزمی زیست ) یک رهبروبازسازدینی ، فیلسوف وشاعر تاجیک ایرانی بود.  بقول دانشنامه فلسفه آکسفورد  : ” زرتشت را نخستین فیلسوف  شناخته شده جهان می‌داند.

آنچه  که زرتشت مطرح کرد : پندار نیک ، گفتار نیک و کردار نیک ، برمکتب های فلسفی وادیان ، مانند اندیشه های فلاسفه یونانی وادیان ابراهیمی  (  یهودیت ، مسیحیت واسلام ) اثر گستردۀ گذاشت. فلسفه زرتشت  اخلاقی وخرد ورزانه است . ”

دانشمندانی مانند گراردو نیولی ادیان شناس ایتالیایی و باستان شناس ژاپانی تاکوروآداچی بدین اندیشه اند که زرتشت کسی بود که با تبلیغ یکتاپرستی تأثیر شگرفی بالای ادیان قدیم ایرانی گذاشت ، مطابق گفته آئوکی تاکه شی استاد دانشگاه شیزوئوکا درژاپن :  ” زرتشت تنها هدف پرستش وعبادت خود را اهورامزدا (خدای پاک) قرار داد ” .  

بسبب اهمیت وارزش جهانی اندیشه های فلسفی واخلاقی زرتشت است که ازسال 1896 میلادی تاکنون  تندیس بزرگ وی برفراز دیوارساختمان شاخه یکم استینافی دادگاه عالی ایالت نیورک آمریکا ایستاده است. همچنان تندیس شگفت انگیز زرتشت در بنایی مربوط به دانشگاه شیکاگونقش شده است. تصویرخیالی از زرتشت در نسخه دست نویس کتاب « Clavis Artis »  آلمان قرن 18 .

زرتشت می گوید : ” راه درجهان یکی است وآن راه راستی است  “

پس از زرتشت ، چنین سخن کامل وباارزش وپاکیزه را ،  درتاریخ  بشریت کسی نتوانسته بگوید . وهمچنان درهیچ آئین واندیشه ای هم چنین چیزی گفته نشده است. اگرکدام سخن نغزی هم گفته شده باشد ، تنها بیانی پیرامون ماهیت این سخن بوده است ونه مغزسخن  .

سوم ــ کوروش کبیرجد بزرگ ایرانی ها ( تاجیکان ، پارسها وکوردها ) نخستین شاهنشاه هخامنشی (559 ــ 530 قبل از میلاد) که مساحت فرمانروایی سیاسی وی زیاده از 8 میلیون کیلومتر مربع بود .

بقول کُـنت آرتور دو گوبینو خاورشناس ، شاعرو مورخ  فرانسوی :

شاهنشاهی کوروش هیچگاه در جهان مانندی  نداشت .  وی خالق نخستین وبزرگترین جامعه چند فرهنگی در تاریخ بشریت بود که بااحترام وحرمت گذاشتی به نجابت وکرامت انسانی وساختار نظامی که بربنیاد تعادل حقوق شهروندی استوار بود فرمانروایی می کرد .

او به راستی یک مسیح بود. اسکندرمقدونی و ژولیوس سزارو کوروش بزرگ که سه مرد اول جهان در تاریخ بشیریت شده اند .

مگرکوروش بزرگ در صدر آنها قرار دارد.  مردی که تورات او را ” مسیح ”  و یونانیان او را ” سرور ”   و ”  قانونگذار”  و یهودیان ” وی را منجی ” خود می نامند . 

و دوستان و دشمنان ، به بزرگمنشی و آزادگی او شهادت داده اند : صاحب نخستین منشور حقوق بشردر دنیا ، آزاد کنندۀ یهودیان وسایرستمدیدگان از بند اسارت در بابل ، واگذار کننده آزادی در انتخاب دین ، زبان وفرهنگ برهمه شهروندان سراسر شاهنشاهی هخامنشی  واساسگذار نظام همبسته شبه فدرال بر بنمایه های خود مختاری تمام استانها وایالات : کوروش بزرگ جد اعلی تاجیکان و پارسها وکُردها ست.  

وجود برقراری فوتو ها ، نقش چهره ها وتندیسهای وی دراکثرکشور های قاره ها شهرت جهانی وی را به اثبات می رساند  .

بگونه نمونه : ــ یک تندیس هخامنشی الهام گرفته ازسنگ نگاره مردبالدار پاسارگاد همراه با منشور حقوق بشر کوروش کبیر به زبان انگلیسی در پارک المپیک سیدنی آسترلیا کارگزاری شده وپرتوافشانی می کند.

ــ همزمان با جشن دوصدوچهل ویکمین سالگرد استقلال آمریکا ، از تندیس 2.2 میلیون دالری منشور حقوق بشرکوروش در شهر لس آنجلس ایالت کالیفورنیا آمریکا رونمایی شد.

چهارم ــ مانی ( 216 ــ 274 میلادی ) تاجیک ایرانی فیلسوف ، شاعر ، نویسنده ، نگارگر وپیام آور آئین مانوی است. اندیشه های عرفانی مانوی ریشه درآئین گنوسی دارد وخود آگاهی وخرد یکی از اساسی ترین رکن آئین مانوی است. آثار مانی عبارت از : ارژنگ ، انجیل زند ، گنج زندگان ، رازان ، شاپورگان وغیره اند .

نمونه ای از چهرۀ مانی در کتابخانۀ ملی پاریس موجود است. شهر اولدنبورگ آلمان از مانی تصویری را ارائه کرده که بیش از هفتاد سال است که نگهداری می شود. ومانی را قسمی نشان می دهد که در تورفان شهری در سین کیانگ چین مجسم شده است.

مهمترین مُتون تاریخی در مورد مانوی ها نوشته هایی ازنویسنده گان مسیحی مانند : تیتوس بُسترایی وسنت اگوستین ورساله موسوم به « Acta Archelai» ودعاهای استغفاربه زبانهای یونانی ولاتین می باشد .  صد ها دانشمند وپژوهشگر داخلی وخارجی در سراسر جهان در مورد مانی وآئین وفلسفه وی تحقیقات گسترده انجام داده اند که شهرت جهانی وی را تسجیل می نماید ،  ولی اینجا نیازی به شرح آن نیست.

پنجم مزدک ــ تاجیک ایرانی ، یک رهبر خیراندیش و اصلاحگر اجتماعی وکنشگرمذهبی بود که دردوره شاهنشاهی قباد یکم (488 ــ 531 ) بیستمین پادشاه ساسانی زندگی می کرد ودر  529 میلادی درگذشت .

مزدک به تأسی از آئین مانی ــ آئین خود را اساس گذاشت و به تبلیغ وترویج آن پرداخت، وبالاخره انیدشه های وی  به جنبش مزدکیان در سراسر شاهنشاهی ساسانیان (اجداد تاجیکان وپارسها  ) تبدیل گردید . مزدک در آیین خود بر این عقیده بود که نور بر ظلمت برتری دارد و سرانجام یزدان که نوروروشنایی است بر اهریمن تاریکی وظلمت  پیروز خواهد شد. از نظر مزدک بدی ها به علت نبود مساوات در میان مردم بوجود می آیند و بنابراین اهورامزدا یا خدای یکتا اینها را دوست ندارد .

در مورد منش مزدک مورخان وی را مرد دانا ، دانش پژوه وپرهیزگار ، مدبر وانسان گرا دانسته اند. مزدک در آئین خود انسان را به تهذیب نفس فرامی خواند . وتأکید می ورزد که همه بایست در برابری وبرادری ، شادی وصلح وصفا زندگی کنند.

آئین مزدک درعرصه بین المللی ازشهرت جهانی برخوردار است . بویژه اوجگیری سوسیالیسم در اروپا دلبستگی وتمایل  به تاریخ جنبش مزدکیان رادر سده 20 میلادی برانگیخت . تئودورنُلدِکه (1836 ــ 1930 میلادی) یکی ازبرجسته ترین خاورشناسان آلمانی وقرآن پژوه ، تحقیقات علمی وسازمان یافته رادر مورد مزدک وآئین وی از منابع یونانی ، سریانی ، عربی وفارسی  گرد آورد و وحقایق تاریخی را در خصوص تاریخ این جنبش بیان کرد.  وآموزش وی اساسی برای همه پژوهشهای پسین گردید.

ششم ــ سپهسالارابومسلم خراسانی (718 ــ 755 میلادی ) تاجیک ایرانی فرمانده ارتشی ورهبر جنبش سیاه جامگان آزادی خواه برای خودفرمانی ملی خراسانِ ایران زمین بود . که با رزمایش میهن پرستانه خویش توانست حاکمیت  تازی های اموی خشک اندیش رابراندازد ودولت عباسیان عرب را اساس گذارد . وخود فرمانروایی شاهنشاهی خراسان بزرگ را بدست گرفت .

منصور خلیفه عباسی عرب ، که ازقدرت مردمی ، توانمندی ، موقعیت وحس میهن دوستی وآزادی خواهی  ابومسلم خراسانی در هراس افتاده بود باترفندی اورا بسوی مداین دربار خلافت عباسی به بغداد کشاند ودر سال 137 قمری وی را بقتل رساند .

جهت گرامیداشت از فرزند پاکیزه وآزادی خواه تاجیک ایرانی  ، تندیس ابومسلم خراسانی درپارک ملت ، درمشهد ایران برگزاری شده است.

هفتم ــ امام اعظم ابوحنیفه (699 ــ 767 میلادی) تاجیک ایرانی فقیه ومتکلم  اساس گذار وپیشوای مذهب حنفی درسراسر جهان است که نزدیک به یک میلیارد انسان پیرو دارد .

بقول ابوالعلا مودودی، دانشمند و متفکر مسلمان هندی ، اندیشه های ابوحنیفه درباب دولت ودولتداری چنین می گوید : در آموزه ها وباورهای امام اعظم « آزادی بیان » مقام ارزندۀ را احراز می کند.

براساس پژوهشهای دانشمند مودودی هندوستانی : در کتاب آقای مودودی نگرش ابوحنیفه در مورد جدایی قوه قضائیه ( داد گستر) از مجریه (هیئت وزیران ) آمده است :

” اگر هدف این است که عدالت رعایت شود، قوه قضائیه باید از قوه مجریه مجزا (جدا) باشد.”

جای بسا فخر است که پس ازسپری شدن  13 قرن وبیست سال و اندی ، اندیشه پاک وانسانی امام اعظم ابوحنیفه  در مورد دولتداری ونظام مردمی ، امروز توانسته ستون اساسی دموکراسی غرب را تشکلیل بدهد.

در باب “مساله نافرمانی  در برابرحکومت ستمکار ” به حق مردم در اعتراض علیه فرمانروایان و سروران ستمگر از دیدگاه ابوحنیفه اشاره شده است که در جامعه های دموکراتیک امروز نیز بخشی از حقوق مردم محسوب می شود.

ــ در فقه امام اعظم ابوحنیفه : حقوق زنان و مردان مساوی وهم مشابه اند . در زیر به برخی ازحقوق بسیار مهم حیاتی زنان  در مذهب ابوحنیفه را در مقایسه با بقیه مذاهب اسلامی مورد بررسی قرار می دهیم .

ــ سن بلوغ نزد ابوحنیفه دردوشیزگان 17 سالگی ودر پسران 18 سالگی قبول شده است . اما بقیه مذاهب اسلامی می گویند : سن بلوغ در دوشیزگان 9 سالگی ودرپسران 15 سالگی است .

ــ عقد نکاح وایجاب وقبول یک دخترپس از سن بلوغ باهرکسی خواست ، جایزودرست است. اجازه پدریا اذن ولی درآن شرط نیست. امام اعظم ابوحنیفه دراین راهکارخود « حق آزادی انتخاب »  همسررادر زندگی خانوادگی وجامعه ، ضمانت حقوقی می نماید .

ــ در مذهب حنفی زن می تواند قاضی باشد ولی بقیه مذاهب قائل به این حق برای زن نیستند.

ــ در مذهب حنفی زن از اموال منقول و غیر منقول شوهرش ارث می برد ولی در مذهب جعفـــــــری ( امام جعفرصادق ــ شیعه اثنی عشری ) زن فقط از اموال منقول شوهرش ارث می برد.

ــ پرستاری ونگهداری  فرزندان در فقه امام ابوحنیفه و مذهب حنفی تا قبل از سن رشد، حق مادراست. ولی در فقه بقیه مذاهب حق پرستاری فرزندان به پدرداده شده است.

ــ وهمچنان نماز خواندن به زبان فارسی درنزد امام اعظم ابوحنیفه جایز است . ولی نزد سایرامامان مذاهب مجاز نیست .

منصور عباسی (754 ــ 775 میلادی ) خلیفه مسلمین ، ابوحنیفه امام اعظم را به بغداد فراخواند و به دلیلی که دقیقاً روشن نیست، به حبس افکند وبه دلیل نامعلومی وی درزندان خلیفه عرب در گذشت .

هشتم ــ محمد خوارزمی ( 780 ــ 850 میلادی ) تاجیک ایرانی  ریاضیدان ، ستاره شناس ، فیلسوف ، مورخ ، جغرافیدان  وهمه چیزدان ، پدر الجبردرسراسر جهان شناخته شده است.

محمد خوارزمی علمی را برای نخستین بار ساختار بندی و گردآوری کرد وخود آن را بنام « الجبر و المقابله » نامید  ، دانشی که تمام قواعد وزیرمایه های علم واقعی را بنمایش گذاشت . واین دانش ریاضی همان است که اروپاییان آنرا به «ساینس» تعبیر می‌کنند.

محمد خوارزمی موفق شد که با این دانش بلند « جبر ومقابله » خویش ، همه معادلات درجه دوم زمان خود راحل وراه  را برای حل معادلات درجه بالاتر به اخلاف خود هموار کند.

خوارزمی سه کتاب را درریاضی تألیف کرده است : الجمع والتفریق ، الجبر والمقابله ، حساب العدد الهندی .

خوارزمی کتابهای درهیئت ، نجوم وجغرافیا نوشته : زیج السندهند ، کتاب صورت الارض ، ودوکتاب راجع به اسطرلاب (برای اندازه گیری ارتفاع ستارگان ) یکی « عمل اسطرلاب » ودیگری « العمل بالا سطرلاب » .

در فرآیند زمان بسیاری ازرویکرد های دانش ریاضی محمد خوارزمی از متون یونانی وعربی به لاتین ترجمه شده که سبب رشد ریاضی در قرون میانه اروپا گردیده است.

اریستید مایول (1861 ــ 1944 میلادی ) دانشمند وپژوهشگرفرانسوی درباره خوارزمی می گوید :

 ” یک موضوع تاریخی را امروزه نمی‌توان انکار کرد و آن این است که محمد بن موسی خوارزمی، معلم واقعی ملل اروپایی جدید در علم جبر بوده است.”

جورج سارتُن ( 1884 ــ 1956 میلادی ) پژوهشگر آمریکایی درکتاب مشهور خود به نام « مقدمه برتاریخ علم » آورده است : ” خوارزمی بزرگترین ریاضی‌دان عصر خود، و در صورت در نظر گرفته شدن همه‌ی جوانب، یکی از بزرگترین ریاضی‌دانان همه‌ی اعصار به شمار می‌آید. “

 سارتُن ، خوارزمی را یکی از بنیانگذاران آنالیز یا جبر به صورتِ جدا از هندسه دانسته است،

زیرا کتاب جبر و مقابله حل آنالیزی معادلات درجه‌ی اول و دوم را در بر دارد. سارتن به همین جهت نیمه‌ی اول قرن نهم میلادی را عصر خوارزمی نامیده و فصلی از کتاب خود را به نام او مزیّن‏‏‏ ‎ ساخته است.

گوستاوهاینریش ویدمان (1826 ــ 1899 میلادی ) پژوهشگر مشهور آلمانی خوارزمی را یک نابغه و دارای شخصیت علمی ممتاز خوانده است .

قابل یادآوری است که در سال 1983 میلادی، به مناسبت هزار و دوصدمین  سالگرد تولد خوارزمی یادنامه‌ای به زبان روسی در 260 برگه و شامل 16 مقاله در مسکو به همت کمیسیون ملی یونسکو منتشر شده است.

ــ تندیس خوارزمی در دانشکدۀ ریاضی دانشگاه امیر کبیر در تهران قرار دارد.

ــ دهاهنه خوارزمی بر برآمدگی کره ماه به افتخاروی نام گذاری شده است.

ــ تمبر (مهرپُستی ) یاد بود به مناسبت 1200 سالگرد تولد خوارزمی درسال 1983 میلادی در اتحاد شوروی منتشر گردید.

نهم ــ محمد بخاری (810 ــ 870 میلادی) تاجیک ایرانی نویسندۀ کتاب صحیح بخاری ، یکی از باارزشترین کتاب حدیث ویکی از منابع گرانمایه وباحیثیت ، پس از قرآن کریم  از نظر اهل سنت در سراسر جهان است.

زندگی ، سیر وسلوک ، سیرت وبینش ، معرفت وکرامت امام بخاری بزرگ را نمیتوان در چند جملۀ مجرد بتشریح گرفت . زیرا اندیشه ، معرفت وآگاهی فرزند پاکیزه تاجیک ایرانی مانند نوری ، در فرا راه رهروان راه اهل سنت وجماعت دین اسلام  پیوسته درشعایش است ، فرزندی كه جهان غرق شهرت علمی وزهد او بوده ونام مبارکش با حدیث وسنت در آمیخته است .

محمد بخاری  درسن 16 سالگی اززادگاهش بخارا ، به مکه مسافرت نمود ودرآنجا به تحصیلات علم حدیث پرداخت، سپس به هدف تکمیل آموزش وپژوهش خویش به مصروسایر کشورهای آسیایی اسلامی سفرنمود .

هنگامی که به زادگاهش برگشت حاصل تحقیقش ، شش صد هزار(600000) حدیث بود که باخود آورده بود.  بخاری بزرگ ازجمع این کمیت زیاد احادیث ، تنها هفت هزار ودوصد وهفتاد وپنج (7275) حدیث را باارزش ودارندۀ اعتبار دانسته ودرتألیف اثر مشهور وشناخته شده اش « صحصح بخاری »  جای داد ، تألیف کتاب « صحیح بخاری » مدت شانزده سال را دربرگرفته است .

به نسبت اهمیت این دانشنامه دینی ، حجرعسقلانی (1394 ــ 1473 میلادی ) دانشمند مصری ، یکی از علمای بزرگ حدیث وفقه سنی ،  مهمترین شروحی زیر نام « فتح الباری  صحیح بخاری » در مورد نوشته ، که درجهان اسلام ازارزش ویژه ای برخورداراست.

ــ ابن ‏کثیر در « البدایه والنهایه » می نویسد :  ” تمام علما بر صحت و قبول احادیث بخاری اتفاق نظر دارند. ”

ــ  امام ذهبی در” تاریخ اسلام ” گفته است : ” صحیح بخاری اجلّ کتب اسلامی و برترین آنها بعد از ‏کلام الله است ” .

محمد بخاری افزون برکتاب مشهورش (صحیح بخاری ) صاحب آثار معتبری دیگری نیز می باشد. وعبارت اند از :

التاریخ الصغیر ، خلق أفعال العباد  ، رفع الیدین فی الصلاه ، برالوالدین ، الجامع الصحیح ، الأدب المفرد ، التفسیر الکبیر ، الجامع الکبیر ، کتاب الهبه ، کتاب أسامی الصحابه ، المسند الکبیر ،  کتاب الضعفاء الکبیر ، کتاب الاشربه ، کتاب الوحدان  ، کتاب المبسوط ، کتاب سنن الفقهاء ، کتاب الضعفاء الصغیر ، کتاب الکنی ، کتاب قضایا الصحابه و التابعین ، کتاب العلل ، کتاب الفوائد .

امام بخاری درفرآیند زندگی پژوهشی اش  درکشورهای عربی زبان  بویژه عراق دانشجویان  بسیاری را به جامعه اسلامی تربیت نموده است ،  که باایجازاسم برخی از آنها را متذکرمی شویم :
ــ ازبخارا :  عبدالله بن جعفر المسندی، محمد بن سلام البیکندی ، محمد بن یوسف ‏و محمد بن عروه.
ــ از استان بلخ :  یحیی بن بشر، مکی بن ابراهیم، قتیبه بن سعید بغلانی،
ــ ازشهر بغداد : محمد بن عیسی، سریج بن نعمان ، عفان، علی بن مدینی و احمدبن حنبل.
ــ ازشهرمکه: ‏ حسان بن حسان البصری و ابوعبدالرحمن المقرئ .
ــ از بصره : ابوعاصم النبیل، انصاری.
ــ  از ‏کوفه : عبیدالله بن موسی  و ابونعیم.

ــ از  شام  :  ابومسهر و محمد بن یوسف فریابی.
ــ از عسقلان : ‏آدم .
ــ  در حمص:  ابوالیمان.
دانشمند ونویسنده تاریخ بغداد ، خطیب بغدادی (1002 ــ 1071 میلادی )  از « امام فربری »  دانشجوی بخاری نقل کرده که گفته است: افراد حلقه‏های استماع احادیث ‏صحیح بخاری که هم درس من بودند، هفتاد هزار نفر بودند.‏

از گفتاربخاری است : ” امیدوارم زمانی به سوی خداوند برمیگردم غیبت انسانی را نکرده باشم ”

10 ــ رودکی بزرگ (858 ــ 940 میلادی) تاجیک ایرانی شاعر وموسیقی دان ،  پدر شعر وادبیات زبان فارسی واستاد شاعران جهان ، نویسندۀ نظم کتاب کلیله ودمنه ومثنوی سنباد نامه است.

رودکی به عنوان پدر شعرقدیم فارسی از جایگاه ممتازی در حوزه تمدنی قاره کهن وجهان برخوردار است. استعداد خدا داد ، آموزش ومعرفت ادبی وسروده های عمیق تعلیمی وغنایی وی بنمایه معنویی بود که ، اساسی را برای پیدایی بزرگان اخلافش بوجود آورد .

به پاس گرامی داشت ارزشهای علمی و ادبی رودکی می باشد که همواره ازجانب کشور ها ونهاد های جهانی مجالس پاسداشت و باز شناسی آموزش و معرفت ادبی و شعری وی مورد ارزیابی وتمجید قرار می گیرد .

در یکی از این مجالس که در سال 2008 میلادی به میزبانی سازمان ملل متحد ٔ برگزار شده بود ، بان کی مون دبیرکل سازمان ملل متحد درباره شاعری وفهم عمیق رویکرد های فکری رودکی از انسان ، دوستی وعشق به زندگی در حضور داشت جمع زیادی از سرشناسان علمی فرهنگی جهان، نمایندگان یونسکو و سفیران کشورهای مختلف جهان گفت : ” اشعار رودکی میتواند مبنای همبستگی جهانی قرار بگیرد چرا که رودکی شاعر خوبیها وعدالت بود “.

بقول رشیدی شاعر سمرقندی که در کتاب « شعرالعجم » شبلی نعمانی محفوظ مانده در مورد کثرت اشعاررودکی چنین می نویسد:

گر سری یابد به عالم کس به نیکو شاعری

رودکی را بر سر آن شاعران زیبد سری.

شعر او را بر شمردم سیزده ره صد هزار

هم فزون آید اگر چــــونان که باید بشمری.

بنا برقول رشیدی سمرقندی کمیت سروده های رودکی « سیزده ره صد هزار » یعنی بیشتر از یک میلیون بیت یا مصراع بوده است .

در شعر رودکی قوه تخیل ، تشبیه و نزدیکی معانی به طبیعت ووصف آن ، روح طرب و شادی ، شباهت ، نازک بینی ، پاکی و نیک کرداری ، دشواری حیات ، بیداری ضمیر ، اندازۀ قربت ومهر ، بیان پیوند آزادگی با سجایای اخلاقی شرف ، عشق و موقعیت لذتی آن در زندگی ، شفافیت عشق و محبت ، دوستی وهمزیستی ، شناخت کرامت ذاتی انسان ، قضا ودائره ای تکرارتألم و درد ، مجادله نو وکهنه ، خوش زیستی و همزیستی ، مقاومت و استقامت ، گذشت ، قناعت و اقبال ، عالم امکان ، متاع فاقد ارزش ، نیستی و ده ها مقولات بکر دیگر ، بازتاب روشن یافته است . که در روند کمالش سنگپایه معنوی ادب و فرهنگ مشترک نیاکان و جهان را تشکیل میدهد .

ریچارد فرای شرق شناس وایران شناس برجسته آمریکایی واستاد دانشگاه هارورد  به این اندیشه است که: ” رودکی در تغییر خط از خط پهلوی به خط فارسی نقش داشته است. ”  وشعر فارسی را از پیروی ِ شعر عربی جدا ساخت  .

ــ در ستاره شناسی ، یکی از دهانه های برخوردی سیارۀ تیربنام پدر شعر فارسی « دهانه رودکی » نامیده شده است.

ــ تمبر 5 ریال پُست ایران ، بمناسبت گرامیداشت از هزاروصدمین سال زادروز رودکی در ایران .

ــ تندیس رودکی در شهردوشنبه وشهراستروشن تاجیکستان کارگزاری شده قرار دارد.

یازدهم ــ زکریای رازی (872 ــ 934 میلادی ) تاجیک ایرانی ، دانشمند ، پزشک ، فیلسوف ، شیمی دان وهمه چیزدان ، اولین کسی است که استحالات شیمیایی و تجربه وآزمایش را وارد طب کرده است. دانشمندان رازی را یکی از بزرگترین کیمیادان جهان می دانند ، و وی را کاشف الکل ، جوهرگوگرد (اسید سولفوریک) و نفت سفید وبرخی از اسید  های دیگر دانسته اند.

زکریای رازی از دید گاه جهان بینی اش در صف بزرگترین فرزانه گان خرد اندیش جهان مقام ارزشمند خودرا جاویدانه ساخته است. بقول میر فطروس دانشمند ایرانی رازی رامیتوان پیشوای پوزیتیویسم (positivism)  دانست ، او نخستین کسی بود که 692 سال قبل از بیکن (1561 ــ 1626 میلادی ) به اهمیت تجربه ومشاهده در علوم پی برد.

رازی در کتاب « القول فی الزمان والمکان » می گوید : ” عقل نمی پذیرد که ماده ومکان آن ، ناگهان بدون اینکه سابقاً ماده یا مکان موجود باشد بوجود آید چون همیشه هرچیز از چیز دیگری بوجود می آید وابداع (خلق) ناممکن است . ” رازی را می‌ توان برجسته‌ترین چهره خردگرایی و تجربه‌گرایی در فرهنگ تاجیکان ایرانی  نامید.

27 اگست روز گرامی داشت زکریای رازی شیمی دان تاجیک ایرانی وروز داروسازی نامگذاری شده است  .

جورج الفرید لیون سارتون (1884 ــ 1956 میلادی ) شیمی دان ومورخ آمریکایی درکتاب « تاریخ علم » خود عنوانی را بنام عصرزکریای رازی (865 ــ 925 میلادی) نامیده است.  رازی بزرگـترین پزشک بالیـنی حوزه تمدنی آسیا درقـرون میانه ، فـیزیکدان ،عـالم شیمی وفیلسوف صاحب
استـقلال فکر است.

درمورد آثار رازی در لغت‌ نامهٔ دهخدا نقل است که : ابن‌ندیم در کتاب «فهرست» خود تعداد آثار رازی را یک‌صدوشصت‌وهفت نوشته است. مگر ابوریحان بیرونی بترتیب درمورد می نویسد که :

رازی  در ریاضیات و نجوم7 کتاب ، درتفسیروتلخیص واختصار کتب فلسفی یا طبی دیگران 17 کتاب ، در علوم فلسفی و تخمینی6 کتاب ، در مافوق الطبیعه14 کتاب ، در الهیات 22 کتاب ، در کیمیا 2 کتاب ، درکفریات10  کتاب ودرفنون مختلف که جمعاً بالغ بر یک‌صدوهشتادوچهار مجلد می‌شود ، پژوهش تحقیق وتألیف نموده است.

رازی جزء نخستین  پزشکان در جهان است که تجربه کار در آزمایشگاه و مواد شیمیایی را داشته است . همچنان وی توانست درکارنامه های پزشکی خود بیماری آبله وسرخک راشناسایی کند. وکتابی درمورد این بیماری وراه های بهترجلوگیری وتداوی از آنرابنویسد.

مورخ انگلیسی سایریل الگود ، رازی را پدر پزشک کودکان جهان قلمداد می کند . واز شهرت جهانی برخوردار است.

ــ مجسمۀ زکریای رازی  در دفتر سازمان ملل متحد در وین در کنارمجسمه های سه فیلسوف دیگر تاجیک ایرانی عمر خیام ، ابوریحان بیرونی و ابن سینا قرار دارد.

ــ بتاریخ 2019 میلادی  تندیس زکریای رازی درمیدان رازی در تهران کارگزاری شد.

دوازدهم ــ فردوسی بزرگ (950 ــ 1037 میلادی ) تاجیک ایرانی ، سرائینده شاهنامه ، حکیم سخن  وازبزرگترین حماسه سرای وگویندگان مشهور عالم واز ستاره گان درخشندۀ آسمان ادب فارسی واز مفاخر نامبردار سرزمین ایران است. شاهنامه فردوسی منظومه بسیار گسترده ایست که تاریخ چندین هزار ساله ایران قدیم  (اجداد تاجیکان ، پارسها وکُردها) را در شصت هزار بیت به وزن بحر متقارب بیان می کند.

بقول آنری ماسه (1886 ــ 1969 میلادی) خاورشناس، ایران‌شناس، نویسنده، مترجم و محقق فرانسوی  که می گوید : ” شاهنامه یک حماسه ملی است که هیچ ملتی نظیر آن درجهان ندارد . ”

ــ درسال 1978 میلادی مجسمه ای بمناسبت بزرگداشت از فردوسی بزرگ در کتابخانه ادبیات خارجی مسکورونمایی وکارگزاری شد .

ــ مجسمه ای فردوسی بزرگ شاعر بی بدیل تاجیک ایرانی نیم قرن پیش ،  درسال 1958 درشهر رم ایتالیا کارگزاری شد. بخاطر وجود همین مجسمه آن مکان را بنام میدان پیازال فردوسی شناخته می شود.

ــ تندیس از فردوسی به اندازۀ یک متر وهفتاد وپنج سانتی متر برسر در ساختمانی قدیمی در شهر پاریس کارگزاری شده است .

ــ  فردوسی واقع در گردونه باغ موزه نگارستان دانشگاه تهران ساختۀ لرنزی استاد مجسمه ساز مشهور فرانسه کارگزاری شده است .

ــ تندیس فردوسی بوسیله پارسیان هند در دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران کارگزاری شده است.

ــ تندیس فردوسی در شهر دوشنبه وجود دارد.

ــ تندیس فردوسی از جنس سنگ مرمرکارارا به ارتفاع سه متردرمیدان فردوسی تهران جابجا شده است.

ــ تندیس فردوسی از جنس سنگ مرمرکارارادر شهر توس نصب شده است. به همین ترتیب تندیس وی در تبریز ، در دانشکدۀ ادبیات دانشگاه فردوسی در مشهد ، تندیس در کتابخانه ملی ایران وغیره.

یک دهانه برخوردی بر روی سیاره تیر (عطارد) به نام فردوسی حماسه سرای بزرگ جهان در سال 2010 میلادی بوسیله اتحادیه بین المللی اخترشناسان نامگذاری شده است . 

سیزدهم ــ ابن سینا (980 ــ 1037 میلادی ) تاجیک ایرانی ،  پزشک وهمه چیزدان  ، یکی ازمشهورترین وتأثیر گذارترینِ فیلسوفان ودانشمندان جهان است . عدد مؤلفات ابن سینا همرا بارساله های کوچک آن بالغ به دوصدوسی وهشت اثر می رسد ومشهورترین آنها ، دودانشنامۀ علمی وفلسفی  کتاب شفا ودانشنامه علائی وسومی آن کتاب قانون طب  است .  که به عنوان پرآوازه ترین آثار پزشکی جهان درج تاریخ است . این کتاب در قرون دوازدهم به زبان لاتین ترجمه شد وتاامروز به زبانهای انگلیسی ، فرانسوی وآلمانی ترجمه وبرگردانده شده است.

کتاب قانون که مجموعه ای از مدونی از کُل دانش طبی باستانی آسیا ویکی از عالیترین دستآورد های فرهنگ ایرانی است. وبه عنوان متن درسی طبی در دانشگاههای اروپایی مورد استفاده قرار گرفته وتا سال 1650 میلادی درکنارآثارجالینوس (131 ــ 210 میلادی) دردانشگاهای « لوون » و«مون پلیه » فرانسه تدریس می شد.

کتاب قانون طب ابن سینا یکی از پرفروش ترین کتاب در جهان است ، وبرای اهمیت نگرش علمی و دانش طبی ابن سینا بود که : فیلمی بنام The Medicus بوسیله کارگردانی فیلیپ استولزل وفلمبرداری نوح گوردون آلمانی درسال 2013 درسینماها وتلویزیونهای آلمان آغازبکارکرد . ودرسال 2014 این فیلم درنسخه گسترده ای درایستگاه تلویزیونی آلمان  Das Erste به نمایش درآمد . وسپس این فیلم در 21 کشورجهان به فروش رسید.

ــ دهانه کره ماه نامگذاری شده به افتخار دهانه ای ابن سینا ،

ــ در فرانسه بیمارستانی به افتخار ابن سینا نامگذاری شده است .

ــ سازمان یونسکوهردوسال برای دانشجوهای ممتاز فلسفه واخلاق جایزه ای می دهد بنام جایزه ابن سینا .

مجسمه ابن‌سینا، به افتخار این دانشمند بلند آوازه جهانی ، تاجیک ایرانی در دانشگاه آتونومای مادرید کارگزاری شده است.  .

مجسمۀ ابن سینا در دفتر سازمان ملل متحد در وین در کنارمجسمه های سه فیلسوف دیگر تاجیک ایرانی عمر خیام ، محمد زکریای رازی وابوریحان بیرونی قرار دارد.

چهاردهم ــ ابوریحان بیرونی (983 ــ 1063 میلادی) تاجیک ایرانی  دانشمند ، ریاضی دان ، ستاره شناس ، هند شناس ، تقویم شناس وهمه چیزدان وپدر انسانشناسی وهندشناسی ، تاریخ نگار ، گاه نگار ، وطبیعی دان  در سراسر جهان است . خردمندان بیرونی را پدرِ انسان شناسی وهندشناسی شناخته و یکی ازبزرگترین دانشمند تاجیک ایرانی درهمه اعصار می دانند.

بیرونی گردش خورشید ، گردش محوری زمین را دقیقاً تعریف کرده است . خورشید گرفتگی هشتم ابریل سال 1019 میلادی را در کوه های لغمان (بین قندهار وکابل) رصد وبررسی کرد وماه گرفتگی سپتامبر همین سال را در غزنی به زیر مطالعه برد.

این متفکر عقلگرای تاجیک ایرانی برای بار نخست ششصدسال پیش از گلیله (1544 ــ 1642 میلادی) ریاضی دان وفزیکدان ایتالیایی به کروی بودن زمین پی برده بود. بیرونی در سن هفده سالگی « کره زمین »  را که دارای قطر پنج متربوده ساخت. او جمله ممالک شناخته شده آن زمان را همراه با شهر زادگاهش درسطح آن کره ترسیم وشناسایی نمود.

به باور خردورزان تاریخ ، این هم از یقین دور نیست که اندیشه (کروی بودن زمین) که بار نخست بوسیله یک نابغه تاجیک ایرانی شناسایی شده ــ به اروپا رسیده باشد.

به استناد« مجله دانش تاریخی Wissenschaftsgeschichte Spektrum der Wissenschaft Mai 2001 »

منتشر به زبان آلمانی که دران آمده است  : ” ابوریحان بیرونی اگر حیات می داشت با دست آورد های شایستۀ علمی اش در بخش های گونه گون وبویژه « اختر شناسی » بدون شک سزاوار اخذ جایزه الفرید نوبل (1833 ــ 1894 میلادی)” می گردید.

ابوریحان بیرونی ترازویی برای اندازه ‌گیری وزن مخصوص جامدات و نیز تعیین مقدار طلا و نقره در اجسام مرکب را اختراع کرد. این ترازوی دقیق برای این اندازه‌ گیری‌ها به کار گرفته می‌شد. از دیگر اختراع های او چگال سنج ( ابزاری برای سنجش وزن مخصوص در فزیک ) می باشد که باآن ــ وزن مخصوص چیز ها تعیین می گردد .

بقول پروفیسور ادوارد ساخوو، سابق استاد در دانشگاه برلین مترجم کتاب (بیرونی ــ هندیا ) در سال 1879 میلادی مینویسد : ” بیرونی نه تنها یک خردمند ، بلکه یک نابغه بود ودر مدت زمان اقامتش در هندوستان تمام اشکال شعور اجتماعی ومعرفت این سرزمین را شامل ( فلسفه ، مذهب ، ادبیات ، جغرافیه ، تاریخ شناسی ، اخترشناسی ، قانون … ) رادقیق آموخت ، باز شناسی وبیان کرد. پروفیسور ساخوو تأکید می کند که در هشتصد سال پس از « بیرونی » تاکنون هیچ کسی نتوانسته بااین وسعت اندیشه دست آورد علمی داشته باشد. ”  

براساس بررسی بیرونی پژوهان اروپایی مانند ویدمان فرنتس ، سوتر و نیکولاس رشرفیلسوف آلمانی آمریکایی ، کل آثار ابوریحان بیرونی، از تألیفات پردامنه گرفته تا رساله هایی کوتاه درباره موضوع های ویژه ، بالغ بر 180 اثر است.

از این آثار حدود 115 عنوان به ریاضیات، نجوم و مطالب وابسته به آنها اختصاص داشته  که فقط 28 عنوان از آنها به دست ما رسیده است.

ــ مجسمۀ ابوریحان بیرونی در دفتر سازمان ملل متحد در وین در کنارمجسمه های سه فیلسوف دیگر تاجیک ایرانی عمر خیام ، محمد زکریای رازی وابوعلی سینا قرار دارد.

پانزدهم ــ محمد غزالی (1058 ــ 19 دسامبر 1111 میلادی) تاجیک ایرانی ، همه چیزدان ، فیلسوف ، متکلم وفقیه بوده و نگین مفاخر هویت فرهنگی وعلمی سرزمین ایران فردوسی  وجهان بشمار می آید . او افزون بر دانش فقه (احکام دینی) ، در علم ، اختلاف مذاهب ، جدل ، منطق وفلسفه هم دانش فرا گرفته ــ  ویکی از بزرگترین عارفان سدۀ یازده ودوازدهم میلادی در ایران زمین بوده است.

غزالی در سن سی و پنج سالگی مقام تدریس در نظامیه بغداد به وی سپرده شد ، و چند سالی درین سمت ، بتدریس وتذکر وسخنرانی وگفتمان وهمنگری ، تألیف وپژوهش و آموزش کتب فلاسفه اشتغال داشت.

غزالی تمام زندگی خود را به آموزش وپژوهش دانشهای دینی و شرعی  وبازسازی تهذیب خویش و دیگران نمود و در بخشهای مختلف دانشی ، كلامی، فقهی و اخلاقی تالیفات و نوشته ها و رسالات

بسیار زیادی به جامعه بشری تقدیم نموده است.

پروفیسور « ساشا دینا اسلام شناس واستاد مطالعات مذهبی دانشگاه ویرجینیا ایالات متحده آمریکا می نویسد : ” امام محمد غزالی از مهمترین دانشمندان ایرانی در عرصه جهانی است.

وی به ادامه میگوید : تاریخ خراسان مرحله مهمی را سپری می کند چرا که غزالی نه تنها یک شخصیت متعلق به خراسانِ ایران است بلکه مورخان ومحققان اروپایی وی را یک دانشمند وشخصیت جهانی می دانند. “

در میان همه دانشمندان ومتفکران اسلامی ، تاکنون هیچ دانشمندی به اندازه غزالی تألیف  و تصنیف نکرده است. بربنیاد متون تاریخی وبقول دکتر عبدالرحمان بدوی  دانشمند مصری : مجموعه کُتب ورساله های غزالی را به هفتاد ودو کتاب دانسته است .

ازجمله دانشمندان وخاور شناسانی که به اندیشه های غزالی ارجگذاشته اند ودر مورد تألیفات غزالی پژوهش همه جانبه نموده اند میتوان از:

جرج مک دونالد (1824 ــ 1905 ) نویسنده ، شاعر وسخنران اسکاتلندی ، مارسل گشه فرانسوی ، ایکناس گلدزیهر خاورشناس هنگری ، لوی ماسنیون شرق شناس واسلام شناس فرانسوی ،  اسین پلاسیسوس، مونتگمری وات، موریس بوژیر، میشل آلار و… دیگران نام برد .

یک رباعی از غزالی در مورد شناخت کنه حقیقت هستی . :

کس را پس پردۀ قضا راه نشد

وز ِسرِ قدر هیچکس آگـــاه نشد

هرکس زسرقیاس چیزی گفتند

معلوم نگشت وقصه کـوتاه نشد

شانزدهم ــ عمر خیام (18 می 1048 ــ 1131 میلادی ) تاجیک ایرانی ، ریاضی دان ، ستاره شناس ، فیلسوف ، شاعر ورباعی سرا بوده است وبه لقب « حجت حق ، امام عصر وحکیم » یاد می شد.

وی درعلم نجوم ، علوم ادبی ، دینی ، تاریخی ، اختر شناسی وریاضی استاد بود .

خیام بابینش فیلسوفانه خود انسان را درمبارزه با زندگی فرا می خواند وبه این باوربود که وقت را غنیمت شمرد وبه مرگ توجه نکرد . اومی افزاید :  ” احمق در پی جاه وجلال ودارایی می رود ودررفتن بااین بازیچه ها ، خوشبختی را پایمال وسلامتی خودرا به مخافت ودشواری می اندازد ، ولی عاقل بدون رساندن زیان بدیگران ، دم را غنیمت می شمارد ومی کوشد از جلوه ها وزیبایهای طبیعت استفاده کند وبرای فراراز بیابان سوزان حیات به «  واحه هنر»  پناه می برد. ”

عمر خیام بااحساس قلبی دربرابر انسان وحفظ احترام وحرمت آدمیت در امر دفاع از حقوق همنوعانش وبابصیرت نبوغ آسایش به زندگی وهمدردی بشروبا نگهداری سنگینی ومتانت ومناعت کلام در زبان ادب چنین می فرماید :

هر زرۀ که بر روی زمین بوده است

خورشید رُخی زُهره جبینی بوده است

گـــــرازرُخ نــــازنین بِـــآزرم فشــان

کان هم رُخ وزلفِ نازنینی بوده است

فلسفه خیام درشرایط  مشخص عصر، فلسفه روشن وپیشتازومترقی ومظهرمقاومت ومخالفین زبده ای اندیشمندان آن دوران علیه قشریت ورژیم دینی واشرافی عباسی عرب وسلجوقی تُرک بود.

اومیگوید : هرکسی از ظن خود شد یار من

ازدرون من نجست اسرار من

عمر خیام باادامه راه سلفش محمدخوارزمی پدر الجبر جهان ، وی نیزرساله ای زیر نام  « جبر ومقاله » می نویسد که یکی از مشهورترین ماندگار علمی او در عالم جبر است. دراین رساله خیام ، از تقاطع مخروطی برای حل مسائل جبری استفاده کرده ، شکل های مختلف معادلات درجه سوم رابگونه ای کامل دسته بندی کرده وبرای هریک راه حل هندسی یافته است. بدین اساس میتوان گفت که به مرام تداوم راه وروش الجبر محمد خوارزمی ــ خیام نخستین کسی است که هندسه تحلیلی را برای حل معادلات به کاربرده است ؛ وازین حیث نیز چهــــــار قرن قبل از « دکارت 1637 میلادی  » هندسه تحلیلی را وضع کرده است.

روش هندسی خیام برای معادلات درجه سوم از طریق « تارتاگالیا » ریاضیدان قرن شانزدهم ایتالیایی به اروپا راه یافت. پاول لُکی (1884 ــ 1949 م.)  ریاضیدان ومحقق آلمانی در سال 1948 میلادی هنگامیکه مشغول ترجمه کتاب ( مفتاح الحساب ) غیاث الدین کاشانی (1380 ــ 1429 میلادی)  تاجیک ایرانی بود ، متوجه شد کـــــه آنچه بنام بسط دو جمله ای « آیزاک نیوتن 1643 ــ  1727  » ریاضیدان انگلیس ومثلث حسابی « بلزپاسکال 1633 ــ 1662 میلادی » ریاضیدان فرانسوی مشهور است . پیش ازین دوریاضی دان غربی ، بوسیله ریاضی دان عمرخیام وکاشانی مورد پژوهش وتحقیق قرار گرفته است. ازآن پس تقدم ریاضیدانان ایرانی در بسط دو جمله ای به اثبات رسید وتحقیقات دراین زمینه ادامه یافت ومعلوم شد که در حقیقت عمرخیام مبتکر ( بسط دو جمله ای ومثلث حسابی ) بوده است ونه نیوتن وپاسکال .

ــ خیام افزون ازدانش فلسفی وریاضی ونجوم ، آوازه وشهرت وی درکشورهای غربی مدیون رباعیات او است که بوسیله « ادوارد فیتزجرالد » یک نویسنده انگلیسی ترجمه شده وبه  شهرت جهانی رسیده است .

ــ نفوذ اندیشه های خیام بر ادبیات غرب ازسمیوئل لنگهورن کلمزمشهور به مارک توئین نویسنده وطنزپرداز آمریکایی (1835 ــ 1910 میلادی ) تا توماس استرنزالیوت شاعر نمایشنامه نویس آمریکایی (1888 ــ 1965 میلادی ) او را به نماد فلسفه شرق وشاعر دوست داشتنی روشنفکران جهان تبدیل کرده است.

ــ در سال (1867 میلادی )  آلفونس دنیل نیکولا  ، کنسل سفارت فرانسه در رشت ایران اولین ترجمه رباعیات عمر خیام را به فرانسه ارائه کرده بود .

ــ سپس گارسن دوتاسی (1794 ــ 1878 میلادی) خاورشناس فرانسوی در بخش پژوهشهای خود نیزبه کمیت 10 رباعی خیام را به فرانسه معرفی کرده است.

ــ ارنست رنان (1823 ــ 1892 میلادی ) فیلسوف ، تاریخ نگــــارو نــویسنده فــــــــرانسوی با تأیید نظر «  فیتزجرالد » ، خیام را شاعرتوانا در حفظ هویت ایرانی می دانست .

ــ پیل کیوم آندره ژید نویسندۀ فرانسوی وبرنده جایزه نوبل سال 1947 هم با رباعیات خیام آشنایی کامل داشت وبازتاب برخی از مفاهیم  ونگرش رباعیات خیام را میتوان در اثر پرارزش « مائـده های زمینی » او ملاحظه کرد .

ــ نام یکی از دهانه های برخوردی برروی کره ماه به افتخار عمرخیام نامیده شده است.

ــ  3095  سه هزارونود وپنجمین سیارک کشف شده در 8 سپتامبر 1980 به افتخار عمرخیام نامگذاری  شده است.

ــ درفرانسه ومصر« می یا شراب » سفید وقرمز بنام عمرخیام تولید می شود. 

ــ در مرکز کتابخانه دانشگاه کشور اتوپیا رباعیات خیام به زبان امهری وجود دارد.

ــ درسال 1892 میلادی « انجمن عمرخیام » در لندن را گروهی از دانشمندان وادیبان وروزنامه داران بنیان گذاری کردند .

ــ  ساختمان مجسمه ای به شکل چهارطاقی که در آن تندیس 4 دانشمندان تاجیک ایرانی عمرخیام ، ابوریحان بیرونی ، زکریارازی وابن سینا تعلق دارد ودر مقابل دفترسازمان ملل متحد در وین کارگزاری شده است  . 

ــ کارگزاری تندیس عمرخیام بعنوان نماد علم ومعرفت درمرکز بخارست پایتخت رومانی

ــ کارگزاری تندیس عمرخیام به عنوان نماد ملی پارسیان در استراخان روسیه .

ــ کارگزاشتن تندیس حکیم عمرخیام در اسپانیا دردانشگاه کمپلوتنیه مادرید .

ــ مجسمه فیلسوف ، ریاضیدان ، شاعر وادیب تاجیک ایرانی عمرخیام درتاریخ 1995 دردانشگاه ایالتی اوکلاهاما آمریکا  رونمایی شد . وازین پس دراین دانشگاه قرار گرفته است .

ــ ولادیمیرپوتین رئیس جمهوری روسیه  ، مارتین لوترکینگ رهبر جنبش حقوق مدنی آمریکایی افریقایی تبار وآبراهام لینکلن شانزدهمین رئیس جمهوری آمریکا همیشه قبل از خواب رباعیات خیام را می خواندند.

ناگفته نباید گذاشت که بسیاری از دانش پژوهان ادبی وعلمی باورمند اند که خیام بزرگ  ــ  قرن ها پیش از دانشمندان مشهور اروپایی ــ همچون گالیله وکوپرنیک ، می دانسته که سیارات در حال گردش بدور خورشید می باشند :

این چرخ فلک که ما در او حیرانیم

فــــانوس خیـــال از او مثــالی دانیم

خــــورشید چراغ دان و عالم فانوس

ما چــــون صوریم کاندر او گردانیم

هفدهم ــ جلال الدین محمد بلخی مشهور به مولانا یا مولوی (30 سپتامبر1207 ــ 17 دسامبر1273) تاجیک ایرانی یکی از بزرگترین وآگاه ترین عارف ژرف نگروبی بدیل علم ومعرفت درجهان ، ودرخشنده ترین ستارۀ فروغ هستی در آسمان ادب وشعر فارسی وسرآمد آموزش شناختی وحدت وجود و اندیشه های اخلاقی ، فلسفی وعرفانی  ــ درهمه اعصار می باشد.

تألیف مثنوی معنویِ مولوی در شش جلد وشامل 26000 بیت ، بدون شک یکی از بزرگترین آثار عرفانی کلیه اعصار تاریخی بشریت است ودرهیچ اثری به اندازۀ « مثنوی معنوی » افکار تازه وبکرومعارف سنجیده وکلام بلند را نتوان یافت. پژوهش وشناخت مولوی درمورد افکار فلسفی وعرفانی وجامعه شناسی تبیینی بربیان ارزشهای کنه هستی است .

بفکرواندیشه مولوی عشق بزرگترین فضیلت آدمی است که بوسیله عشق عواطف انسانی از هرنوع آلایش پاک می گردد.  او میگوید مراسم مذهبی وعبادت نیک است ولی مسجد ، معبد وکلیسا جایگاه اقامت خداوند نیست. بلکه محل اقامت خدا « دل پاک » است. بدین مناسبت درغزل شماره 648 دیوان شمس می فرماید :

ای قــوم به حج رفته کجـــایید کجایید

معشوق همین جــاست بـــــــیایید بیایید

معشوق تـــو همسایه و دیوار به دیوار

در بادیه ســــرگشته شما در چه هوایید

گـر صورت بی‌صورت معشوق ببینید

هم خواجه و هم خانه و هم کعبه شمایید

ده بار از آن راه بـــــــدان خانه برفتید

یک بار از این خــانه بر این بام برآیید

فریدریش هیگل (1770 ــ 1831 میلادی ) فیلسوف بزرگ آلمانی توصیفی از مکتب عرفان شرقی (خراسان بزرگ ایران) می دهد . وی می گوید : وحدت وجود شرقی (جوهر واحد) است در همه ظواهر .

مولوی در دو دهه گذشته بقسم خیلی شتابنده ای درجهان غرب صنعتی مشهور شد  . به گونه ای که ترجمه کتاب مثنوی معنوی در آمریکا ،  بوسیله کولمن بارکس آمریکایی در سال 2000 میلادی  بیش  از 500000 پنجصدهزار نسخه فروش داشت ، که به بزرگترین وپر فروشترین کتاب سال تبدیل شد.

استقبال گسترده از اشعارمولوی در آمریکا به اندازۀ زیاد بوده که این فیلسوف وعارف تاجیک ایرانی با شاعرانی مانند : شیموس هینی (1939 ــ 2013 میلادی) شاعر ایرلندی وبرندۀ جایزه نوبل ، رابرت بینسکی وماری اولیور (1854 ــ 1944 میلادی) شاعران آمریکایی رقابت می کند.

استیو هولگیت خبرنگار (گزارشهای ویژه واشنگتن ) که از سوی وزارت خارجه آمریکا منتشر می شود ، در مطلبی تحت عنوان : مولوی « شاعرخراسان بزرگ » آمریکارا تسخیر می کند وازشهرت روز افزون مولوی در آمریکا می نویسد وآنرا مدیون ترجمه اشعار او بوسیله یک شاعر واستاد پیشین ادبیات درآمریکا می داند . خبرنگار(گزارشهای ویژه واشنگتن )  به ادامه می گوید : اشعار مولوی پاسخگوی نیاز معنوی وروحی آمریکایی ها است ، واین یکی از عواملی است که بسیاری را در آمریکا شیفته اشعار مولانا جلال الدین بلخی ساخته است.

پس از 11 سپتامبر 2001 در چند تفسیر نوشته شد که مولوی پل مهم ارتباط میان آمریکایی ها ومسلمانان است . وبسیاری بااین گفتۀ :کریستیان یوهان هینریش هانیه (1797 ــ 1856 میلادی ) شاعر وخبرنگار آلمانی میگوید : ” اشعار مولوی تنها دریچه امیدی است که دراین دوران سیاهی وتباهی به روی ما باز است. ” موافق اند .

پروفیسورکلمن بارکس شاعر واستاد پیشین ادبیات در دانشگاه جورجیا آمریکا ومترجم مثنوی معنوی به زبان انگلیسی ، بااشتیاق وشیفتگی از مولوی سخن می گوید : ” شعراوحاصل خلاقیت آن نیمه ای از روح انسان است که نه ازشخصیت بلکه از چیزی ماورای آن ودرک انسان الهام می گیرد ” .

آثار مولوی سوای کشورهای فارسی زبان ، تأثیرات شگرفی در کشورهای هندوستان ، پاکستان ، ترکیه ، ازبیکستان ، ترکمنستان ، ، قزاقستان ، وقرقیزستان گذاشته است .

ــ براساس پیشنهاد رسمی ترکیه ، یونسکو سال 2007 میلادی را سال جهانی مولانا نامیده است. وخودسازمان یونسکو ، به افتخاریادبود هشتصدمین سالگرد تولد مولانا در تاریخ 6 سپتامبر سال 2007 را برگزار کرد .

ــ در سال 2007 میلادی تمبر(مهرپُستی) مولوی را بانمای ازاستاد بهزاد در آمریکا منتشر ساخت .

ــ به افتخارمولانا جلال الدین بلخی مجسمه شگفت انگیز به اندازه 20 متر ارتفاع درکشور ترکیه قرار دارد.

بااین سروده گُهرریزِ شناخت مولوی ازکنه ذات هستی ، سخن را کوتاه می کنیم :

” مرغی که خبر ندارد از آب زلال

منقاردرآب شور ماند همه سال ”

هجدهم ــ سعدی (1210 ــ 1292 میلادی) تاجیک ایرانی شاعر ونویسنده پارسی گوی ،  داستان پرداز وپند آموزبود .  اهـــــل ادب و خردمندان حوزه تمدنی قاره کهن به وی لقب « استادِ سخن » ، « پادشاهِ سخن » ، « شیخ اجل » داده اند. نوشته ها ورویکردهای ادبی وداستانی واندرز سعدی تأثیر بس بزرگی برزبان فارسی گذاشته است.  وبسیاری از ضرب المثل های رایج در زبان فارسی اقتباس از آثار وی شده است. مغزسخنان سعدی سرشار از سادگی ودشواری است ، مگردرآنها سنجش کلام وطنزنهان وآشکار بمشاهده می رسد ، که خواننده را به تفکروامی دارد.

سعدی تحصیلات خویش را در « مدرسه نظامیه بغداد » که  مهمترین مرکز علم ودانش جهان اسلام در آن زمان به حساب می آمد  ؛ ونخستین مدرسه بزرگ دینی در شرق شمرده می شد ، به پایان رسانید.

سعدی پس از اتمام تحصیل به صفت خطیب یا استاد سخن  به شهرهای شام وحجازسفرکرد . وسپس به زادگاه خویش شیرازبرگشت وبه پژوهش وتحقیق ادبی وعرفانی وجامعه شناختی پرداخت.

کلیات سعدی که به مجموعۀ آثار منظوم ومنثور او داده شده است شامل 16 کتاب و شش رساله می باشد. ویژگی های اندیشویی سعدی خیلی زیاد است مگر بصورت ایجاز در دو مؤلفه زیر، آنهارا ارزشبندی می کنیم :

یک ـ سعدی گوینده ایست که با زبان فصیح وشیرینی کلام ومعرفت واقعی ، هنجار ها و انگاره های ناب انساندوستی و نوعپروری را بتأمل گرفت و با غنامندی هرچه بیشتر آنرا در راه سعادت و خوشبختی انسان رشد و تکامل داد.

دو ـ او با استفاده از تجارب تاریخی وکسب آگهی ها وداده های مفید اززندگی وسفر های دراز وی توانست اندیشه های پیشرو نگراخلاقی را برای خیر ونیکی کار وپیروزی ورستگاری مردم و جامعه هــــــدایت فرماید . وبا ابداع سخنان موجز وناب و پاکیزه در قالب نظم و نثر، اوگاه چنان روشنگر افکار وآرمان های مقدس نیاکان خود گردید که تا امروزدستآورد های فرهنگی و ادبی و اخلاقی او مایه سربلندی وعزت و افتخارهویت فرهنگی ما و جهان بشریت می باشد.

کتابهای گلستان وبوستان سعدی درمیان دانشمندان به عنوان کتاب اخلاق درمورد سلوک رفتاری انسان شناخته شده است. که افزون برفارسی زبانان بر دانشمندان غربی همچو ولتر(1694ــ 1778 م.) فیلسوف نامدار فرانسوی ویوهان ولفگانگ فون گوته (1749 ــ 1832 م.) شاعر ، ادیب ، انسان شناس آلمانی ،  اثرپذیر بوده است.

سعدی نخستین شاعر تاجیک ایرانی که آثاراوبه یکی از زبان های اروپایی ترجمه شده است . « آندره دوریه  »  ادیب ومترجم فرانسوی در سال 1634 میلادی  اولین کسی بود که گلستان سعدی را به زبان فرانسوی ترجمه کرد . بتعقیب آن در سال 1651 میلادی برگردان لاتین از گلستان منتشر شد. ودرسال 1654 آدام اولئاریوس پژوهشگر وریاضییدان و جغرافیادان آلمانی ترجمه کاملی از بوستان وگلستان را به زبان آلمانی ترجمه کرد. درزبان انگلیسی بار اول در سال 1774 میلادی ، بخشهای از گلستان را استیفن سالیوان ترجمه ودر لندن منتشرکرد.

دنی دیدرو ازجملۀ نویسندگان بزرگ قرن هجدهم فرانسه از آثار باارزش سعدی ستایش نموده است. گلستان تاکنون شش بار بگونه ای کامل به زبان فرانسوی ترجمه شده است.

” لازار کارنو، ریاضی‌دان مشهور فرانسوی، به سعدی علاقهٔ وافری داشت. این علاقه به حدی بود که نام سعدی را به‌عنوان نام میانی فرزندان خود برگزید. فرزند وی نیکولا سعدی کارنو، پدر علم ترمودینامیک و نوهٔ وی ماری فرانسوا سعدی کارنو، رئیس‌جمهور فرانسه در سال‌های ۱۸۸۷ تا ۱۸۹۴ است، که نام میانی هر دو به افتخار سعدی انتخاب شده‌است . “

”  رالف والدو امرسون، شاعر آمریکایی قرن نوزدهم میلادی، به‌ واسطهٔ مطالعهٔ ترجمهٔ آلمانی گلستان، با نگرش ودانش ادبی واخلاقی سعدی آشنا شد. وی مقالاتی در مورد سعدی نوشته و منتشر کرده‌است. در سروده های  او نیز می‌توان عباراتی یافت که تحت تأثیر گلستان سعدی سروده شده‌است . وی معتقد بود که سعدی به زبان همهٔ اقوام و ملل سخن می‌گوید و سخنان او مانند شکسپیر، سروانتس و هومر همیشه تازگی دارد. وی دستورهای اخلاقی کتاب گلستان را قوانین عمومی و بین‌المللی می‌دانست ”

” آثار سعدی در شبه ‌قارهٔ هند به زبان‌های اردو، پنجابی، سندی و سانسکریت منتشر شده‌است. از آثار سعدی –چنان‌که مورد اشاره جواهر لعل نهرو نیز واقع شده– در کتاب‌های درسی نظام آموزش و پرورش هندوستان و پاکستان استفاده شده‌است.”

” در شاهنشاهی دولت عثمانی آثار سعدی و به‌ویژه گلستان و بوستان از اهمیت وارزش بهتر برخوردار بود. اندیشمندان ترکتبار ترجمه‌ها و شرح‌های متعددی بر آثار سعدی بزرگ نوشته و منتشر کرده‌اند.”

باشعرمشهور بنی آدم سعدی  وسخن پندآمیز حکایتی از گلستان :  داستان پردامنهِ شهرت جهانی این مرد بزرگ را کوتاه می سازیم .

بنی آدم اعضای یکــــدیگـــرند

که در آفرینش ز یک گوهرند

چو عضوی بدرد آورد روزگار

دگـــــر عضوها را نماند قرار

ابداع رویکردهای سعدی درقالب منظوم اساس گذاراندیشه انسانگرایی (Humanism) در جهان بشریت است  .

وهمچنان سخن پندآمیز حکایتی از گلستان :

“عاقبت گرگ زاده گرگ شود

گرچه با آدمى بزرگ شود ”    

نزدهم ــ حافظ (1315 ــ 1390 میلادی ) تاجیک ایرانی ، از بزرگترین شاعران نغز گوی ادبیات زبان فارسی  ومعرفت عرفانی ووحدت وجود ، مشهور به لسان غیب ، ترجمان اسرار وناظم اولیاء بود ، کار وفعالیت او افزون بربخش های ادب وشعر فارسی، در زمینه های فلسفه ، منطق وعرفان تحقیق وپژوهش نموده است .

حافظ بزرگ یکی  ازباوقار ترین و اثرگذارترین ادیب وشاعر فارسی گوی است  که شاعران فارسی زبان  پس از خودش ، مقام بلند معرفتی وادبی وی را تمجید وگرامی دانسته اند . در  قرون هجدهم ونزدهم میلادی سروده های حافظ به زبانهای اروپایی ترجمه شد وازین طریق نام وشهرتش به محافل ادبی وفلسفی جهان آوازه انداخت  . بزرگترین کار باارزش حافظ فرهنگ باستانی نیاکان وفرهنگ اسلامی ایران زمانه اش را بادین ، کلام ، فلسفه  وعرفان پیوند داد . وبربنمایه این اندیشه ، نگرش نوینی مبنی برراستی وحق شناسی وحقگویی در اشعار خود متبلور ساخت. ازین نگاه است که حافظ در سلوک رفتاری انسان ، هیچ گناهی را بد تراز مردم فریبی نمی دانست  وهمیشه به افراد خودنما وریاکاردر سروده هایش می تازید .

یکی از ویژگیهای سبک شعری حافظ طنز است . ” به‌گفتهٔ سیروس شمیسا در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، می‌توان با اطمینان ویژگی بنیادین سبک حافظ را ایهام و طنز دانست؛ اما این طنزها ظرافت بسیار دارند و برای درک‌ شان نیاز به پیش‌زمینه‌های آگاهی در موضوعات عقاید کلامی، عرفانی و موضوعات اجتماعی روزگار حافظ است. شمیسا ادامه می‌دهد طنز حافظ را می‌توان طنز هـــــوراسی (خورشید نما وزیبارو) دانست که طنزش بیشتر سبب نشاط است تا آزردگی و گاهی هم خویش را مورد طنز و انتقاد قرار می‌دهد. در مقایسه با «کمدی عالی» طنز حافظ را می‌توان «طنز متعالی» نامید که سبب خندهٔ روشنفکران می‌شود.

وی می افزاید که غزل حافظ آشناترین اشعاربرای عام وخاص است واین موقعیت برای کمترشاعری ، حتی در مقیاس جهانی پیش آمده است. ”

ــ حافظ در عرصه بین المللی جایگاه خاصی دارد. کنگره جهانی  سعدی وحافظ به مناسبت هفتصدمین سال درگذشت سعدی بزرگ وششصدمین سال درگذشت حافظ بزرک درسال 1350 هـ.ش. در شیراز برگزار شد.

مجمع عمومی بیست وچهارمین اجلاس کنفرانس عمومی یونسکودر سال 1987 میلادی برابر به ششصدمین سال درگذشت حافظ را ، سال بزرگداشت وی نامگذاری کرد.

ــ بارُن یوزف فون هامر پورگشتال (1774 ــ 1856 میلادی ) خاورشناس اهل آرشیدو نشینز اتریش ، ترجمه سترگی  به زبان آلمانی ومنثور از دیوان حافظ تهیه کرده است. همچنین شرح های انگلیسی بگونه ای کلی وجزئی ، از اواخر سده نزدهم میلادی از دیوان حافظ مانند شرح های گرترود بل ، هرمن بیکنل ، هنری ویلیر فورس کلارک ووالترلیف  … دیگران صورت پذیرفته است .

ــ در پارک گوته وایمار آلمان، یادبودی از حافظ و گوته، دو شاعر بزرگ تاریخ بنا شده است که سمبولی از گفت‌‌و‌گوی فرهنگ‌هاست.

این یادبود شامل دو کرسی مرمرین می‌شود که تلویحی بر جایگاه گوته و حافظ است. همچنین بخشی از اشعار حافظ نیز به زبان فارسی در لوحه فلزی این یادبود حکاکی شده است. اما می‌دانید ارتباط میان این دو ادیب چیست؟

ــ گوته به عنوان بزرگ‌ترین شاعر آلمانی، در یکی از آثار فاخر خود به نام «دیوان غربی- شرقی» که به صورت نثر سروده شده، مکرراً از حافظ نام برده است و با تمجید وستایش وی خود را مرید و تاثیر پذیرفته از حافظ می‌داند. گفتار گوته در این دیوان، از ادبیات شرقی و ایرانی الهام گرفته است.

ــ علاوه بر خیام، سردیس 4 شاعر تاجیک ایرانی رودکی ، سعدی ، فردوسی  وحافظ درسال 1998 میلادی در مسکو روسیه رونمایی وکارگزاری شد .

با یک مصراع داستان حافظ بزرگ را کوتاه می کنیم :

” گناه اگـــر چه نبود اختیار ما حافظ

تو درطریق ادب باش گو گناه من است “

کلام آخر : شمار نخبگان تاجیکان ایرانی در عرصه بین المللی به ده ها ودرعرصه ملی به هزاران می رسد. اما ما برای روشن سازی ذهنیت آنعده گروهِکهای قومی و افراد خشک اندیش ، کم مایه و ناآگاهی که از رشک بی هویتی به زبان اهریمن سخن می رانند ، به بیان شهرت جهانی نزده نخبه تاجیک ایرانی ،  بسنده می کنیم .

ما همچو اجداد خود راست می گوئیم ، راست می اندیشیم  وراست می بینیم ، مهرمی ورزیم ، محبت می کنیم ، کرامت ونجابت انسان را گرامی میدانیم .  زیرا جد بزرگ ما چنین فرموده است  :

” راه درجهان یکی است وآن راه راستی است “

نویسنده : دکتربصیرکامجو

اپــــریل 2021 میــــــلادی