آرشیف

إمام حافظ عمادالدین ابوالفداء إسماعیل بن عمر بن کثیر بن ضو بن کثیر بن درع قرشِي حصلِي بُصروِي شافعِي دمشقِي از بنی حصله و از اعلام علمای قرن هشتم هجری قمری می باشد. موصوف شخصیتی محدث، مفسر، مؤرخ، فقیه، ادیب، شاعر، واعظ، طبیب، حاسب، وارد به زبان عبری، مدرسی برجسته ومردی کثیر الاستحضار، قلیل النسیان و جیدالفهم بود،(4، 5 و 6) او در هنگامی پا بعرصه وجود گذاشت که جهان اسلام از پراکندگی و جراحات خونبار ناشی از تجاوزات بیگانگان و دشمنان اسلام رنج می برد، در شرق جهان اسلام خرابی ها، ویرانی ها و قتل و کشتارهای سهمگینی بر اثر هجوم لشکریان مغولی و چینگزی ببار آمده بود، و حتی شهر بغداد پایتخت خلافت عباسی نیز بدست هلاکوخان مغول سقوط کرده بود، و در غرب جهان اسلام نیز حملات و پیشروی های صلیبیان ادامه داشت، در این اوضاع و احوال نقش علمای مسلمان در کنار امراء و حاکمان بسیار با اهمیت بود، چون دنیای اسلام در آن روزها نیاز به وحدت فکری، فرهنگی و سیاسی داشت، یکی از علمای که در این برهه تلاش زیادی نمود، امام ابن کثیر دمشقی بود. نامبرده در سال 701 هجری قمری مطابق سال 1302 میلادی در قریه مجدِل(مجیدل) از توابع شهر بصری در منطقۀ سهل حوران(درعا فعلی) جنوب دمشق متولد گردید. پدرش شیخ ابوحفص شهاب الدین عمر متولد سال 640 هجری قمری از قریه أی بنام شرکوین در غرب بصری بود، و از جمله خطباء، شعراء، فقهاء و علمای زمانه اش بشمار می رفت، که از نووی و فزاری علم آموخته بود. عمر بن کثیر پدر اسماعیل  در آغاز مذهب حنفی داشت، و پس از آنکه از بصری به قریه أی در مشرق آن شهر رفت، و خطیب آنجا شد، به مذهب شافعی گروید. سپس به مجیدل رفت، و در آنجا برای بار دوم ازدواج نمود، و صاحب فرزندانی بنام های عبدالوهاب، عبدالعزیز، یونس، ادریس، و اسماعیل و دخترانی شد، او که بزرگترین پسر خود بنام اسماعیل را پیش تر از دست داده بود، آخرین فرزند خود را به یاد او اسماعیل نام کرد. و دو سال بعد یعنی در ماه جمادی الاول سال 703 هجری قمری که هنوز سن اسمعیل به سه سالگی نرسیده بود پدرش وفات یافت، و تکفل و سرپرستی اسماعیل کوچک بعد از پدر بدوش برادر بزرگش کمال الدین عبدالوهاب قرار گرفت. کمال الدین عبدالوهاب در سال 707 هجری قمری خانواده اش را به شهر دمشق انتقال داد، و در حقیقت اولین استاد ابن کثیر برادرش بود. او در وحلۀ اول به آموختن، حفظ و قرائت قرآن کریم پرداخت، و تا سال 711 هجری قمری آن را فراگرفت. اسماعیل در سایه توجه برادرش با مدارس بزرگ دمشق که در آن وقت یکی از مراکز مهم فرهنگی و علمی جهان اسلام بود، آشنائی پیدا کرد، و با برخی از علماء و دانشمندان بزرگ بعضی از مدارس از جمله دارالحدیث اشرفیه، مدرسه صالحیه، مدرسه نجیبیه، مدرسه تنکزیه، و مدرسه نوریة الکبری ارتباط برقرار نمود، و از صدها شیخ درس گرفت.(4، 5، 7، و 10)
 اسامی بعضی از شیوخ امام ابن کثیر قرار ذیل است:
1 – شیخ امام علامه برهان الدین ابو اسحاق ابراهیم بن عبدالرحمن بن ابراهیم فزارِي مصری شافعی معروف به ابن فرکاح متوفی روز جمعه هفتم ماه جمادی الاول سال 729 هجری قمری فقیه شافعی که دانشمندی مشهور و صاحب تصانیف زیادی بود، و ابن کثیر از وی فقه شافعی را آموخت، و نیز احادیث مسلم و دیگران را از او شنید.
 2 – شیخ الاسلام تقی الدین ابوالعباس احمد بن عبدالحلیم بن تیمیه حرانی حنبلِي متوفی سال  728 هجری قمری که ابن کثیر از وی حدیث آموخت.
 3 – مفتی دیار مصر شیخ جمال الدین یوسف بن عبدالرحمن مزِي متوفی سال 744 هجری قمری صاحب کتاب معروف تهذیب الکمال که ابن کثیر از وی حدیث آموخت، و  علاوه بر سمت استادی دخترش زینب را به نکاح گرفت، و از شیخ جمال الدین مزِي و همسرش عایشه مکنی به ام فاطمه تعریف و تحسین زیادی نموده است.
 4 – امام علامه حافظ شمس الدین محمد بن احمد بن عثمان ترکمانی ذهبی متوفی سال 748 هجری قمری که مورخ بزرگ اسلام و دارای تالیفات زیادی بوده است.
 5 – امام علم الدین ابومحمد قاسم بن محمد برزالِي شافعِي مؤرخ شام متوفی سال  739 هجری قمری که از وی تاریخ آموخت، و علاوه بر استادی ابن کثیر مطالب زیادی را از وی در تصانیفش آورده است.
 6 – ابوعبدالله بن محمد بن حسین بن غیلان بعلبکی حنبلی متوفی سال 730 هجری قمری امام مسجد سلالین که ابن کثیر از وی علوم قرآنی را آموخت.
 7 –  شیخ القراء محمد بن جعفر بن فرعوش معروف به لباد متوفی سال 724 هجری قمرِي مدفون در باب فرادیس که ابن کثیر از وی قرائت را آموخت.
 8 – ضیاء الدین عبدالله زربندِي نحوی متوفی سال 723 هجری قمرِي که ابن کثیر از وی نحو را آموخت.
 9 – امام بدرالدین ابن جماعه متوفی سال 733 هجری قمرِي عالم بزرگ در نحو.
 10 – امام شیخ الاسلام علامه قاضی القضات کمال الدین ابوالمعالِي محمد بن علی بن عبدالواحد انصاری معروف به ابن زملکانِي متوفی سال 727 هجری قمری از شیوخ شافعیه در شام.
11 – امام عالم العامل شیخ کمال الدین ابومحمد عبدالوهاب بن محمد بن عبدالوهاب بن محمد بن ذؤیب  أسدِي قاضی  معروف به ابن قاضی شهبه متوفی شب سه شنبه بیست و یکم ماه ذی الحجه سال 726 هجری قمری و مدفون به مقابر باب الصغیر که ابن کثیر مختصر ابن حاجب در اصول را به نزد او خواند.
12 – شیخ شهاب الدین ابوالعباس احمد بن ابی طالب بن نعمت بن حسن بن علی بن بیان صالحی حجار متوفی روز دوشنبه 25 ماه صفر سال 730 هجری قمری معروف به ابن شحنه که ابن کثیر از وی در دارالحدیث اشرفیه استماع حدیث کرد.
13 – امام محی الدین ابوزکریا یحیی بن فاضل جمال الدین اسحاق بن خلیل شیبانِي شافعی متوفی ماه ربیع الآخر سال 724 هجری قمری و مدفون در قبرستان قاسیون.
14 – شیخ شمس الدین ابونصر بن محمد بن عمادالدین ابوالفضل محمد بن شمس الدین ابی نصر محمد بن هبة الله شیرازِي متوفی سال 723 هجری قمری.
15 – شیخ شمس الدین محمود بن عبدالرحمن اصفهانِي متوفی سال 749 هجری قمری.
16 – عفیف الدین اسحاق بن یحیی بن اسحاق بن ابراهیم بن اسماعیل آمدِي دمشقي حنفِي متوفی شب دوشنبه 12 ماه رمضان سال 725 هجری قمری و مدفون در قبرستان قاسیون پدر فخرالدین ناظر الجیوش و شیخ دارالحدیث ظاهریه که ابن کثیر از وی حدیث شنید.
17 – شیخ بهاء الدین ابوالقاسم بن شیخ بدرالدین أبی غالب مظفر بن نجم الدین بن ابی الثناء محمود بن امام تاج الأمناء ابی الفضل احمد بن محمد بن حسن بن هبة الله بن عبدالله بن حسین بن عساکر دمشقِي متوفی روز دوشنبه 25 ماه شعبان سال 723 هجری قمری و مدفون در قبرستان قاسیون طبیب و محدث معروف که به طبابت مردم اشتغال داشت، و ابن کثیر از وی حدیث و طبابت آموخت.
18 – شرف الدین عیسی بن عبدالرحمن بن معالی بن احمد ابومحمد سمسار العقار معروف به مطعم الأشجار متوفی سال 719 هجری قمری.
19 – شیخ عفیف الدین محمد بن عمر بن عثمان بن عمر صقلِي دمشقِي امام مسجدالرأس که در اثناء حوادث سال 725 در ماه صفر درگذشت.
20 – شیخ ابوبکر بن محمد بن رضی صالحِي معروف به قطان متوفی سال 718 هجری قمری که ابن کثیر از وی حدیث شنید.
20 – شیخ الرئیس بدرالدین محمد بن رئیس الاطباء أبِي اسحاق ابراهیم بن محمد بن طرخان أنصارِي سویدی متوفی ماه ربیع الاول سال 711 هجری قمری که از سلاله سعد بن معاذ سویدی بود، و از دانشمندان معروف در علم طبابت بشمار می رفت.
22 – حافظ ابومحمد عبدالمؤمن بن خلف بن أبِي الحسن بن شرف بن خضر بن موسی دمیاطِي عالم در حدیث و لغت.
23 – موسی بن علی جیلِي.
24 – جمال الدین ابوربیع سلیمان بن خطیب شافعِي قاضی القضاة.
25 – شمس الدین محمد بن اسمعیل بن ابراهیم بن برکات که از ذریه عباده بن صامت(رض) بود، در سال 669 هجری متولد و در سال 756 هجری قمری وفات یافت، و او دوستدار حدیث و اهل آن بود.
26 – شمس الدین ابومحمد عبدالله بن محمد بن یوسف بن عبدالمنعم بن نعمت مقدسِي نابلسِي متوفی ماه ربیع الاول سال 737 هجری قمری در نابلس که مردی فقیه و پرهیزگاری بود، و مدت هفت سال امامت مسجد حنابله در نابلس را بر عهده داشت، او پدر جمال الدین یوسف یکی از مفتیان حنابله می باشد.
27 شیخ نجم الدین بن عسقلانی متوفی سال730 هجری قمری در قاهره.
28 – صدر کبیر و امام العالم جمال الدین ابوالعباس احمد بن محمد بن نصرالله بن مظفر بن أسعد بن حمزه بن اسد بن علی بن محمد تمیمِي دمشقی معروف به ابن قلانسِي متوفی ماه ذی القعده سال 731 هجری قمری که در ادب و نحو ماهر بود، و مدت ها سمت قضاوت عسکری و وکالت بیت المال را بر عهدۀ داشت، و مردی بخشنده، متواضع، امانت دار و خوش رفتار با علماء و صلحاء بود.
29 – شیخ عمر بن ابی بکر بن یثمِي بسطِي متوفی سال 742 هجری قمری که مردی صالح و ماهر در علم حدیث بود.
31 – ابوالحسن علی بن محمد بن منتزه از فقهای معروف شافعیه.
32 – شیخ محمد بن زراد که ابن کثیر از وی حدیث شنید.
33 –شیخ حاضری دانشمند علوم حساب و ریاضیات که او آن را از علاء الدین طیوری و او ازعلاء الدین علی بن معالِي انصارِي حرافِي حاسب معروف به ابن زوین متوفی سال 705 هجری قمری آموخته بود، و ابن کثیر حساب را از او آموخت.
33 – کاتب فاضل شیخ نجم الدین موسی  بن علی بن محمد جیلِي دمشقِي معروف به ابن بُصَیص متوفی روز سه شنبه دهم ماه ذی القعده سال 716 هجری قمری و مدفون در قبرستان باب الصغیر که در صنعت کتابت و سرودن شعر ماهر بود، و مدت پنجاه سال برای مردم کتابت کرد،  و ابن کثیر مدتی شاگردی او را نمود.
34 – صاحب عزالدین ابویعلِي حمزه بن مؤیدالدین ابی المعالِي أسعد تمِيمِي دمشقِي معروف به ابن قلانسِي متوفی سال 729 هجری قمری که در سال 710 هجری قمری سمت رئیس الوزرائی داشت، و در اکثر علوم بخصوص علم حدیث متبحر بود.(1 و9)
 مشهور ترین شاگردان ابن کثیر عبارت اند از:
1 – حافظ علاء الدین بن حجِي شافعِي. 2 – محمد بن محمد بن خضر قرشِي. 3 – شرف الدین مسعود أنطاکِي نحوِي. 4 – محمد بن ابی محمد بن جزرِي شیخ علم قرائت. 5 – پسرش محمد بن اسماعیل بن عمر بن کثیر دمشقِي. 6 – امام ابن ابی العز حنفِي. 7 – حافظ ابوالمحاسن حسینِي. 8 – حافظ زین الدین عراقِي  9 – امام زیعلی صاحب کتاب نصب الرایه.(1 و9)
    ابن کثیر در آخر عمر بینائی اش را از دست داده بود، و در روز پنجشنبه 26 ماه شعبان سال 774 هجری قمری مطابق سال 1373 میلادی به عمر  73 سالگی در دمشق وفات یافت، و او را بنا به وصیتش در قبرستان صوفیه در خارج باب النصر در کنار قبر ابن تیمیه دفن کردند.(8 و9) پس از مرگ ابن کثیر پسرش عمر معزالدین که بر اثر توجه پدر در فقه و حدیث به جایگاه عالی ارتقاء یافته بود، به جای او به تدریس در مدارس نجیبیه و خیضریه پرداخت، و بارها به تصدی مقام حسابات رسید، و ناظر اوقاف و صدقات شد، و او را پس از مرگش در کنار قبر پدرش به خاک سپردند.(10)
تالیفات ابن کثیر دمشقی:
1 – تفسیر قرآن کریم در ده جلد که بیشتر تفسیر قرآن به قرآن است، و احادیثی که در آن آورده شده، دارای سندی معتبر می باشد. 2 – فضائل القرآن که مشتمل بر فضائل قرآن کریم، جمع، کتابت، لغات و کیفیت نزول آن می باشد. 3 – البدایة والنهایة در 14 جلد در موضوع تاریخ که یکی از معتبر ترین کتب تاریخ می باشد، و بر شیوه تاریخ الکامل ابن اثیر جزری نگارش یافته است. 4 – التکمیل فِي الجرح والتعدیل و معرفة الثقات والضعفاء والمجاهیل(تکملة اسماء الثقاة والضعفاء) در رجال حدیث در پنج جلد. 5 – الباعث الحثیث فِي اختصار علوم الحدیث و آن رساله أی دربارۀ مصطلحات حدیث بوده، که آن را احمد محمد شاکر شرح نموده است. 6 – الفصول فِي اختصار سیرة الرسول(ص). 7 – مسند الفاروق امیرالمؤمنین عمر بن خطاب(رض) 8 – قاعدة ابن کثیر فِي القراآت. 9 – مقدمة فی قرائت ابن کثیر. 10 – الاجتهاد فِي طلب الجهاد(رساله أی که برای امیر منجیک بن عبدالله سیف الدین یوسفی متوفی سال 776 هجری قمری زمانی که وی در قلعه إیاس مشغول جنگ با فرنگیان بوده نوشته است). 11 – احادیث التوحید والرد علی الشرک. 12 – جامع المسانید والسنن در هشت جلد. 13 – احکام التنبیه. 14 – شرح جامع صحیح البخاری اما کامل نگردیده است. 15 – طبقات العلماء. 16 – الکواکب الدراری منتخباتی از کتاب البدایه والنهایه در تاریخ. 17 –  الواضح النفیس فِي مناقب الإمام محمد بن إدریس. 18 – تکمله کتاب ابن زملکانِي فِي المعجزات النبویة و دلائل النبوة. 19 – سیرت ابی بکر صدیق(رض) 20 – سیرت عمر بن خطاب(رض) 21 – ذیلی بر تاریخ ابن ابی شامه. 22 – احادیث الاصول. 23 احکام الصغری فی الحدیث. 24 – کتاب الاحکام الکبیر. 25 – تخریج احادیث مختصر ابن حاجب. 26 – مختصر کتاب (المدخل الی کتاب السنن) از بیهقی. 27 – جزء فِي حدیث الصور. 28 – جزء فِي الرد علی حدیث السجل. 29 – کتاب الصیام. 30 – جزء فِي الصلاة الوسطی. 31 – جزء فِي میراث الابوین مع الإخوة.  32 – جزء فِي الذبیحة التِي لم یذکر اسم الله علیه. 33 – جزء فِي الأحادیث الواردة فِي فضل الأیام العشرة من ذِي الحجة. 34 – جزء فِي ذکر الأحادیث الوارة فِي قتل الکلاب. 35 – جزء فِي ذکر الأحادیث وارة فِي کفارة المجلس. 36 – جزء فِي الرد علی کتاب رفع الجزیة. 37 – جزء فِي ذکر تطهیر المساجد. 38 – جزء فِي ذکر فضل یوم عرفة. 39 – کتاب المقدمات. 40 – جزء مفرد فِي فتح القسطنطینیة. 41 – طبقات الشافعیة. 42 – مناقب ابن تیمیه. 43 – الأذکار و فضائل الأعمال. 44 – صفة النار. 45 – مقدمة الأنساب. 46 – جزء فِي دخول مؤمني الجن الجنة. 47 – جزء فِي زیارة قبرالرسول(ص) 48 – جزء فِي النهی عن نکاح المحلل. 49 – احادیث الحمام.(1، 2 و3)

منابع و مآخذ:
1 – مسند الفاروق(امیرالمؤمنین عمربن خطاب) – مقدمه از صفحه 40 الی صفحه 94 – بقلم دکتور عبدالمعطي أمین قلعجِي – عربی.
2 – البدایه والنهایه – جلد اول – مقدمه – از صفحه11 الی صفحه 20 – عربی.
3 – کشف الظنون – جلد پنچم – صفحه 176 و 177 – تالیف حاجی خلیفه – عربی.
4 – طبقات الفقهاء الشافعین – جزء اول – مقدمه – از صفحه 57 الی صفحه 62 – بقلم محمد احمد عبدالحلیم- عربی.
5 – النجوم الزاهرة – جلد یازدهم – صفحه 123 و 124 – حوادث سال 774 – تالیف جمال الدین یوسف بردی اتابکی – عربی.
6 – شذرات الذهب – جلد ششم – صفحه 432 و 433 – حوادث سال 774 – تالیف ابن عماد حنبلی – عربی.
7 – معجم المولفین – جزء اول – صفحه 373 – به شماره 2778 – حرف الف – تالیف عمر رضا کحاله – عربی.
8 – اعلام زرکلی – جزء اول – حرف الف – صفحه 320 – تالیف خیرالدین زرکلی – عربی.
9 – ویکیبیدیا الموسوعة الحرة(دائرة المعارف عربی) آخرین تعدیل روز 18 جولای 2018 ساعت 38/ 21 دقیقه – عربی.
10 – ویکی نور دانشنامه تخصصی کتاب شناسی و زندگی نامه – به نقل از دائرة المعارف بزرگ اسلامی جلد چهارم – فارسی.