آرشیف

امام قاضی ابوبکر محمد بن عبدالباقی بن محمد بن عبدالله بن محمد بن عبدالرحمن بن ربیع بن ثابت بن وهب بن مَشجَعَه بن حارث بن عبدالله بن شاعر رسول الله کعب بن مالک بن عمرو بن قین خزرجِي سَلَمِي کعبِي أنصارِي بغدادِي نصرِي حنبلِي ملقب به بزاز و معروف به قاضی مرستان می باشد.(1، 3 و4) موصوف در روز سه شنبه دهم ماه صفر سال 442 هجری قمری مطابق سال 1050 میلادی در بغداد و بنا به گفتۀ بعضی از مورخین در بصره متولد گردید.(1 و3) نامبرده در سن هفت سالگی قرآن کریم را حفظ کرد، و می گوید: من در هر علمی که نظر می کردم، به آسانی آن را فرامی گرفتم، و ساعتی هم از عمر خود را ضایع نساختم، و به لهو لعب نگذرانیدم. او در نزد علمای چون أبا إسحاق برمکی، أبِي یعلی قاضِي، ابوالقاسم تنوخِي، ابوالفتح بن شیطا، قاضی ابوعبدالله بن سلامه قضاعِي، قاضی القضات ابی الحسین بن دامغانی و دیگران درس گرفت. نامبرده شخصیتی فقیه، محدث، شاعر، ریاضی دان و وارد به هیئت، منطق، فرائض، جبر، مقابله، هندسه و دیگر شعب علوم بود. قاضی محمد بن عبدالباقی در سن بیست سالگی در زمانی که هنوز خطیب ابوبکر بغدادی زنده بود، شروع به گردآوری حدیث کرد، و از علی بن عیسی باقلانِي، أبی محمد جوهرِي، قاضی أبِي طیب طبرِي، عمر بن حسین خفاف، أبِي طالب عُشارِي، أبِي الحسین بن حسنون نرسِي، علی بن عمر برمکِي، أبِي الحسین آبنوسِي، قاضِي ابی یعلی بن فراء، أبی جعفر بن مسلمه، محمد بن وشاخ زینبِي، جابر بن یاسین، عبدالصمد بن مامون، احمد بن عثمان مَخبزِي، علی بن شیخ ابی طالب مکی، ابی الحسین بن مهتدی بالله، ابوالفضل هبة الله بن احمد بن مامون، خدیجه دختر محمد شاه جهان، علی بن عبدالرحمن بن علیک، مادر ابی طاهر عبدالباقی، حافظ ابی بکر احمد خطیب بغدادِي، ابی الغانم محمد بن دجاجِي، عبدالعزیز بن علی أنماطِي، ابی الحسن محمد بن محمد بیضاوِي، ابی بکر احمد بن محمد بن حُمَّدُوه، هَنَّاد بن ابراهیم نسفِي، شریف بن ابی جعفر بن ابی موسی و از او درس فقه نیز گرفته است، حسن بن علی مقرئ، در مصر از حافظ ابی اسحاق حبال، و در مکه از ابی معشر طبرِي و عده أی دیگر حدیث روایت نموده، و مردمان زیادی از جمله سلفِي، سمعانِي، ابن ناصر، ابن عساکر، ابن جوزی، ابوموسی مدینِي، عبدالله بن مسلم بن جوالق، مکرم بن هبة الله صوفِي، ابواحمد بن سکینه، احمد بن تزمش، سعید بن عطاف، علی بن محمد بن یعیش أنبارِي، عبدالله بن مظفر بن بواب، یوسف بن مبارک بن کامل، عبدالطیف بن ابی سعد، ابوعلی ضیاء بن خریف، عمر بن طبرزد، عبدالعزیز بن أخضر، ابوالیُمن کندِي، حسن بن شُنَیف، احمد بن یحیی دبیقِي، عبدالعزیز بن معالِي بن مینا، موید بن محمد طوسِي و مردمان زیادی دیگر روایت کرده اند.(1) ابن عساکر او را رقیق المذهب و بر مذهب اوائل(خوارج) گفته است، اما ذهبی می گوید: گفته ابن عساکر اشتباه است، قاضی محمد بن عبدالباقی در فقه پیرو مذهب امام احمد بن حنبل بوده است. ابن جوزی می گوید: قاضی محمد بن عبدالباقی گفت: منجمین در هنگام تولدم به نزد پدرم آمدند، و گفتند: پسرت 52 سال عمر خواهد کرد، الآن عمرم از نود سال تجاوز نموده  است، و او گفته های آن قبیل اشخاص را باطل می شمرد، که این دلالت بر حسن اعتقادش دارد، و باز ابن جوزی می گوید: او مردی خوش صوت، با منطق، شیرین گفتار و ملیح المعاشره بود. ابوموسی مدینی می گوید: او در اکثر فنون امام بود. سمعانی می گوید: من مثل او کسی را ندیدم که در جمیع علوم ماهر باشد. او در حساب و فرائض سرآمد روزگارش بود. فقیه بود و قضاوت می کرد، و در بیمارستان عضدِي بغداد به تداوی بیماران می پرداخت. و او را دیدم که تا آخر عمر حواسش را از دست نداده بود، و خط را از مسافت دوری بسیار بخوبی می خواند، ذکاوتش فوق العاده بود، قرائت زیبائی داشت، و حدیث را به نیکوئی بیان می نمود. سمعانی می گوید: قاضی محمد بن عبدالباقی گفت: مرا رومیان به اسارت گرفتند، و مدت یک سال و نیم در اسارت ایشان قرار داشتم، و مدت پنج ماه غَل(طوق) در گردنم و  زنجیر در پاهایم بود، و برایم می گفتند: بگو: مسیح پسر خداست! تا این که چنین و چنان در حق تو کنیم. من امتناع کردم، و نگفتم، بعد مرا در حبس نگهداشتند. قاضی محمد بن عبدالباقی معلم زبان و رسم الخط رومی برای اطفال بود، و زبان و رسم الخط رومی را در زندان رومیان آموخته بود. قاضی محمد بن عبدالباقی یکی از شعرای برجسته روزگارش بود، و این ابیات یکی از نمونه های شعر اواست:
            احفَظ لِسَانَکَ لَا تَبُح بِثَلَاثَةٍ       سِنَّ وَ مَالٍ مَا استَطَعتَ وَ مَذهَبٍ    فَعَلَی الثَّلَاثَةِ تُبتَلَی بِثَلَاثَةِ     بِمُکَفرٍ وَ بِفَاضِحٍ وَ مُکَذَّبٍ
ترجمه: زبانت را کوشش کن از بازگو کردن سه چیز برای مردم نگهداری، از بیان سن و سال خود، مال و دارائی خود، مذهب و روش خود، زیرا اگر مذهبت را آشکار کنی تو را تکفیر کنند، اگر مالت را آشکار نمائی به تو حسد برند، و اگر از سن و سال خود بگوئی تو را تکذیب نمایند.(2)
   از قاضی محمد بن عبدالباقی بغدادی آثاری نیز باقی مانده است، که از معروف ترین آن ها کتب ذیل می باشند: اول – شرح المقالة العاشرة من کتاب اقلیدس فِي اصول المقادیر، که آن را گراردوس به لاتین ترجمه نموده، و این ترجمه دوبار در قرن نوزدهم میلادی در اروپا به چاپ رسیده، و بسیار مورد توجه اروپائیان قرار گرفته است. دوم – اصول الحساب فِي الجبر والمقابله. سوم – جداول الجیب المحلول دقیقةً دقیقةً.(5)
   قاضی محمد بن عبدالباقی در قبل از ظهر روز چهارشنبه دوم ماه رجب سال 535 هجری قمری مطابق سال 1141 میلادِي در حالی که نود و سه سال و پنج ماه از عمرش گذشته بود در بغداد وفات یافت. و در گورستان باب حرب در کنار قبر پدرش و در نزدیک تربت بشر حافی به خاک سپرده شد.(2)

منبع و مآخذ:
1 سیر اعلام النبلاء – جلد چهارم – صفحه 283، 284 و 285 – به شماره 4822 – طبقه بیست و هشتم – تالیف امام ذهبی – عربی.
2 – شذرات الذهب – جلد چهارم – صفحه 266، 267، 268 و 269 – تالیف ابن عماد حنبلی – عربی.
3 – اعلام زرکلی – جزء ششم – صفحه 183 – تابع حرف میم – تالیف خیرالدین زرکلی – عربی.
4 – لغت نامه دهخدا – جلد اول – صفحه 597 – تالیف علامه علی اکبر دهخدا – فارسی.
5 – ویکی فقه دانشنامه حوزوی – برگرفته از دائرة المعارف اسلامی – مقاله محمد بن عبدالباقی بغدادی – به شماره 1508 – فارسی.