آرشیف

محمد بن سعد بن منیع هاشمی و به گفته بعضی از مؤرخین زهری مکنی به ابو عبدالله بصری و معروف به ابن سعد کاتب واقدی می باشد. به گفته بسیاری از تذکره نویسان وی در سال 168 هجری قمری مطابق سال 784 میلادی در شهر بصره متولد گردید، و بعد در بغداد ساکن شد. بنا به گفته أی عده أی از مورخان از جمله  حسین بن فهم شاگرد ابن سعد، منیع پدر بزرگ محمد بن سعد از غلامان آزاد کرده شده أی حسین بن عبدالله بن عبیدالله بن عباس هاشمی قرشی بود، و بدین سبب او را هاشمی گفته اند، و تعدادی نیز از جمله دو تن از معروف ترین شاگردان ابن سعد یعنی ابن ابی الدنیا و بلاذری بطور واضح او را از موالی بنی هاشم نگاشته اند. و برخی هم او را منسوب به قبیله بنی زهره دانسته، و او را زهری گفته اند. اما همان هاشمی صحیح تر می نمایاند، زیرا شاگردانش به زنده گی و نسب او آگاه ترند. نامبرده از فضلای برجسته زمان خود بود، و پیش محمد بن عمر واقدی، هشیم، سفیان بن عیینه و ابن علیه شاگردی کرد، و مدتی نیز به مصاحبت واقدی پیوست، و کتابت او را نمود، و به آن شهرت یافت. آورده اند: محمد بن سعد به شیوه آن روزگار به هنگام جوانی برای درک محضر استادان بزرگ حدیث به کوفه و مدینه سفر کرد، و خود می گوید: به سال 189 برخی از استادان را در مدینه ملاقات و از درس آنان خوشه چینی کرده ام. سرانجام به هنگامی که سی سال داشت، در بغداد به شاگردی و هم نشینی محمد بن عمر واقدی پرداخت، و چندان به او اختصاص یافت، که به کاتب واقدی و به گفته سمعانی به غلام واقدی معروف شد. برخی از شیوخ محمد ابن سعد و کسانی که او از آن ها روایت نموده، اشخاص ذیل می باشند: محمد بن عمر واقدِي، هشیم بن بشیر، ولید بن مسلم، سفیان بن عیینه، ابن أبی فُد َیک، أبی ضمره، معن بن عیسی قزار مدنی ، هشام بن عبدالملک باهلی معروف به أبی الولید طیالسی بصری، عبدالأعلی بن مسهر دمشقی معروف به ابِي مسهر غسانی، محمد بن خازم تمیمی سعدی معروف به ابی معاویه ضریر کوفی، وکیع بن جراح رؤاسِي کوفِي،، انس بن عیاض لیثی، عبدالله بن نمیر همدانی کوفی، زید بن یحیی بن عبید، محمد بن مصعب قرقستانی، عمر بن سعید دمشقی، احمد بن ابراهیم موصلی، احمد بن یونس کوفی، اسحاق بن سلیمان رازی، اسحاق بن أرزق واسطِي، إسماعیل بن إبراهیم بن مقسم اسدی کوفی معروف به ابن عُلَیَّه، اسماعیل بن عبدالله بن ابی اویس مدنی، اسماعیل بن ابی مسعود، حجاج بن محمد مصیصِي أعور ترمذی الاصل ساکن بغداد، حجاج بن منهال بصری، حسن بن موسی أشیب بغدادی، حفص بن عمر حوضی بصری، حماد بن اسامه کوفی، خالد بن مخلد قطوانی کوفی شیعی، روح بن عباده بصری، سعید بن عامر ضُبعِي بصری، سعید بن محمد ثقفی، سعید بن منصور مروزی، سلیمان بن حرب أزدی بصری مکی، سلیمان بن عبیدالله رقی، سلیمان بن داؤد طیالسی بصری، سوید بن سعید حدثانی أنباری، شبابه بن سوار مدائنی، عارم بن فضل بصری، عبدالله بن ادریس أودِي کوفی، عبدالله بن بکر سهمی بصری، عبدالله بن جعفر رقی، عبدالله بن مسلمه بن قعنب حارثی مدنی، عبدالرحمن بن یونس مستملی بغدادی، عبدالملک بن عمرو عقدِي بصری، عبدالوهاب بن عطاء عجلی بصری، عبیدالله بن موسی عبسی کوفی، عفان بن مسلم بصری، علی بن عبدالله بن جعفر مدینی بصری، عمر بن سعد حفری کوفی، عمرو بن عاصم کلابی بصری، عمرو بن هیثم ابو قطن بصری، فضل بن دکین ابونعیم کوفی، فضل بن عنبسه خزار واسطی، قبیصه بن عقبه کوفی، کثیر بن هشام رقی، مالک بن اسماعیل کوفی، محمد بن اسماعیل بن ابی فدیک مدنی، محمد بن حمیر عبدی بصری، محمد بن عبدالله اسدی کوفی، محمد بن عبدالله انصاری بصری، محمد بن عبید طنافسی کوفی، محمد بن فضیل بن غزوان کوفی شیعی، محمد بن یزید واسطی، معلی بن اسد بصری، موسی بن اسماعیل تبوذکی بصری، موسی بن داؤد طرسوسی، هوذه بن خلیه بصری، ولید بن مسلم دمشقی، وهب بن جریر بصری، یحیی بن سعید اموی کوفی، یحیی بن عباد ضبعی بصری، یحیی بن معین ابو زکریا بغدادی، یزید بن هارون واسطی، یعقوب بن ابراهیم بن سعد زهری مدنی، یعلی بن عبید طنافسی کوفی، ابوبکر بن عبدالله بن ابی اویس مدنی. اشخاص ذیل از جمله شاگردان مهم ابن سعد بوده، و از او حدیث نیز روایت کرده اند: أحمد بن عبید متوفی سال 370 هجری قمری، ابوبکر بن أبی الدنیا متوفی سال 281 هجری قمری، أحمد بن یحیی بن جابر بلاذری نویسنده و مؤرخ معروف متوفی سال 270 هجری قمری، حارث بن أبی أسامه متوفی سال 282 هجری قمری، حسین بن بن محمد بن عبدالرحمن بن فهم متوفی سال 289 هجری قمری، ابوالقاسم بغوی هروی مفسر، محدث و مورخ مشهور متوفی سال 317 هجری قمری، علاوتاً افراد زیر نیز از او حدیث روایت کرده اند. ابراهیم بن عبدالله بغدادی، احمد بن حارث واسطی، احمد بن محمد حربی، حسن بن علی بن مالک أشنانی، حسین بن فرج خیاط، عبدالرحمن بن محمد قنطری، عبیدالله بن محمد بن یحیی بغدادی، محمد بن حنظلی، محمد بن موسی بن داؤد، مصعب بن عبدالله زبیری، هشام بن یحیی، ابراهیم بن احمد بن یعیش بغدادی، عبدالرحمن بن حامد بلخی معروف به ابن ابی حفص.
   خطیب ابوبکر بغدادی در تاریخ بغداد می نویسد: ابن سعد از اهل علم، فضل، فهم و عدالت بود، و کتاب بزرگی را در طبقات صحابه و تابعین تصنیف کرد، که تا زمانه ما بهترین و پر محتوا ترین کتاب در موضوع خود است. کتاب مذکور را حارث بن ابی اسامه، حسین بن فهم و ابوبکر بن ابی الدنیا نقل و جمع آوری کرده اند. ابراهیم بن مَخلَد می گوید: احمد بن کامل قاضی گفت: محمد بن موسی برایم گفته است: چهار کس آثار و کتب واقدی را جمع آوری کرده اند، که اول آن ها محمد بن سعد کاتب بود. حسن بن ابی بکر از أحمد بن کامل قاضی روایت نموده، که می گوید: از ابن فهم شنیدم، که می گفت: در نزد مصعب زبیری بودم، یحیی بن معین از نزد ما گذشت، مصعب برایش گفت: ای ابو زکریا! برای ما محمد بن سعد کاتب چنین و چنان حدیث می گوید. یحیی برایش گفت: دروغ می گوید. اما خطیب بغدادی در این باره گفته است: محمد بن سعد در نزد ما از اهل عدالت است، و به گمانم که مصعب زبیری برای یحیی گفت: محمد بن سعد برای ما از مناکیری (حدیث های منکر) که آن را واقدی روایت نموده، حدیث می گوید. ابراهیم حربی می گوید: احمد بن حنبل هر جمعه به نزد حنبل بن إسحاق می رفت، و او از ابن سعد دو جزء از احادیث واقدی را می گرفت، و در آن غور می نمود، و در جمعه دیگر آن ها را رد می کرد، و احادیث دیگری را می گرفت. نووی می گوید: ابن سعد ثقه می باشد، اگرچه شیخ او واقدی ضعیف است. ابن خلکان گفته است: ابن سعد یکی از فضلاء، خردمندان و بزرگان بوده، و شخصیتی صدوق و ثقه می باشد. ابن تعزِي بردِي می گوید: ابن سعد امامی فاضل، عالمی بزرگ و دارای تصانیف عالی می باشد. امام شمس الدین ذهبی می گوید: محمد بن سعد بن منیع ابو عبدالله بغدادی حافظ، علامه و حجت است. ابن ندیم گفته است: ابن سعد شخصیتی پرهیزگار و عالم به اخبار صحابه و تابعین بود.
ابن سعد نخستین کس از چهار کسی است، که تمام آثار و کتاب های واقدی پیش آنان بوده است. و در سال 218 هجری قمری که داستان محنت و گرفتاری مسلمانان در باره قدیم یا حادث بودن قرآن فرا گیر شد، و مأمون به چند جهت آن را دامن می زد ، محمد بن سعد پنجاه ساله بود، و از دانشمندان و محدثان برجسته شمرده می شد. 
   در تاریخ طبری آمده است: در ماه ربیع الاول سال دویست و هیجدهم مأمون به إسحاق بن إبراهیم مصعبی سالار شرطه (پولیس) بغداد که جانشین مأمون هم در آن شهر بود نوشت، که چند کس از قاضیان را بفرستد که این ها بودند: محمد بن سعد کاتب واقدی، ابو مسلم مستملی، یزید بن هارون، یحیی بن معین، ابو خیثمه، زهیر بن حرب، إسماعیل بن داؤد، إسماعیل بن ابی مسعود و احمد دورقی. اینان سوی مأمون فرستاده شدند، که امتحان شان کرد، و دربارۀ مخلوق بودن قرآن از آن ها پرسش نمود، که همگی پاسخ دادند، که قرآن مخلوق است. و این که اولین کس از این ها محمد بن سعد بود، نشانه سطح بلند علمی و اجتماعی او و نفوذش در میان عوام مردم بوده است.
   ابن سعد مردی کثیرالعلم و کثیرالحدیث بوده، و در روایت، سیره و فقه دسترس کامل داشت، نامبرده در عین حال شخص عابدی نیز بوده است. ابن أهدل می گوید: او در عمر شصت ساله خود یک روز روزه داشت، و روزی دیگر افطار می کرد. و ذهبی نیز او را حافظی صدوق گفته است. ابن ابی حاتم رازی می گوید: از پدرم راجع به محمد بن سعد سوال کردم، گفت: او شخصیتی راستگو است.
   برخی از آثار ابن سعد عبارت اند از : 1 – طبقات الکبیر، این کتاب شاهکار محمد ابن سعد بوده، که با شرح سیرت رسول الله(ص) آغاز می یابد، و با شرح حال صحابه، تابعین ،خلفاء، علماء و دانشمندان  شهرهای مختلف آن زمان مثل مدینه، مکه، کوفه، بصره، بغداد و دیگر شهرهای حجاز، یمن، مصر، شام، خراسان و غیره ادامه می یابد. کتاب طبقات را می توان گنجنه ارزشمندی در سیره، تاریخ و نسب دانست، این کتاب تحت نظر ادوارد زاخائو با همکاری جمعی از خاورشناسان و مستشرقین در کشور هالند تحقیق و در دانشگاه لایدن به چاپ رسیده است، در بیروت نیز متن عربی آن را منتشر کرده اند. دانشمند ارجمند جناب دکتر محمود مهدوی دامغانی هم کتاب طبقات را بفارسی ترجمه و انتشارات فرهنگ و اندیشه در تهران آن را در هشت مجلد به چاپ رسانیده است. 2– طبقات صغیر. 3 – اخبارالنبی صلی الله علیه وسلم. 4 – کتاب الحیل یا کتاب الخیل. 5 – الزخرف القصری فی ترجمة ابی الحسن البصری. 6 – القصیدة الحلوانیة فی افتخار القحطانین علی العدنانین. 7 – فوائد الاعراب. در باب تاریخ وفات ابن سعد چند قول آمده است: اول – حسین بن فهم شاگرد برجسته محمد ابن سعد می گوید: موصوف به روز یکشنبه چهارم جمادی الآخر سال 230 هجری قمری در بغداد در گذشت، و در گورستان دروازه شام به خاک سپرده شد ، و به هنگام مرگ شصت و دو سال داشت. دوم – ابن ابی حاتم رازی در کتاب الجرج والتعدیل وفات او را در سال 236 هجری قمری گفته است. سوم – ابن جزری می گوید: ابن سعد در سال 230 هجری قمری وفات یافت. و باز می گوید: بعضی هم وفات او را در سال 222 هجری قمری گفته اند. چهارم – کتانی می گوید: ابن سعد در تاریخ 230 یا 235 هجری قمری وفات یافت است. اما قوم حسین بن فهم از دیگر اقوال ارجحیت دارد. 
منابع و مآخذ:
1 – تهذیب التهذیب جلد پنجم صفحه 110 و 111 به شماره 6967 تالیف ابن حجر عسقلانی – عربی. 
2 – الکاشف جزء سوم صفحه 30  به شماره 4920 تالیف امام شمس الدین ذهبی – عربی.
3 – سیر اعلام النبلاء مجلد دوم صفحه 1124 و 1125 به شماره 1784 تالیف امام شمس الدین ذهبی – عربی.
4 – شذرات الذهب جلد دوم صفحه 181 تالیف ابن عماد حنبلی – عربی. 
5 – الجرح والتعدیل جلد هفتم صفحه 349 به شماره 12979 – 1433 تالیف ابن ابی حاتم رازی- عربی.
6 – تقریب التهدیب جزء دوم صفحه 173 و 174 به شماره 6628 تالیف ابن حجر عسقلانی – عربی.
7 – البدایه والنهایه جلد پنجم صفحه 322 تالیف ابن کثیر دمشقی – عربی.
8 – کشف الظنون جلد ششم صفحه 11تالیف حاجی خلیفه – عربی.
9 – تاریخ بغداد مدینة السلام، مجلد سوم، صفحه 266، 267 و 268 ، به شماره 865 تالیف خطیب ابوبکر بغدادی- عربی. 
9 – تاریخ طبری جلد سیزدهم صفحه 5754 و 5755 تالیف محمد بن جریر طبری – ترجمه ابوالقاسم پاینده – فارسی. 
10 – تاریخ الکامل جلد نهم صفحه 4079 تالیف عزالدین ابن ثیر – ترجمه حمید رضا آژیر- فارسی.
11 – طبقات ابن سعد جلد اول از صفحه اول الی ششم تالیف محمد ابن سعد- ترجمه دکتر محمود مهدوی دامغانی – فارسی.
12 – لغت نامه دهخدا جلد اول صفحه 365 و جلد سیزدهم صفحه 20421 تالیف علامه علی اکبر دهخدا – فارسی.
13 – ویکیبیدیا الموسوعة الحرة(دائرة المعارف عربی) مضمون محمد بن سعد بغدادی، تاریخ نشر 22 فبروری سال 2018 میلادی.
14 – وکیپدیا دانشنامه آزاد – مقاله محمد بن سعد بن منیع – آخرین ویرایش 6 نوامبر سال 2017 میلادی – ساعت 56/10 –فارسی.