آرشیف

در این  مقاله نه تنها در بارۀ اوضاع اجتماعی ، اقتصادی وفرهنگی قلمرو سامانیان  بطور فشرده آشنا خواهیم شد ، بلکه خواهیم دانست که چگونه وچرا در روزگار فرمانروایی آنان شکوفایی علمی و فرهنگی در کشور ما رخداد.؟

1.   وضعیت اجتماعی و اداری
در قلمرو سامانیان زمینداران بزرگ (اربابان یا خان ها) ودهقانان(رعایا)، مهمترین طبقات اجتماعی جامعه ما را تشکیل می دادند واز موقعیت خاصی برخوردار بودند. زمینداران بزرگ در این زمان مانند دوران قبل ازاسلام  املاک وسیعی در اختیار داشتند ودر قلعه های اطراف شهرها زنده گی می کردند. آنها به تناسب املاک خویش، رعایایی به خدمت می گرفتند ومعمولاً بزرگترین آنها مقام حکومت منطقه را هم در اختیار داشتند؛ زمینداران جوان در واقع نیروی تدافعی آنان بودند. در اوایل عهدسامانیان قدرت زمینداران وتمایل اوشان به حفظ قدرت محلی خود از ایجاد دولت متحد ومرکزی جلوگیری می نمودند، اما امیر اسماعیل سامانی با سازمان دادن سپاه دایمی که هستۀ مرکزی آن راغلامان(برده ها) ترک نژاد تشکیل میداد، بر قدرت منطقه یی(بخصوص قدرت نظامی) زمینداران ضربه یی کاری وارد کرد وآنهارا به اطاعت در برابر حکومت مرکزی وادار نمود. با این حال،این طبقه هم چنان در ماوراءالنهر از لحاظ اجتماعی مهم پنداشته می شد وسامانیان باآنان بر خوردمسالمت آمیزی داشتند.
دبیران در عهد سامانیان نیز از جایگاه قابل توجه بر خوردار بودند وبزرگانی از خاندانهای دبیر پیشه یی قدیمی(چون خاندانهای بلعمی، جیهانی عتبی) به خدمت سامانیان در آمدند وبه اقداماتی متوصل شدند که در حفظ و تقویت هویت قومی وفرهنگی آنها بسیاربا ارزش بود. آن دسته از روحانیون که در خدمت وکارگزاران قرار داشتند ومشاغلی چون قضاء وادارۀ موقوفات را به عهده داشتند در زمرۀ طبقات ممتاز جامعه محسوب می شدند.
نظامیان که در حول محور عنصر ترک نژاد تشکیل گردیده بود در عهد سامانیان از موقعیت قابل توجهی برخوردار بودند، آنان در زمانی که وضع اقتصادی سامانیان مطلوب و دولت قادر  به پرداخت مخارج سپاه بود در محدودۀ وظایف خویش از حکومت و دولت تبعیت می کردند.
پس از این طبقات واقشار ممتاز، باید از بدنۀ اصلی اجتماع که شامل دهقانان، صنعتگران، کارگران، و پیشه وران، بود یادکرد. دهقانان در خدمت زمینداران به کار مشغول بودند وقسمت عظیمی از جامعۀ عهد سامانی را تشکیل میدادند، پیشه وران وصنعتگران نیز در شهرها فعالیت داشتند.
در یافت عادلانۀ مالیات در بهبود وضع معیشت مردم تاثیر بسزای داشت. اما از زمان امیر نوح بن نصر سامانی  به دلیل غلبۀ سپاهیان بر امور حکومتی، دولت سامانی مجبور شد تا مالیات  را به میزان دو برابر سابق افزایش دهد که این خود موجب نارضایتی عمومی گردیید

2.    وضعیت اقتصادی
سکه هایی مسی عهد احمد بن اسد پدر امیر اسماعیل که در سال244 ق   در سمرقندضرب زده شده بود وسکه های طلا یی ونقره یی  که در عهدامارت اسماعیل  در سال279ق ضرب زده شده  ودر این اواخر  در روسیه ، لهستان (پولیند) وکشورهای اسکاندیناوی کشف شده. می توان تصویری روشنی از اوضاع اقتصادی دولت وحکومت سامانیان به دست آورد. چنانچه مقدسی( عالم معروف ومولف کتاب احسن التقاسیم فی  المعرفته الاقالیم) از محصولات زراعتی مانند برنج ، پنبه و …وباغی مانندچهارمغز، بادام، پسته، وسایر میوه ها ) وانواع پارچه ها، فرش، سفال، کاغذ، ابزارفلزی وچرمی، پوست های دباغی شده؛ انواع روغن وغیره به عنوان محصولات صادراتی ماوراءالنهر نام برده است. به عنوان مثال وی محصولات صادراتی فرغانه را بردگان ترک، جامه های سپید ، شمشیر، مس وآهن میداند ، هم جنان از ورود برده، گوسفند وگاو از بلغاریا به ماوراءالنهر ذکر کرده است ونیز یاد آور شده است که از ترکستان وختلان به ماوراءالنهر اسپ وقاطر وارد می گردیده است.
سرزمین ماوراءالنهر که در آنجا پایتخت سامانیان(بخارا) قرار داشت به دلیل موقعیت جغرافیایی جایگاه تجارتی ممتازی داشت ،  با داشتن معادن طلا، نقره ،سرب، نوشادر ونیز داروهای گیاهی غنی بود ، وجود این فرآوردها ومحصولات زراعتی ومعدنی موجب رونق تجارت آن می شد ، چنانچه سغدیان در تجارت با چین مقام ممتازی داشتند واهالی خوارزم در تجارت با اروپای شرقی نقش مهمی بازی می کردند وهم چنان داد وستد با صحرا نشینان سر زمین های اطراف رود سیحون  نیز از رونق خوبی بر خوردار بود.
در تمام منابع جغرافیایی از باغ های وسیع ، تاکستان های فراوان،  زمین های زراعتی پهناور وحاصلخیز،فراوانی وارزانی محصولات زراعتی در ماوراءالنهر یاد شده است. این وضع مطلوب، به دلیل وجود دریاهای خروشان وپرآب وبه خصوص مدیریت سالم اقتصادی وبکار گیری روش های مناسب و معقول آبیاری در آن سرزمین بود. در منابع متعدد، ماوراءالنهر از پرنعمت ترین سرزمین های اسلامی  که در آنجا مایحتاج عمومی  به صورت وافر وارزان  پیدا می شد، نام برده شده  است.
روزگارسامانیان که در تاریخ کشور ما از حیث اقتصاد یکی از درخشان ترین ادوار تاریخی در کشورما محسوب می شود. علت اساسی پیشرفت در عرصۀ اقتصاد وصنعت را می توان در دوعامل جستجو کرد: یکی نبود باج وخراج سنگین وغیر قابل تحمل، ودوم ثبات لازم داخلی ونیز صلح خارجی. بر اثر عوامل مذکور بالندگی خوب اقتصادی به وجود آمد، قدرت اقتصادی مردم بالارفت، قصرها، باغ ها وصنایع ظریفه به وجود آمدند. تولیدات مردم رشد کرد تاجایی که درآمد سامانیان از سراسر مملکت به چهل میلیون در هم (سکۀ نقره یی) در یک سال میرسید.
در سایۀ حمایت سامانیان از دهاقین، زراعت وکشاورزی نیز رونق گرفت وبه خصوص درمناطق پر جمعیت مانند بادغیس، هرات، پوشنگ قسمتی از سیستان بست انواع میوه ها، غلات وگیاهان بار می آمدند. مرکز پرورش حیوانات به خصوص اسپ وشتر در تخارستان وبلخ موجود بود و در هرات وبست نیز ابریشم تولید می گردید. به هرحال عصر سامانیان از حیث اقتصاد ورفاه مردم  در تاریخ وطن ماجایگاه خاصی دارد.

3.   وضعیت فرهنگی
در عصر سامانیان رستاخیز مهم در عرصۀفرهنگ وتمدن صورت گرفت، زیرا در سایۀ نظام استواری که توسط سامانیان بنیاد نهاده شد فرهنگ وتمدن شکوفا وپربار گردید وزمینه های مناسبی برای ظهور استعدادها فراهم شد به ویژه عظیم ترین تحول در عرصۀ ادبیات نظم ونثر بروز کرد.
در این دوره، ماوراءالنهر گهوارۀ رشد ادبیات بود وبسیاری نمونه های دلنشین شعر وادب دری از این سرزمین به مناطق دیگر مانند ایران گسترش یافت. امیران ووزیران دانشمند وعلم دوست سامانی علاقه مند جلب علما وفرهنگیان بودند وهم چنان حس شهرطلبی واحتیاجات مادی، شعراء ونویسندگان را وامی داشت که به دربارومراکز قدرت سامانیان نزدیک شوند ودر پناه حمایت امرای سامانی، آثار وافکار اجتماعی، ادبی، وسیاسی خودرا منتشر کنند وزنده گی خودرا باعزت سپری نمایند.
مهمترین علت رشد وتوسعۀ علوم در روزگار سامانی، آزادی عقیده وسیاست تساهل وتسامح امرای سامانی بود. در این زمانشرایط متعصبانه وجود نداشت. برای شیوه ها وروش های مختلف فکری ودینی ونیز صاحبان افکار وآرا مقام امن وفضای مناسب ومطمئنی وجود داشت وامرای سامانی می کوشیدند تا از خود محوری فاصله بگیرند وهمین امر، بستر مناسبی برای ظهور اندیشه های گوناگون به وجود آورد. محمد خوارزمی در کتابش (مفاتیح العلوم) وابوریحان بیرونی در  کتابش(آثار الباقیه) از وجود فرقه ها وشاخه های مختلف فکری وعقیدتی در این دوره خبر می دهند وبه نوشتۀ عبدالحی گردیزی در زین الاخبار، ابوعبدالله جیحانی وزیر دانشمند سامانی دستور داد تا برای تعیین رسم وراه درست برای دربار سامانی وادارۀ مملکت، رسوم تمام در بارهای جهان آنروز را بدون تعصب گردآوری کردند تا از میان قوانین آن ممالک، قوانینی را که مترقی، انسانی ومطابق به شرایط سر زمین سامانی باشد استخراج کنند. وی سپس دستور داد تا همۀ اهل  دربار ودیوان رسوم مذکور را به اجرا بگذارند. این چنین بود که اندیشمندان ودانشمندان زیادی تشویق شدند تا اندیشه ودانش خودرا به جامعه عرضه نمایند. بدین ترتیب بود که دورۀ طلایی تمدن اسلامی شکل گرفت وابو نصرمحمد بن محمد فارابی فیلسوف بزرگ اسلامی، شیخ الرئیس ابو علی حسین بن عبدالله بن سینا خاتم حکمای مشرق زمین، ابوریحان محمد بیرونی بن احمد خوارزمی متفکر بزرگ، ریاضی دان ومنجم عالی مقام، جعفر بن محمد رودکی استاد بزرگ شاعران دری، ابوالحسن شهید بلخی، شاعر وحکیم معروف، محمد بن عبدالله بلعمی وزیر دانشمند منصور اول سامانی جغرافیه دان وصاحب کتاب اشکال العالم، رابعۀ بلخی نخستین شاعره یی دری در بعد از اسلام که پدرش به او لقب زینت العرب داد وده ها دانشمند وفرزانۀ دیگر در همین روزگار زیستند وآثار شان را ارائه داشتند.
در نتیجه می توان گفت که عصر سامانیان در تاریخ عالم شرق به رنسانس اسلامی تعبیر شده است که از حیث اقتصاد وبه خصوص فرهنگ یکی از درخشان ترین ادوار تاریخی در کشور ما به حساب می آید.

سر مولف عبدالغیاث غوری