بسم الله الرحمن الرحیم

 

تشبیه:عبارت ازهمانندکردن چیزی به چیزی دیگری دریک ویاچندصفت مشترک.
ارکان تشبیه: تشبیه دارای چهار رکن است 
1– مشبه : آنچه که مانند میشود مشبه است .
2- مشبه به : آنچه که بدان مانندمیکنند .
3- وجه شبه: صفت مشترک است بین مشبه و مشبه به .
4- ادات تشبیه : واژه های اند که دلالت برشباهت میکنند.
انواع تشبیه به اعتباروجود وعدم وجود ادات تشبیه
1-مرسل: تشبیه است که درآن ادات تشبیه وجود داشته باشد مانند:

شادی اندرگرده وغم درجیگر
عقل چون شمع درون مغز ســـر

دربیت فوق عقل«مشبه » شمع «مشبه به »و چون ازجمله ادات تشبیه است که ذکرگردیده است
ویا:

نفس همچون زن پیِ چاره گری
گاه خاکی گاه جویدســــروی

2-مئوکد:تشبیه است که درآن ادات تشبیه ذکرنگردیده باشد مانند:

خشـم تـو تخم سعِردوزخ اسـت
هین بکش این دوزخت راکین مخ است

دربیت فوق می بینیم که خشم را تشبیه به آتش دوزخ کرده است ولی وجه شبه وادات تشبیه ذکر نگردیده است .
انواع تشبیه به اعتباروجود و عدم وجود وجه شبه 
1-مفصل: به آن تشبیه میگویند که وجه شبه درآن ذکرگردیده باشد مثال:

مــن که صلحـم دایماٌ بااین پدر
این جهان چون جنت استم درنظـــر

دربیت فوق زندگی را دروجه شبه صلح به جنت تشبیه کرده است.
ویا:

همچو آب نیل آمد این بلا
سعد را آبست و خون براشقیا

2-مجمل: تشبیه است که درآن وجه شبه ذکرنشود مانند:

حق شب قدراست درشبها نهان
تاکننــد جان هرشبی را امتحان

دربیت بالا حق«مشبه » وشب قدر«مشبه به»است وجه شبه عبارت ازثواب است یعنی گفتن حقیقت به اندازه شب قدر که نهان است ثواب دارد.
3-بلیغ: تشبیه است که ادات تشبیه و وجه شبه درآن ذکر نگردد مثال:

آدمی کوه است چون مفتون شود
کوه اندرتارحیران چون شــود

طوریکه دیده گفته است که آدمی کوه است ولی ادات و وجه شبه ذکرنگردیده است که آدمی را در وجه شبه بزرگی وشرافت به کوه تشبیه کرده است .
انواع تشبیه به اعتبارمفرد یا مرکب بودن وجه شبه 
1-وجه شبه مفرد:آنست که وجه شبه ازیک تصویر ذهنی تشکیل شده باشد مثال :

رونق کارخســان کاسـدشـود
همچو میوه تازه زودفاســـدشـود

دربیت فوق می بینیم که وجه شبه «کاسد وفاسد»است که هرکدام یک تصویر ذهنی دارد .
2-وجه شبه مرکب:آنست که وجه شبه ازچند تصویر ذهنی تشکیل شده باشد مانند:

یک نفس حمله کند چون سوسمار
پس به سوراخی گریزد درفرار
در دل اوســوراخ ها داردکنــــون
ســرزهرسوراخ میآوردبیــرون

دربیت فوق شیطان را به یک سوسمارصحرائی تشبیه کرده است و وجه شبه آن مرکب است یعنی که گریزو فرار درسوراخ وسربیرون کردن ازسوراخ همه صورت های ذهنی اند.
تشبیه تمثیل: تشبیه که وجه شبه آن ازامور متعدد تشکیل شده باشد مانند:

آلت زرگربه دســت کفشــگر
همچـــودانه کشت کــرده ریگ در

یعنی که ابزارو وسایل زرگررا اگربه دست کفش دوز بدهیم به این می ماند که دانه را در ریگ کشت نماییم ویا به جای دانه در زمین ریگ پاش دهیم
انواع تشبیه به اعتبارحسی وعقلی بودن وجه شبه 
1-وجه شبه حسی:آنست که وجه شبه از امورحسی باشد مانند:

همچـوسنــگ آسیا اندرمــدار
روز وشب گردان و نالان بی قرار

دربیت فوق عاشق راتشبیه به سنگ آسیاکرده است که وجه شبه (بی قراری وسرگردانی عاشق را به چرخش سنگ آسیا مانند کرده است) گردش وچرخش ازمورحسی اند.
2-وجه شبه عقلی:آنست که وجه شبه ازامورعقلی باشد یعنی که حس نشود مانند:

همچـوچوب خشک افتــاد آن تنــش
سرد شد ازفرق جان تا ناخنش

که درینجا عاشق «مشبه» وچوب خشک «مشبه به»است که عاشق ازمرگ و ازدست دادن معشوق خود مانند چوب خشک شده است پس مرگ «وجه شبه»است واز امورعقلی است.
انواع تشبیه به اعتبارمحسوس یا معقول بودن طرفین
1-محسوس به محسوس:که هردوطرف تشبیه (مشبه ومشبه به )ازامورحسی باشد مانند:

آن کنیزک ازمرض چـون مــوی شد
چـشم شه از اشک و خون چـون جوی شد

کنیزک «مشبه»و موی «مشبه به » است که هردو از امورحسی اند.
2-معقول به محسوس:آنست که مشبه ازامورعقلی و مشبه به ازامورحسی باشد مانند:

همچوکوره عشق را سوزیــدنی است
هرکه او زین کوره باشد کوره نیست

می بینم که عشق را دروجه شبه درد و رنج به کوره تشبیه کرده است که عشق ازامور «عقلی»و کوره ازامور«حسی»است.
3-محسوس به معقول:آنست که مشبه ازامورحسی و مشبه به از امورعقلی باشد مانند:

تومثـال شــادی و ماخنـده ایــم
کزنتیجه شــادیِ فرخنده ایــم

دربیت فوق تو و ما«مشبه » ومحسوس اند ولی شادی خنده «مشبه به » ومعقول اند.
4-معقول به معقول:انست که مشبه و مشبه به هردو از امور عقلی باشند مثال:

خشـم تـوتخـم سعِرو دوزخ اســت
هین بکش این دوزخت را کین مخ است

دربیت فوق خشم «مشبه »وتخم سعریا آتش دوزخ «مشبه به »است و هردو ازامورعقلی اند .
انواع تشبیه به اعتبارمفرد یا مرکب بودن طرفین
1- تشبیه مفرد:به آن نوع ازتشبیه گفته میشود که مشبه و مشبه به ازیک صورت ذهنی تشکیل شده باشد مانند:

من چو ابرم تو زمین موی نبات
حق شه شطــــرنج و ماستم ومـات

دربیت بالا من و تو«مشبه »و ابروزمین «مشبه به »اند می بینیم که هرکدام یک صورت ذهنی دارد.
2-تشبیه مرکب:آنست که طرفین آن چند صورت ذهنی داشته باشند مانند:

یک گـروه دیگرازدانش تهی
همچو حیوان ازعلـف در فربهی

یعنی کسانیکه ازعلم دانش و معنویت دوراند به یک گاوکه ازخوردن علف چاق میشود تشبیه کرده است البته صورت های ذهنی متعدد است مرکب گفته میشود.

انواع تشبیه به اعتبارتعددطرفین
1- تشبیه ملفوف:تشبیه است که درآن شاعرچند مشبه وسپس چند مشبه به را ذکرکند طوریکه هرمشبه به مشبیه به خود ارتباط گیرد یعنی به صورت لف ونشرباشد مانند:

دست وآلت همچو سنگ و آهن است
جفت بایـد جفت شـرط زادن است

دست و آلت «مشبه » وسنگ وآهن «مشبه به » است که به ترتیب لف ونشرآمده است .
2- تشبیه مفروق:آن نوع ازتشبیه است که شاعرچند تشبیه بیآورد طوریکه هرمشبه درکنارمشبه به خود باشد مانند :

دولت همچو زر بلا چون آتش است
زرخالص در دل آتش خوش است

که دولت«مشبه »و زر«مشبه به »و همچنان بلا«مشبه »و آتش «مشبه به »است که هرمشبه درکنار مشبه به خود آمده است
3- تشبیه تسویه (مزدوج):آن نوع ازتشبیه است که مشبه متعدد و مشبه به یکی باشد مانند:

هم زمین و بحرو هم مهرو فلک
زنده از وی همچو از در سمک

می بینیم که زمین ,بحر,مهرو فلک «مشبه » و ماهی در دریا«مشبه به » است .
4- تشبیه جمع :معکوس مزوج است یعنی مشبه یکی و مشبه به متعدد باشد مانند:

من چو هاروت و چو ماروت ازحزن
آه مــی کردم کــه ای خـلاق مـن

دربیت فوق من «مشبه» و هاروت و ماروت «مشبه به »است یعنی مشبه یکی و مشبه به متعدداست.

تهیه کننده:صلاح الدین صمیم

دانشگاه بدخشان صنف دوم پارسی دری