آرشیف

هنگامیکه مابه هنراسلامی برمیخوریم وپیرامون ساختمان ها و آثاراسلامی بررسی وتحقیق به عمل می آوریم . عنصرعمده که در آن جلوه گر میشود منار است.

منارهامجموعا روی سه هدف ساخته میشود : 
منار در مسجد اعمار میگردید.
درمرحله دوم منار بخاطراهداف نظامی که ازآن به مثابه محل ترصد استفاده مینمایند که درتأمین امنیت شهرها وکاروان ها ازاهمیت زیادی برخورداراست. ودر مرحله سوم منارها بخاطرنشان دادن عظمت وقدرت امپراطورها وپادشاه ها. درافغانستان هرسه هدف دراعمار مناره ها نهفته است. طوری مثال منارجام به اساس اظهاربرخی محققین در پهلوی مسجد فیروز کوه اعمارگردیده بود. برعلاوه آن عده دیگررا عقیده براین است که منار جام نشان دهنده قدرت وعظمت سلاطین غوری میباشد. 

منار جام 
در 62 کیلومتری ولسوالی شهرک در قریه موسوم به جام.محلی که دریای جام ازجنوب بطرف شمال به دریای خروشان هریرود جریان دارد. درزاویه متلاقی آن دو دریای منارقشنگ به ارتفاع 63.3 مترجلب نظرمیکند.
بانی وموسس این منارتاریخی سلطان "غیاث الدین محمد ابوالفتح بن سام غوری" است که از بزرگترین شاهان غور محسوب میگردید. ولی اولین کسی که به کشف منارجام درقرن بیستم موفق شد"عبدالله ملکیار" والی هرات بود .به قول "شارل کیفر" دانشمند فرانسوی: ایشان منارجام را درضمن سفرهای خود به غورکشف نمود به "احمدعلی کهزاد" مورخ مشهور کشورخبرداد ."شارل کیفر"این مطالب رادرمقاله درسال (1960م) بنام منارسلطان غیاث الدین فیروز کوه نشرکرده است .
بعد "ماریک" دانشمند بلژیکی نیزمنارجام را مطالعه ونتایج مطالعات خویش را درمقاله به نشرسپرد که سرو صدای زیادی رادر محافل علمی جهان ایجاد نمود. لیکن گزارش دانشمند بلژیکی استاد گران قدرآقای خلیلی رامتأثیر وبر آشفته ساخته بود.
استاد محترم این طورمینویسد: دریکی ازمجلات مطبوع کابل مطالعه کردم که منارجام توسط دانشمند بلژیکی درسال (1957م) کشف شده اگرمنظورازکشف وپیدا شدن مناراست این منار سوزن نبود که ازنظرمردم هرات وغورمخفی میماند.
غوروهرات تا چندی قبل درتقسیمات اداری یک ولایت بود ودانشمندان هرات درحفظ واحیای آثار خود علاقه فراوان داشتند .
تاریخ رساله مزارات هرات خود گواهی این مدعا است.کتاب "روضات الجنانم" "معین الدین" وجغرافیای حافظ دراین باب ازمتون معتبرو بی مانند است درسال (1308) هجری درهرات بودم روایات وحتی افسانه هاازغورو آثارآن، ازفارپراز مسکوکاتم، مسجد چهل ستون وقصرنازنین آن می شنیدم که درآن جمله غوری ها وهراتی هاازمنارجام با انواع مختلف صحبت میکرد. ومن درهمان سال درجلداول کتاب بنام "آثارهرات" نوشته ودرهرات طبع کردم. ودرآن ازمنار جام به تفصیل بحث کردم .

نوشته های منارجام 
منارجام دارای هشت ضلع بوده اضلاع آن درمجموع صفحه را تشکیل میدهد که درآن نوشته ها به نظرمیرسد. مثلا درهشت روی پائین منارنوشته طویل مشاهده میگردد که متن نوشته به شکل مدور با کاشی اغازمیگردد.
این متن ازجزءنزذهم قرآن کریم ازسوره مریم انتخاب گردیده ومجموعا (976) کلمه میباشد. درصفحه 3 آیه31،درصفحه 4 آیه 43،درصفحه 5 آیه 54، درصفحه 6 آیه 77،درصفحه 8 آیه 92، درج می باشد.
حک وثبت آیات قرآن کریم بروی کتیبه ها بستگی به هدف وانگیزه ساختمان دارد.
کتیبه اول: متن این کتیبه ازبالا به پائین با کلمات طیبه وشهادتین آغازمیگردد: "اشهدان لااله اله الله محمدرسول الله……"
کتیبه دوم: دراین کتیبه ایه ازقرآن کریم: "نصرمن الله وفتح قریب بشیرالمومنین یاایهاالذین آمنو……"
کتیبه سوم: نبشته کوفی که درقسمت نیمه علیای آن ثبت گردیده عبارت است از:
" السلطان المعظم غیاث الدنیا والدین ابوالفتح محمد بن سام…"
نبشته مرکزی کتیبه ازکاشی است ودران همان القاب وعناوین حک وثبت گردیده است که رسما به آن مخاطب بود .نبشته زیربنا به حدی افتادگی دارد که تنها دو کلمه آن خوانا می باشد آن نبشته به سبک زیبای هنر خطاطی کوفی بافت خورده وازنوع خط برجسته است.
این نبشته ها خیلی ظریف کارگردیده ودقایق نبشته که درفارس به نظرمیخورد دران رعایت شده است. چنان احساس میشودکه نوشته به شکل که انجام یافته بذات خود زینت عمارت را تشکیل داده است.
درسال (1960م) "لی بر" مدیرهیأت باستان شناسی فرانسوی در افغانستان برای مدت کوتاهی درپای منارجام خاک برداری مقدماتی بعمل آورد متأسفانه نتیجه تحقیقات وی تاجایی که اطلاع داریم تاهنوزبه دسترس علاقه مندان گذاشته نشده است.
بعداز"لی بر" درسالهای (1962-1963م) منار جام را ازنظرمعماری که مطالعه کرد.مهندس ایتالوی "اندریابرونو" می باشد. نامبرده درسال (1975م) مأمورشد منارجام راباوسایل تخنیکی ترمیم و ازخطرسقوط نجات دهد.
درسالهای (1970-1971م) مهندس آلمانی "واترهربرگ"به افغانستان سفرکرده ومنارجام را ازنظرمعماری وهنری اسلامی مطالعه کرد.
وی درجمله اروپائیان که منار رادیده یگانه کسی است که عکس های جالب واسناد مهم دیگری از منارجام دراختیار دارد.

ارتفاع منار جام
در رابطه به ارتفاع منارجام درنوشته های داشمندان اختلاف نظر اندک به ملا حظه میرسد.
"گالینه پوکاچینکوا" مولف تاریخ صنایع افغانستان ارتفاع تاریخی منارجام را(60) متر مینگارد .درحالیکه آقای کهزاد بلندی آنرا (70) مترنگاشته است .امادانشمندان دیگرمحترم "غلام جیلانی داوری" مقیم درآلمان وپوهاند "عزیزاحمد پنجشیری" ارتفاع منار جام را(63) متر و(30) سانتی می نگارد.

دراسناد یونسکو گفته شده است که این مناردرسال (1196م) در دوران سلطنت سلطان "غیاث الدین غوری" ساخته شده است اما تا هنوز معلوم نیست که تکمیل منار چند سال رادربر میگیرد.

درشماره ششم کتیبه نشریه انجمن میراث های فرهنگی آمده است که معماری منار جام شخصی بنام "علی" بوده که نام وی دردوجای تحریرشده بود.دربین برخی افراد ولایت غور چنین باورها وجود دارد که سلطان "غیاث الدین"،"علی" را جهت ساختن چنین یادگاری ازسمرقند خواسته بود که اومشتاقانه 7 سال کار کرد تاچنین یادگاری را درآن دوره که امروزخاموش وخلوت به نظرمیاید برافراشت.
در شماره فوق کتیبه درارتباط به ساختمان درونی ونمای بیرونی منارجام چنین مطالب ارائه شده. ازپائین تابالای منارزینه پیچاپیچی دردوکنار داخلی آن بالارفته وبه دالان بالای آن میرسد.
نمای بیرونی مناربه خشت های برجسته فیروزه ئی درخشان ونوار نوشته سوره نزدهم قرآن مجید آراسته شده است. درگزارش کتیبه آمده است که محقیقین دراین ارتباط که ایا منار جام بخشی از کدام مسجد ویاهم نمای ازپیروزی غوری هابوده است.هنوزبه تحقیقات خویش ادامه میدهند.اماتاهنوزدراطراف منارنشانه هایاهیچ مسجد ومدرسه مذه بی کشف نشده است.
ظاهرا گمان میرود که این منار به این شیوه وبزرگی باید درشهری بزرگی بنا میشد نه درچنین دره تنگ ولی این پرسش است که از سالها به این طرف کار شناسان این عرصه رابه خود مشغول ساخته است.
چون منارجام سده های درازی به گونه یک زیبایی فراموش شده ممکن درحال حاضرکه منارجام شمل جهانی رابه خود گرفته محقیقین داخلی وخارجی دررابطه به ابعاد مختلف آن تحقیقات شان را آغازنموده. امید که زوایای تاریک ان روشن گردد حتی مطالب جدید دررابطه به منارجام که تا حال روی ان تحقیق صورت نگرفته به ادراک آن دانشمندان قادر گردند وبه شکل تحلیلی روی آن مطالعات آغازگردد.

سقوط منار جام
خطرهای که منار جام راتهدید میکند عمدتا میتوان بدودسته تقسیم بندی کرد:
خطرهای طبیعی وخطرهای غیری طبیعی 
چنانچه باگذشت سالیان رودخانه هریرود تدریجا ساحل جنوبی خود را تخریب کرده وبسترخود را بسوی منارگسترش داده است.
همه ساله در فصل بارنده گی با افزایش سیلاب ها و بلند رفتن سطح آب رود خانه چنین خطر چندین برابر میشود.
نخستین آزمایش های که درسال (1971م) توسط کارشناسان صورت گرفته است منار جام به اندازه دودرجه به سمت شمال روبه
سوی هریرود میلان پیداکرده است. بناٌ میتوان گفت که منارجام ازسه دهه به اینطرف درخطرسقوط وفروپاشی قرارداشته است ودرجه میلان برای چنین منار بلندی آنهم دروضعیت که تخریب هریرود کماکان ادامه دارد، واقعیت میتوان خطربسیار جدی به شمارآید. 
نگرانی ها درارتباط به آینده منارجام زمانی افزایش یافت که درسال (1955م) کارشناسی بنام داکتر"نجیمی" پس ازیک سفر به منطقه به سازمان حفظ میراث های فرهنگی افغانستان پیشنهاد کرده بودکه هرچه زودتردرامتداد ساحل جنوبی هریرود باید استفاده ازسنگ و سیم دیواری ساخته شود تا منارازخطرسقوط نجات یابد.
ازطرف دیگر خطرهای غیری طبیعی نیز متوجه منارجام بوده آن اینکه کندن کاری خود سرانه دراطراف مناربوسیله ساکنان محل و پروژه راه سازی که ازنزدیکی های منارمیگذرد،همچنان آینده منار به خطر انداخته است، شاهدان عینی میگفتند که وقتا کندن کاری های غیری قانونی دراطراف منارصورت گرفته که منار رامعروض به خطر ساختند، گرچه تااندازه سازمان یونسکوکوشید منارراازخطر طبیعی نجات دهد وتدابیرلازم کاری گرفتند، امانتیجه اطمینان بخش نداشت به هرصورت وقتیکه تدابیرامنیتی استقرار یابد درآن صورت افراد وگروه ها خود سرانه آنجا کندن کاری کرده نمیتوانند.
اما اکثراٌامنیت مناطق آن نواحی مطمئن نمیباشد، بناٌ با استفاده از فرصت افراد غیری مسئول اعمال تخریبی شان را انجام میدهند.

قالینچه که درآن منارجام نقش گردیده است.

خطر سقوط منارجام
با درنظر داشت خطر های طبیعی وغیری طبیعی که متوجه منار جام غورشده است پیش اهاد میگرددکه وزارت اطلاعات وفرهنگ باتفاهم مسئولین امنیتی وزارت دفاع ، داخله وریاست امنیت ملی تصامیم جدی رادرتأمین امنیت ولایت غور ودر حفاظت سایرساحات باستانی کشور که معرف هویت ملی ونمایانگرفرهنگ مادی ومعنوی دوره های تاریخی افغانستان است بیگیرند . تا ازاین بیشتر تاریخ پر افتخار کشوری مان متضرر نگردد.
وازطرف دیگر سازمان یونسکو وسایر نهادهای فرهنگی درکشور جلوابعا دتخریبی طبیعی منار جام را پلان ریزی نمایند وهم زمینه تحقیقات همه گانی را برای دانشمندان داخلی وخارجی در ارتباط به منار جام آماده سازند.

منارجام درفهرست آثار فرهنگی
بازهم درتاریخ باستان شناسی افغانستان روز 27 جون (2002م) روز مهم و پرافتخاربه حساب میاید زیرادراین روزمنارجام جهانی گردید. افغانستان محل تقاطع تمدن های بزرگ درطول تاریخ بوده بناٌ بجا است که گفته شود که این کشور نیز یکی ازارزشمند ترین گنجینه های باستان شناسی درجهان است. به تاریخ 27جون (2002م) جلسه درشهربوداپست ازطرف سازمان اموزش علمی وفرهنگی درجهان راه اندازی شد ومنارجام درفهرست آثارمهم جهان ثبت گردید.
این جلسه به وسیله دانشمند کشورهنگری گردانندگی میشد علاوه برمنار جام هشت اثر وساحات فرهنگی دیگراز کشورهای آلمان،مصر،هنگری،هند،ایتالیا ومکسیکو نیزدرفهرست آثارفرهنگی جهان جا داده شده است که تاحال تقریباٌ 730 اثر یا ساحه فرهنگی طبیعی درفهرست آثار مهم فرهنگی جهان راجسترشده است.
مسئله منارجام درسال (2002م) درسازمان جهانی یونسکو زمانی به گونه جدی مطرح گردید که اخیراٌ "فرانسچسکوباندارین"مدیرمرکزحفظ میراث های فرهنگی جهان وابسته به سازمان ملل متحد ازکمیته ثبت آثار فرهنگی جهان خواست تابه سرعت به درخواست افغانستان برای تثبیت منار جام رسیدگی کند.
ازجمله چهار اثروساحه باستانی منارجام در غور، تندیس های بودا ، حوزه باستانی آی خانم درتخاروساحه باستانی شهرهرات ویژه گی های داشته است که ثبت آن در فهرست آثار مهم باستانی جهان بیشتر جلوه میدهد .
که این خبر بسیار خوش ایند بود، برای مردم افغانستان درعین زمان خبر بدی دراین ارتباط که منار جام فردای همان روز در فهرست آثار فرهنگی درمعرض خطر نیز جاداده شد این بدین مفهوم بوده که خطری جدی منار جام را تهدید میکند.

پیش نهادات
افغانستان کشوری است که قدمت تاریخی آن به چندین هزار سال پیش میرسد ومهد پیدایش تمدن بشری نیز میباشد.
که دردوران قدیم ازسرزمین ما کاروان های تجارتی عبور مینمودند واین سرزمین دارای ساحات باستانی فراوان میباشد که درواقعیت امر این اثرات باستانی ازجمله اسناد تاریخی چند هزار ساله مامیباشد که دردیگر کشورها چنین آثار دیده نمی شود وما باید به آثار باستانی افتخار نموده ودر نگهداری آن بطوری صادقانه تلاش نمائیم.
وهمچنان ازمقامات مربوطه خواهیش مندیم که در نگهداری این آثار با ارزش ازخطرات طبیعی وبه صرقت بردن آن توسط قاچاق بران ماهرجداٌ جلوگیرینماید.تا نشود که یک باردیگرنیزاین آثارارزشمند به یغما بروند. ودر راه ساختن آثار تخریب شده مانند پیکره بوداهای بامیان منار جام درغورودیگر ساحات باستانی تلاش نمایند.

نظرمحمد " طوفان " 9/ 7/ 1391/