نویسنده: پوهاند دوکتور عبدالاحمد جاوید

اوا یل سا لها ی 2002 میلادی وحمل 1381هجر ِی شمسی بو د روز ی مسئو ل دفتر مها جر ین شهر ما آقا ی رشاد " شکر چی" برا یم تلیفو ن کر د ، گفت وقت دار ی یکبا ر بیا ئی بتو کا ر دار م ، گفتم خو ب می آیم و در دفتر ش ر فتم سر میز او اخبا ر و مجلا ت زیا د بو د ، چشمم بروز نا مه آئینه که مد یر مسئو ل آ ن آ قا ی احد عزیز زاده بو د افتا د دید م که بز با ن شیر ین در ی یا فا ر سی است ، بخوا ند ن شرو ع کر د م پر سا ن کر د ، که عر بی خو ا ند ه میتو ا نی ؟ گفتم بلی مگر این دری و فار سی است ، او که خو د ش کُر د ی عر ا قی تبا ر بو د و گفت فا ر سی ز با ن ایرا نیها میبا شدو شما ا فغا نها هم فا ر سی صحبت میکنید گفتم بلی ا و بر ا یم گفت این اخبا ر بر ا ی ما می آید اگر خو استه با شی من بر ا یت نگا ه میکنم ، گفتم خو ب است و چند ین شما ر ه را بر ایم داد و یکر و ز همین شما ر ه را داد که نو روز و سال نو وبها ر نو شته پوها ند دوکتو ر عبد الاحمد جا وید بو د ومن آنر ابسیا ر دو ستا نه واز صمیم قلب واخلاصیکه برای پو هاند صاحب جا وید داشتم نگا ه کر د م وهم استفا ده خو ب کر دم ، درینروز ها با خو د گفتم نشود این اخبا رو نو شته ها از پیشم گم شو د ودو ستان وعلاقه مند ا ن آثا ر پو ها ند جا وید از آن مستفید نشو ند و با ید دو ستا ن وعلا قه مندان آثا ر پو ها ند جا وید از آ ن استفا ده کنند و من کو شش میکنم با همه اما نت دار ی آنرا خد مت دو ستا ن تقد یم کنم ، کم من وکر م شما . 
(سال نو ،نوروز نو وبها ر نو، را برای همه دو ستان ،عزیزا ن ونوروز باوران ووطنداران عزیز خود در هر گو شه وکنار دنیا که هستند ، از صمیم قلب تبر یک وتهنیت عر ض میکنم ، اول ، صحت راکه بهتر ین ،بزر گتر ین وبا ارزشترین نعمت خدا وند است برای شما عزیزان میخواهم ، سال صلح ،صفا ، دوستی وصمیمیت و سر شار از خو شی ها ی دنیا را برای شان آرزو مینما یم ملکزاده )

نو روز –
روز اول ما ه حمل یا روز نوروزابتد ای بها ر است .نوروز بدو گو نه است ، یکی نوروزعا مه ودیگر ی نو روز خاصه .
خد ا وند (ج)دراو لین روزماه حمل ،نو روز عا مه عا لم را آ فر ینش بخشید .هفت کو کب که در تد ویر بو دند بفر ما ن ایزد متعا ل به دور آمد ند با بای آدم هم درین روز خلق شد .در اساطیر آمد ه است که جمشید پاد شا ه افسا نو ی که در شا هنامه فر دو سی یا د شد ه به سیر عا لم می پر د اخت . درین روز بفر مان او تختی برایش ز دند رو به مشر ق ، تاجی بر سر نها دو رو ی تخت خو د نشست و چو ن آفتا ب بر تا جش درخشید نور ی از آن سرزد و جها نر ا نو ر ا نی کر د . مر د م شا دی میکر دند .ومیگفتند این روز نو است . و اما نو روز خا صه روز ی است به نا م فر دا . و در ششم بر ج حمل در همین روز بود که جمشید شا ه بلخی روی تخت خو د جلو س کر د اعیا ن و بزر گان قو م را پذ یر فت و به ایشا ن فر مان دادکه تن ها ی خو د را به آبها ی پا کیزه بشو یند و هر سال در این روز این عمل را تکر ار کنند .به همین دلیل این روز رانو روز خا صه نا مید ند .
جشن نوروز که بنا مها ی عید نوروز و یا جشن دهقا ن یا جشن فرَ ورد ین یا میله بها ر نیز یاد میشود از او ل ماه شمسی آغاز می یا بد.در کشو ر عز یز ما افغا نستا ن کو د کانی راکه درین روز تولد شده اند نوروز نا م میگذا رندو بد یدار دوستا ن میر وندو جوا نا ن نا مزد شد ه بخوا نواده عرو س خود طعا مها ی نوروزی ولباس ها ی نو میفر ستند .مر دم عمو ما با کو د کان خو د تن شانر ا با لبا سها ی فاخرآراسته و به تماشا ی مناظر طبیعت در دا مان صحر ا ودا منه ها میر وندومیو ه مخصوص هفت سین را تهیه و با مرا سم خا ص از آن تجلیل بعمل می آورند .

جهان خون ریز بنیا د است هشدار

سر سا ل از محر م آفر یدند .
موسم گل است و جشن نوروزی

دلتا ن شاد و لب تان خندا ن با د .

نوروزدلستا ن (1) در کشو ر ی با ستا نی ما ریشه وپیشینۀ کهن داردودر درازا ی زمان یکی از گر ا می تر ین جشن ها بو ده است . در اسا طیر پُر جا ذبه وار جمند ما ،اشار ه ها ی به این جشن فر خند ه(2)شده که زیبا ترین آن افسا نه تخت نشینی جمشید است در بلخ بامی (3).بلخ الحسنا(4) بلخ گز ین(5) با بیر قها ی از حر یر سبز(6) .

تا سال عجم را همه بر شمس رود حکم

چو ن آ نکه رود سال ،عر ب رابه قمر بر .

جا وید بما نا د خد ا وند با قبا ل

 بد خو اه وبد اندیش به نقصا ن وضرر بر .(عنصری)

تا حکم سر سال عجم باشد و نو روز

 چو ن حکم سر سال عر ب ماه محر م .

جا وید جهاندار وخدا وند جها ن باش

 تو شا ه به کام دل و اعدات مُنعم .

در ین روز جهان افروز(7) یا ما ، یما یا جمشید در بلخ (باکتر یا، با ختر یش ،با ختر . بخد ی ، بلهیکا) بر سریر سلطنت می نشیند و سخن سر ای نا مد ار عهد غز نوی دا ستا ن آ نرادر سر دفتر دفتر ها و شا هنا مه ها چنین می آورد .

به فَرَ (8) کیا نی یکی تخت ساخت

چه مایه بدو گو هر اندر نسا خت .

که چو ن خو استی دیو بر دا شتی

ز ها مون بگر دون بر افر اشتی .

چو خو ر شید تا با ن میا ن هوا

 نشسته بر او شا ه فر مان روا .

جهان انجمن شد َبِر تخت اوی

 فرو ماند ه از فَرَۀ بخت اوی .

به جمشید بر ، گو هر افشا ند ند

مر آنروز را روز نو خو اند ند .

سر سال نو ، هر ُمزفَروردین

بر آسُوده از رنج تن ، دل ز کین .

به نوروز نو ، شاه گیتی فروز

بر آن تخت بنشست پیروز روز.

بزر گان بشا دی بیا ر استند

 می ورود و را مشگر ا ن خو استند .

چنین جشن فر خ ، از آن روز گار

بما ند ه از آ ن خسر وان یاد گار .

نوروز که سر آ غاز بها ر،جشن طبیعت و زما ن جُنبش وجوشش و کاشت و بر دا شت است با هیچ کیش وآئینی ار تباط ندا رد و حتی به قو ل ابو ریحا ن نا بغه عهد غز نویا ن پیش از جمشید هم نوروز بزر گ و معظم بو د.
در دوره ها ی تا ریخی پیش از ظهو ر اسلا م، سا یه رو شن ها ی از ین روز نگا رین (9)بما رسید ه است ، نقوش و تصا ویر ی که بر دیوا ر ها وجد ار پلکا نهای آبا دا نا با لبا سها وساز و برگها ی گو نا کون ترسیم شد ه ،از نما یند ه گان مختلف قلمرو هخا منشی حکا یت میکندکه چگو نه سیل منسو جات گر انبها ،قا لینهای ممتا ز ،پار چه ها ی زر بفت، گلد انها و آوا نی طلاو نقر ه وسا یر پیدا وا ر هر سر ز مینی از آنجمله با کتر یا و گند ها را(10) به سمت در با ر بعنو ا ن هد یه ها ی نو روز ی سرا زیر میشو د .
آورده اند که در عهد سا سا نیا ن در روز نوروز موبد مو بدان با جام زرین مَی ، انگشتر ی ،دَ ر همی ودینار خسروا نی و یکد سته سبزه نور سته، شمشیر و کما نی ، دوا تی وقلمی که لاز مه سلطنت پندا شته می شد نزد شا ه می آمد وبه ستا یش ونیایش می پر دا خت سپس بزرگان دو لت و اعیان مر د م یک بیک بار یاب می شد ندو بسخنا ن مو بد موبد ان گو ش میدا دندکه خطاب به شاه میگفت .
شا ها دیر زی، شاد باش ، انوشه خو ر به جام جمشید سر ت سبز باد و جوانیت جا ودان .در سنگ نوشته ها ی کو شا نیا ن آ مد ه که آتشی بنا م نو بها ر می افرو ختند و از بام تاشام بشاد ی ونیایش می پر دا ختند . در سینه دو کتیبه کو شا نی نقش است که جشن آغاز سال در کا پیسا ی پر وان پایتخت تابستا نی آ ن سلاسه برگزار می گر دید .
در عهد اسلامی خا صه هنگام فر مانر وای خلفا ی بغداد نوروز خوش آئین با فَرَ و شکو ه خا صی تجلیل می شد . شعر ای عر ب درتهنیت این روز فر خجسته چا مه ها و چکا مه ها ی دلپذیری سروده اند که بنا مٌ نیر زیا ت ٌ معرو ف است حمزه بن حسن اصفها نی در کتا بی بنا م الاشعا ر السا ئر ه فی النیر وز و المهر جان "مجمو عه این اشعار و مبا ر ک نا مه ها که بهمین منا سبت سرو ده و نگا شته شد ه، جمع و تد وین کر ده است . – در روز گا ر عبا سیا ن نو روز عیدی رسمی بو د و مر اسم خر ا ج و باج و سا و در همین روز صو ر ت میگر فت . – در روز گا ر آ ل سا مان نو روز نیز با دبدبه وطننیه شا ند ا ری تجلیل می شداین روز را به جمشید منسو ب مید ا نستند چنا نجه ابو علی محمد بلعمی متو فی 363هجر ی وزیر منصو ر بن نو ح سا مانی بفر مان شاه تا ریخ ابو جعفر محمد بن جر یر طبر ی را به در ی راه راست در آورد که به تر جمه تا ریخ طبری یا بلعمی مشهو ر است . درین اثر گر انقدر روا یتی بدینسان است :
پس جمشید علما را گر د آ ورد که چیست این پا د شا هی را برمن با قی وپا یند ه دارد ؟
گفتند داد گستر ی میان خلق خدا ی . پس داد بگستر د سپس علما را گفت که روز ی داد خوا هی که من مینشینم شما همه نز د من آئید تا هر چه روا باشد مرا بنما ئید تا کنم ، نخستین روز که به داد خو ا هی ر فت " هر مز روز بود " نخستین روز ماه فر وردین . پس آنروز را او نوروز نام کر دند و تا کنو ن سنت جمشید است (12) .
در عهد غز نویان و غو ر یان اینروز عا لم افروز با چنا ن ابهت و جلا ل بر گزار میگر دید که نظیر آن درهیچ یک از دورۀ های تا ریخی مشر ق زمین دیده نشد ه است تا ریخ بیهقی و دواوین سخن سر ا یان آن عصر گو ا ه راستین مد عا وشا هد قو ل ماست .
دردفتر ها ی آ ن ز ما ن از شعر سرا ئی ها ، هنر نما ئی هاو طبع آز ما ئی ها ی ار با ب ذو ق و در یا فت صله ها از شا ها ن و امر ا،از هدا یا ئ نو رو ز ی بزر گا ن و فر مان روا یان بدر بار و چگو نگی تفو یض منا صب و خلعت ها،تخفیف میعا د زند انیا ن یا عفو آنان تا مجا لس سور و سرور ،پا یکو بی و سر مستی یا د شد ه است . در همین عهد غز نویان بود که از حُسن تصا د ف سا ل نوکه از لحا ظ گر د ش خو ر شید و ما ه به فصل چها ر گا نه سیر میکر د و ما نند عید اضحی و عید فطرهر سال تغیر می یا فت .در نو روز یا روز نخستین سال به نقطۀ اعتدا ل ربیعی قر ار گر فت به بیا ن دیگر جشن بها ر که فصل گل و ریحان و سر سبز ی بو ستا ن است با عید نوروز که یا د گار روز گا ر با ستان بو دیکجا شدآئین وتشریفات هر دوآوا نیکه شب و روز برابر بود ، تو ام آ ن بر گزار گر دید . فر خی درین ابیا ت اشاره به اقترا ن جشن نو روز وماه فر ور دین دارد.

از ین فر خُنده فر وَردین و خُر م جَشن نو روزی .
نصیب خسرو عا دل سعا دت بادو پیروزی .

ویا ـ فر خند ه با د بر ملک این روز گا ر عید

این فصل فرّخجسته و نوروز دلستان.

از همین با بت است که ما زیبا تر ین و دل انگیز تر ین شا د باش ها ی جشن نو روز و وصف بها ر رااز اشعا ر شعرای همین عهد می بینیم از میا ن 214 قصید ه فر خی صد و اند قصید ۀ او در ستا یش مظا هر طبیعت ،تهنیت بها ر ونوروز است. فر خی سه تر صیع بند معر و ف دارد که هر سه دربیان شکو ه بها ر ونشاط و عشق سروده شد ه است. از جمله 57 قصید ۀ منو چهر ی بزرگتر ین ستا یشگر طبیعت . 20قصیده اوو از 11 مسمطش5 مسمط اودر تصو یر منا ظرووصف جلو ه ها ی بها ر و یا د ومبا ر کباد نو روز است . این مو ج واوج ستا یش در اشعا ر شعرا ی دیگر آ ن ز مان مانند عنصر ی بلخی ، مختا ر ی غز نوی ، سنا ئی غز نوی و دیگران نیز بمشا هد ه میرسد . باز در سال 471هجر ی قمر ی( 1079میلا دی 458 شمسی) در عهد ملک شا ه سلجو قی او ل فر ورد ین ما ه با سال نو برابر افتا د این بارسلطان دو ر اند یش سلجو قی عد ه ای ازُمنجمان وریا ضی دانان بزرگ چو ن ابو المظفر اسفزاری هروی ، عمر خیآم و ابو الحسن لو کر ی و عبد الر حمن خا ز نی را مأ مو ر کر د تا تقویم شمسی را تر تیب دهند و نا همآ هنگی ها و نا ر سا یی ها ی گاه شما ر ی قمر ی را که از رو ی رو یت هلا ل صو ر ت میگر فت به حسا ب و رصد ، جبرا ن کنند بناً با اساس محا سبات خو بی آ غاز سال در نقطۀ اعتد ال ربیعی برابری شب وروز در او ل بها ر بطو ر دا یم وثا بت قرار گر فت ، وروز او ل سال و سر آغاز فصل بها ر شد و یکی از طبیعی تر ین وسر افراز تر ین اعیاد جها ن .
در عهد فر مانر وا ی آل بابر، وتیمو ریان هر ا ت و سلا له کر ت نو روز جمشید ی از چنا ن احتر ام و عنا یتی بر خو ر دار بود که در مر اسم تا ج گز ار ی و سالگر د جلو س شا ها ن در ین روز پر نشا ط و افتخا ر آمیز برگزار می گر د ید . شا ها ن افغا ن چو ن لو د یها وسو ر یها و خلجی ها نیز این روز پر میمنت را نیز گر امی مید اشتند که یا د وذکر آ ن در مطا وی اسنا دو آ ثا ر آن محمو د رفته است .
مر د م تا امروز روز مقد م میمو ن نو روز را به عنو ا ن جشن ملی ، روز د هقا ن ، سر آغاز فصل بها ر ، زمان تجد ید حیا ت طبیعت ، در شهر ها وروستا ها با هلهله وشا دی فر ا وا ن جشن میگیر ند و بصو ر ت بسیا ر طبیعی وسنتی مر ا سم نو روز را که گنجینه ای از آئین ها ی دلپذ یر است از نها ل شانی و قلبه کشی تا سمنک پزی و تهیه هفت میو ه بجا می اورند .
چنا نکه مید انیم آوا نیکه نو روز در کشو ر افغا نستان و ایر ان بعنو ان بزر گتر ین عید ملی با مر اسم وآداب خا صی وباشکو ه هر چه عظیم تر تجلیل میشد متأسفا نه بر گزار ی این جشن در پنج کشو ر آسیا ی میا نه از بکستا ن ، تا جکستان ،تر کمنستا ن ،قزاقستان و قرقزستا ن منع بو ده است ، اما با و جود سختگیر ی ها این روز بنا م فا ر سی آ ن ٌ نو روزٌ بر سر زبا نها بود و مر د م آ ن ولا این آئین مشتر ک اجتما عی و مر دمی را نها نی استقبال میکر دند و بعضی مر اسم آنر ا پنها نی بر نگ وآهنگ دیگر بر گزار مینمو دند. این کشو ر ها پس از حصو ل استقلا ل دو بار ه این سنت دلپذ یر نیا کا ن فر زا نه خو د را احیا کر دند. و اکنو ن آنر ا بعنو ان جشن وبیر م (تُرکها وترکتبا ر ها عید ر ا بیرم میگو یند) پذ یرا می شو ند و فر ارسید ن آنر ا به یکد یگر شا د باش و مبا ر ک با د میگو یند .
درچین خا صه درشهر ها ی چو ن کا شغر ، ختن، تاشقر غان ولا یت سن کیا نگ که بیش ازده ملیو ن مسلمان قز اق،ایغو ر ، قرقیز و تاجیک در آ ن مناطق بسر میبر ند از سالیا ن دراز با ین سو آمد آ مد بها ر و نو روز پیرو ز را گرا می می شما ر ند و در آستا نۀ این فصل به پا ک کا ر ی ،خا نه تکا نی ، رنگما لی و تز ئین بیر و ن ودرو ن خا نه ها پخش شیر ینی ها ی گو نا گو ن و دو ختن لباس های نو می پر دا زند و با ین تر تیب حلو ل این روز را که ٌ شگو ن بها ر ً می نا مند ، اسقبال می کنند ..
نو روز در قلمر و خلا فت عثمانی بعنو ا ن یک عید رسمی در سرا سر تر کیه شنا خته می شد . در زمان سلطا ن احمد سو م جشن نو روز یکی از چها ر عید در با ر عثمانی بشما ر میز فت . در عر ا ق و سو ر یه و سا یر متصر فا ت سا بق عثما نی این جشن و بیر م از تو جه مر د م دور نما ند ه بو د .- در گا ه نا مه های سو ر ی و لبنا نی در ستو ن و وقایع ایام نو روز سلطا نی یک روز بعد از نوروز فعلی ر قم میخو ر د . در هند نو روز بو یژه در عهد با بر ، اکبر جها نگیر و شاه جها ن مقا ر ن با مر اسم جلو س سالیا نه تجلیل میگر دید . درآ ن روز شهر را آ ذ ین می بستند ، دیو ا ر ها و ستو نها ی دربا ر را در قما ش و پر د ه ها ی مصو ر میگر فتند و سرا سر کاخ و حیا ط را زینت مید ا دند و بار گا ه وشکو هی شا هی بنو عی می آ راستند که به قو ل تا ر یخ نو یسان نظار کیا ن را از مشا هد ه آ ن حیر ت به حیر ت می افزود . صحن دو لت خا نه ها و دیوار ها را به شا ه میانه ها ی زردو زی و زر بفت تر تیب مید ا دند . شب ها را با فا نو س ها ی رنگی می آرا ستند . تختی از طلا را که با یا قو ت ولایی مر صع میبو د در آ ن میان می نها دند وآ نر ا برا ی جلو س آ ما ده می سا ختند .
او رنگ زیب شا ه متحجر و متعصب هند رسم وآئین نو روز ی را درآ ن سر زمین بر اند خت و زمینه برا ی شگو فا یی جشن ها ی هنو د مانند بنست ، هو لی و دیو الی مسا عد ساخت . او خو د ر فت واین مظلمه تا ابد بگر د ن او با قی ماند . در کشو ر ارو پا یی خا صه انگلستا ن هم سال نو همان اول فروردین یا حمل یا 21 ما ر چ بو د که بعداٌ بنا بر ملا حظا تی آنرا بد نبا ل عید مسیح یا کر سمس قر ار دادند چنا نچه سال ما لی انگلیس هنو ز هم 21 ما ر چ است .
اسا می ما ها ی سبتمبر سیپتال ( هفت) اکتو بر اوکتا گو نال (هشت)نومبر نووینا (نه ) دسمبر یا( ده )دیس که به تر تیب معا نی ما ها ی هفتم و هشتم و نهم و دهم سا ل را میر سا ند یا د آو ر سا لهای است که آن سالها از فروردین یعنی ما ر چ شر و ع میشد ه نه از جنو ر ی .
چو ن نورو ز عمر ی بد راز ی اقو ا م آ ریا یی دارد و ریشۀ عمیق در تا ر یخ و فر هنگ ما ازآن لحا ظ بسیا ر ی از رو یدا د ها ی جا لب تاریخی ، و دینی واسا طیر ی را به آ ن مر تبط مید ا نند .مثلاٌ میگو یند خد ا وند آد م را درین روز آ فر ید ه . درین روز کیو مر س (گر شاه) یا نخستین بشر رو ی زمین بزعم آر یاییا ن بپا د شا هی ر سید ه . در همین روز نیشکر بد ست جمشید شکسته و خو ر ده شد و آ بش معلو م و معر و ف گر د ید که ازآ ن شکر سا ختند (از همین با بت است که خو رد ن شکر در نو روز وهد یه کر د ن شکر از راه تبر ک بیکد یگر مر سو م شد )در همین روز زر د شت بعمر30 سی ساله گی دین بهی را آشکا ر کر د .
در همین روز است که کشتی نو ح از طو فا ن بلا جُست و بر کو ه جو د ی نشست . گو یند در همین روز حضر ت مو سی وحی گر فته است . آور د ه اند که حضر ت عیسی به پیغمبر ی مبعو ث گر د ید .ودر همین روز نو روزحضر ت سلیمان انگشتر خو د را که راز حشمت و حکمت او بو د بعد از چهل روز باز یافت و یا خلقت آد م در همین روز پا یان یا فت و ـ ـ ـ ابو ریحا ن در آ ثا ر البا قیه (ص 325)بر وا یتی از قو ل عبد الصمد بن علی نقل میکند که در نو روز جا م سیمین که پُراز حلو ا بو د بر ای جد ش پیغمبر اکر م ص هد یه آ ور د ند . آن حضر ت پُرسید که این چیست ؟ گفتند امروز روز نو روز است.پر سید نو روز چیست ؟گفتند عید بزر گ ( آریائیان) ایرا نیا ن است . فر مو د آر ی که در ین روز بو د که خد ا وند عسکر ه را زند ه کر د . پُر سید ند . عسکر ه چیست ؟فر مو د عسکر ه هز ا را ن مر د م بو د ند که از تر س مر گ تر ک دیا ر کر د ند و سر به بیا با ن نها دند و خد اوند به آ نان گفت بمیر ید ، بمُر دند . پس آنها را زند ه کر د و ابر ها را فر مود که به آنان ببا رد و از اینرو ست که پا شید ن آ ب در ین رو ز رسم شد ه . پس از حلوا تنا ول کر د و جا م را میان اصحا ب خو د قسمت فر مو د و گفت کا ش هر روز بر ما نو روز بو د .ظاهراٌاین نخستین با ر است که وا ژه نو روز بز با ن مبا ر ک جا ر ی شد و به عر بی راه یا فت .
این روا یا ت نه تنها نو روز را عزیز کر د بلکه به بقأ ودوا م آ ن افزود .- با ز در روا یا ت آمد ه که در ین روز پیغمبر اکر م ص در موضع غدیر خم ،حضر ت علی را به خلا فت منصو ب کر د .- با ینصو ر ت روز نوروز مصا د ف است با سلطنت صو ر ی مولای متقیا ن . این ابیا ت کا شف از همین تقا ر ن است :

نوروز از آ ن شد پُرسحف،هم صا حب عزو شر ف . 
کا نروز سالار نجف آمد به تخت سر ور ی .

هما یو ن روز نو روز است امروزو به فیر و زی .
بر او ر نگ خلا فت کر د شاه لا فتی مأوا .

شهنشاه غضنفر فر ،یل بنگ آویز اژدر در

امیر المو منین حیدرعلی عالی اعلأ .

بهمین منا سبت است که که در روز نو روز جهند ۀ شا ه ولا یت مآ ب بر افر اشته میشو د و بر ای چهل روز مر اسم نو روز بنا م جشن گل سر خ در مز ا ر شر یف بر گز ار میگر دد. 
در عهد سلطا ن سنجر سلجو قی متو فی 552 هجر ی در مرو اسنا د و وثا یقی پید ا شد که حا کی از صو ر ت انتقال تا بو ت مبا ر ک حضر ت علی کر م الله وجهه به بلخ بو د .- بمو جب این اسنا د گو یا اما م جعفر صا د ق علیه السلام به ابو مسلم دستو ر داده که جسد مطهر جد ش را از نجف به بلخ انتقا ل دهد تا زما نیکه فتنه خو ا ر ج آ را م گیر د که آنگا ه آنرا بمد ینه منو ر ه انتقا ل دهند – ابو مسلم چنا ن کر د و جنا ز ۀ مبا ر ک را نها نی به بلخ آور د و در خو اجه خیر ا ن از نظر خوا ر ج پنها ن نگهد ا شت . 
در ز مان احمد قما چ وا لی بلخ سال 548 هجر ی دو سنگ رخا م پد ید ار گشت که کتا به آ ن این بو د هذ ا ولی الله علی اسد الله ا خ رسول الله وقتی سلطا ن سنجرسلجو قی آ ن دو کتیبه را دید امر فر مو د تا بنا ی بجا ی آن سنگ آ با د کنند . این ابیا ت بر لو ح سنگ نگا شتند .

گیتی به آستا ن او میبر د پنا ه

دور ان بخا ک با ر گهش میخو رد قسم .

گشت از ظهو ر رو ضۀ رضوا ن مأ ب او

خاک زمین بلخ به از گلشن ارم.

رو ا یت دیگر آ نست که مز ار حضر ت علی را در نجف گو یا ها رو ن الر شید در سال 157 هجر ی در موقع شکا ر یا فته بو د ودر سال 366 هجر ی عنصر الد وله دیلمی عما ر ت بر آ ن سا خت و سپس غا زا ن خان آنر ا زینت ووسعت داد.. در قرن نهم بزرگان عهد بشمو ل امیر علی شیر نو ا یی بز یا ر تگا ه ر فتند و مزار و لو حه سنگ مبا ر ک را پیدا کر دند وبار گا هی از کا شی ها ی زیبا برآن افر اشتند . علی شیر که در رأس هیا ت قر ار دا شت اطلاع مفصلی از ین حا دثه عصر بدر با ر هر ا ت نوشت وشر و ع اطلا عیه خو د را به این آیۀ متینه نمو د . بشر المومنین بان لهم فضلاٌ کبیرا ( آیۀ 48 سو ره الا حز ا ب ) تر جمه بشا ر ت دهید مو منا ن را که بر ا ی آ نا ن از جا نب خد ا بخشا یش بزر گ آ ما ده است . از آنروز به بعد شهر بلخ بنا م مز ار شر یف مسمی و معر و ف گشت واز آ نرو ز تا امر وز زیا رتگا ه اهل دل وار با ب نیا ز است.

جا می به نکته چنین اشا ر ه می کند :

گو یند که مر تضی علی در نجف است

در بلخ بیا ببین که بیت الشر ف است .
جا می نی عد ن گو ی و نی بین ا لجبلین

خو ر شید یکی و نور ش از هر طر ف است .

نو ا یی قصید ه بلند بالا یی بهمین منا سبت سر و ده است که مطلع آ ن اینست .

بز م می در کا م درد آشا م بلخ آ مد پد ید .

اینهمه آغا ز از انجا م بلخ آمد پدید .

آنجا که میگو یند :

گو هر ی غا یب شد اندر قعر در یا ی نجف .

وین ز ما ن از قبه اسلا م بلخ آمد پد ید .

ثا نی خلد بر ین یعنی مز ار شا ه دین .
در مقا م لا ز م ا لا کرا م بلخ آمد پد ید .

جا می بمنا سبت ظهو ر ی تر بت مو لا ی متقیا ن غز لی نیز دار د که دو بیت آغا ز ین آن اینست.

گنجی و خا ک بلخ سپر آشکا ر کر د

آنر ا وسیلۀ شر ف روز گا ر کر د .

آن گنج مر قد اسد الله غالب است

آنکو جها ن به بند ه گیش افتخا ر کر د .

و قتی سلطا ن حسین میر زا با تن رنجو ر و وغلتا ن خو د را به موضع مد فن مبا ر ک ر سا ند التجا نا مه با گر یه وصد ا ی بلند خو ا ند که مطلع آ ن این است :

بر در ت آمد ه گد ا ی بینو ا سلطا ن حسین –. ر حم کن بر حا ل این مشتاق ای شاه کرا م. عد ه ای این بیت مو لا نا را نا ظر بر همین مو ضو ع مید ا نند.

یا د م نیا ید آ ن چنا ن کی منت از ر ضو ا ن کشم .
تا کر د ه در بلخم گز ین آنجا ن شرینم وطن .

همچنین این بیت انو ر ی هم اشا ر ه بهمین مز ار مبا رک و هم اشا ر ه بمنز لگه قا ضی حمید الد ین بلخی ، هر دو مید انند:

افتخا ر خا ندا ن مصطفی در بلخ ومن. 
کر د ه ام مسلما نی اند ر خد متش هم بو ذر ی .

ا بو المعا نی بید ل در ین معنی گو ید :

ز اقبا ل عر ب غا فل مبا شید ای عجم زادان .
سر یر اقتد ار بلخ هم شاه نجف دار د

هر چند سینه عا ر فا ن مز ار سالا ران دینست باز هم بید ل میگو ید :

از ما مقا م و مد فن بید ل مکن سر ا غ

هر جا که بو ی دل دهد آنجا ی بید ل است .

• دیگر ی را جع به همین مو ضو ع گفته :

در ین صحر ا بیا و پُرس و جو کن

ز هر خا کی کمی بر دار و بو کن .

زهر خا کی که بو ی عشق بر خا ست

یقین دان مد فن لیلی هما نجا ست .

گر ا مید ا شت و تجلیل ازروز ها ی آغا ز سال در بین قبا یل و عشا یر پشتو ن اعم از شهر نشین ،دهنشین،چادر نشین و کو ه نشین کم وبیش تفا وت دارد بطو ر عمو م در آستا نه بها ر بزر گر ا ن ودهقا نا ن با استفا ده از فصل مسا عد و آب هوا ی گو ا را به کشت وزرع و،شخم زنی وقلبه کشی بذر افشا نی و نها ل شانی می پر داز ند ،بخا نه وجا مه خود تو جه میکنند لبا سها ی نو وپا کیز ه می پو شند و از خو یشا ن و عزیزا ن با کما ل مهما نواز ی که خا صه وخصلت آنها است پذ یرای میکنند و خوا ن وسفر ه خو د را با طعا مها ی لذیذ میآ را یند مثلا در وادی هیر مند خو رد و بزرگ در ایا م عید و جشن و روز ها ی آدینه در نا حیه خلیج جمع می شو ند وبسو ر وسرور می پر داز ند . اها لی قند ها ر هم در چنین روز ها به تفر یح گا ه با با ولی وهیر مند می آیند ودر نز هتگا ه خلیج بخو شی و سا عت تیر ی مشغو ل میشو ند در همه ا حو ا ل ز نها در گو شه فر ا غتی برا ی خو د محفل جد ا بر پا میسا ز ند و میله میکنند .
بزرگتر ین تفر یح و سر گر می همه پسند جوا نا ن درمو سم بها ر نشا نگیر ی ، نیز ه زنی ، وحلقه ربائی،رقص و اتن ملی است. صدا ی آهنگین دهل با آواز دل پذیر ُسر نا فضا را پر از نشاط وشادی میسازد . در بسا نقا ط روستا ئیان در نو روز وروز ها ی عید جهت خشنو د ی ار واح گذ شته گا ن بزیا رت قبو ر میر وند واتحا ف دعا و طلب فتو ح میکنند ونشا ن مید هند که که در روز ها ی خو شی زنده گی خو د هم بیاد آنان هستند .بعضی از زایران در طا قچه ها ی زیا رت شمع رو شن میکنند وبعضی دیگر چرا غک ها ی در چرا غدانها میگذار ند. عده ای بر سم نذر ونیاز نیتی خا صی بد ل می پر ورا نند وتکه وپاره ها ی را بر تو غ یا شا خه ها ی در خت مزار می آویزند . سُر مه کر دن چشم،خضا ب مو ی وحنا کر دن دست وپای کودکان وجامه ها ی رنگا رنگ اطفا ل در چنین موا قع خا صه در شهر ها وروستا ها جلو ه خا صی دار د . در ولا یت ورد ک جوانان به پیشواز ماه رمضان وروئیت هلال بکوه بر میشو ند وهیز م جمع میکنند و آتش می افرو زند که یا د آور جشن سو ر ی وجشن سده است که حا لیا رنگ مذ هبی گر فته.
لند ی ها ی زیا دی در وصف بها ر داریم ، ازآن جمله است .

دگل گلا ب دگل دپاره

انجو نی ولاری دبا غوان سلام کوینه .

لیلا په با غ کی مسته گر زی

تیکر ی نشته مخ په پانو پتو ینه .

دنوروز صفت په باغ دی په صحراهم

نو را نی یی شی له فیضه دا هم (خوشحال)

شعرا ی گرانقدر پشتو سروده ها ی زیبا و دلنیشی در ستا یش بها ر و جلوه ها ی طبیعت دارند مثلا کا ظم شیداقصید ه ای قریب دوصد بیت در وصف بها ردارد بدین مطلع:

بیا تحو یل شو دحمل گو ره آثار

شگفته په هر طر ف تازه بها ر.

غز ل عبد القادر خان ختک بردیف گل بسیا ر معر و ف است .

شگفته په با غ وراغ شو دبها ر گل

هم په بام هم په کو چه هم په دیوار گل.

معز الله مومند وایی:

گل په سر، پیا له په لاس کشی،نگار راغی

مبا رک،می پر ستا نو بهار راغی.

شمس الدین کا کر از فرارسیدن نوروز ابراز شا دی میکند:

راشه راشه زما شمع دل افروز

منتظر دی دراتلو ته یمه شب وروز .

سخت هجران دزمستان را با ند ی تیر شو

زرمی شاد کره اوس دوصل دنوروز.

عبد الر حیم هو تک غز ل زیبا یی در وصف نو روز دارد :

که شا مار زلفی شانه کا په نو روز

کُل عالم به دیوانه کا په نوروز .

دمجنو ن په سیر به سر ی ،نار ی وکر م

که لیلا مخ را شکا ره کا په نوروز.

تل به مست و ی په مجلس کی د رندانو

که مأوا،سوک په میخانه کا په نوروز.

زا هدا ن تلاش پر زُهدوپر تقوا کا

عا شقان یی ننداره کا په نو روز .

له سا قی سخه پیا له، پردهن اکشیزده

چه له مّی پُره پیاله کا په نوروز.

زاهدان که له نیشی دمّی خبر شی

خپل وطن به میخا نه کا په نو روز .

ای رحیمه له رندانو سر ه اکشینه

گو ند ی مست دی په پیا له کا په نو روز .

دو کتا ب بز بان پشتو دار یم بنا م جشن نوروز ی وبها ر نو روز ی که گلچینی از شعرا ی معا صر مؤ لف نو رو ز است . در ین مجمو عه ها اشعا ر ی در وصف بها ر ونوروز نیز در ج است .خلا صه نوروز جشن بسیا ر طبیعی و وملی ، سراسر ی افغا نستا ن است . این سال وهمه سالها برا ی مر دم ستمد یده و رنج کشید ه ما سال هما یو ن ، مبا ر ک ، پُر میمنت و بر کت با د .

از ین فر خند ه فر ور دین وخُر م جشن نو رو ز ی .

نصیب ملت افغا ن سعا دت با د پیروزی .

(1)فرخنده باد بر ملک این روز گا ر عید

وین فصل فر خجسته ونوروز دلستان (فرخی)

(2)از ین فر خند ه فر وردین وخُر م جشن نوروز ی .
نصیب خسرو عا دل سعا دت باد وپیروز ی . (فر خی)

(3) با می ،با مین که صفات بلخ است ازریشه واصل بامیک پهلو ی بمعنا ی در خشان، زیبا وبا شکوه است چنانکه در واژه ها ی با مداد،بام – سحر- وبامیان نیز دیده میشو د ، نا صر خسرو لفظ بامین را چنین بکا ر بُرده است :
گو ید که فلان فقیه گفته است آنفخر امام بلخ بامین .
در آثا ر عر بی ودر ی بلخ باین صفا ت والقاب یاد شده:
بلخ الحسنا(زیبا) بلخ بهیه (روشن ) بلخ غرا (درخشان ) ام البلاد ( مادر شهر ها) جنته الارض (بهشت رو ی زمین)، خیر التراب (بهتر ین خا ک زمین)، قبه الاسلام(مرکز،جایگاه وجلوه گاه اسلام ) ( قُبه به بنای گو یند که سقف آن گر د وبر آمده با شد مانند قُبه خُضرأ که کنا یه از آسمان است ) نا صر خسرو بلخ را از همین با بت خانه حکمت گفته است:

حکمت را خانه بو د بلخ و کنو ن

خانه اش ویران وبخت وارو ن شد .

(4) به بلخ گز ین شد بدان نو بها ر

که یز دا ن پر ستا ن آنرو ز گا ر .

مر آن خانه را داشتند ی چنا ن

که مر مکه رااین زمان تازیان .

(5) بلخ در او ستا بدین عبا رت وصفت یا د شده .

Bakhdium- sariram- ordovo .

(6)شهر زیبا با بیر قها ی بلند – پر چم ها ی افرا شته .
(7) صنعتی است که در توا ریخ هند مانند جها نگیر نامه، اکبر نامه و…به نو روز داده اند .
(8) فره ایز دی نو ریست که از جانب خدا یتعالی بر خلا یق فا یزمیشو د که بو سیله آ ن قادر شو ند بریا ست،حر فه ها وصنعتها واز این نو ر آنچه خا ص است به پاد شاهان بزر گ عالم وعاد ل تعلق گیر د . 
(9) از پی تهنیت نو روز آمد بَر شاه- 
سَدۀ فَرُخ روز دهم بهمن ماه –
به خبر دادن نوروز نگا رین سو ی میر .
سیصدوشصت شبا نروز همی تاخت براه (فرخی) .
(10) گند ها را اطلا ق می شده بر حو زه کا بل تا پیشا ور که دارا ی مدنیت درخشان بود وصنعت گر یکو وبو دیک. – پیکر تراشی که آمیزه ای از شهر یو نا نی والها مات بو دا ئی بو د- نمو نه هنر وهنر مند ی این واد ی است .
(11) یبا تا شا د بگذار یم بستا ن غز نین را –
مکن بر من تباه این جشن نوروز ی خو ش آئین را-
(12) خیام در نو روز نا مه گو ید : جمشید جواهر از معا دن بیرو ن آورد وسا لح ها وپیرایه ها همه او ساخت وزر ونقره ومس وسر ب از کانها بیرو ن آورد وتخت وتاج وباره وطو ق وانگشتر ی او همه بد ست آورد پس در ین روز که یا د کر دیم ،جشن ساخت ونو روز نا م نها د. ابو سعید عبد الحی گر دیز ی در زین الاخبا ر ( تألیف در عهد عبد الشکو ر بن مسعو د غز نوی )
میگو یند این روز را روز نو گو یند زیرا سر سال روزنه ها افتد .وسلام