آرشیف

 
 (این مقا له ۴ جوزای ۱۳۷۹ تحریر و در شمارهء دوم ماههای جوزا – سرطان سال ۷۹ خورشیدی مجله وزین تعاون به نشر رسیده است۰ با انکه وضیعت منار از هرنګاه نسبت باسال تحریر این مقالت تغیر کرده،خواهان قامت رسا وقرنها طول عمر به این سمبول یادګار عظمت نیاکان مان هستم، نشر مجدد انرا غرض مطالعه دوستان خالی از ثواب نمیدانم۰ چیزی را که من در ان مقطع زمانی بخاطر خدمت به منار جام وسایر اثار تاریخی کشور انجام داده میتوانستم،مسلمأ چیزی بیشتر از  تحریر این مقاله نمیتوانست باشد۰) (حیدری)
 
افغانستان با قدامت تاریخی و مدنی بیش از پنجهزار سالهء خود در تاریخ تمدن اسیای میانه موقف شایانی دارد۰ هر ګاه به کانونهای تمدن وفرهنګ بشری از لحاظ ارزش تاریخی آن نظر اندازی کنیم، در مییابیم که افغانستان پنجمین کانون تمدن بشری بعداز مدنیتهای بین النهرین وسرزمین کلده،مصر،سواحل شرقی بحیرهءمدیتراته وفلسطین وچین، محسوب شده واز مدنیتهای هند،یونان وروم سبقت تاریخی دارد۰
     درتاریخ تمدن وفرهنګ این سرزمین میراثهای فرهنګی وتاریخی غور وغوریها ازمقام ومنزلت شامخی بر خوردار است۰ نام سرزمین غور در اثار مورخین وجغرافیه نګاران عرب وغیر عرب به کثرت امده است۰ سلسلهء امرا وسلاطین غور که به به ملوک الجبال(غور شاهان) نیز مشهورند، درتاریخ وطن ما مقام برجسته داشته ونسبت به عظمت و حشمتي که داشتند،ازمفاخر این سرزمین بشمار میروند۰ این سلسله، سلاطین و شاهان مقتدر وبزرګی داردکه هریک به نوبهء خود مصدرخدمات بزرګی شده اند۰ (۱)
    ګرچه تاریخ سرزمین افسانوی و مردخیز غورطوریکه شایسته است،تاحال دقیق روشن نګردیده که علت عمدهءانرامیتوان در عدم موجودیت اسناد فراوان، شواهد ومدارک تاریخی وتحقیقات باستانشناسی دانست۰ جای شک نیست که اسناد فراوان ازدوران عظمت امپراتوری بزرګ غوریها باقیمانده، امابدلیل انکه ناحیت دور افتاده بوده، طور لازم در جمع اوری اسناد کتبی وغیر کتبی ،در
وقت وزمانش توجه صورت نګرفته است۰ قبل برین باید تذکار دادکه حملات ویرانګرانهء چنګزیان نه تنها در اتلاف اسنادګرانبهای تاریخ غور،بلکه در
تخریب،حتی محوکامل اکثریت ابدات تاریخی ان تاثیرات سوء وجبران نا پذیر بجاګذاشته است۰ ازجمله میتوان محوکامل شهر فیروزکوه ویاهم فیروز اباد را که از جملهءمعروفترین،مستحکمترین ومعمورترین شهرهای غوروپایتخت امبراتوری غوریها بوده،نامبردکه امروزتعدادی ازمحقیقین،مورخین وباستان شناسان درتعین حدود وموقیعت ان دچارتردیداند۰ جای شک نیست که فیروزاباد بقول امیر تیمور ګرګان(۲) همان تیوره یعنی غوراصلی است۰ باانهم اختلاف نظر هایي وجود داشته است۰
    ازیادګارهای عصر غوریها یکی هم منار مشهور جام است که زیاده ازهشتصد سال به اینطرف بحیث سمبول عظمت، شان وشوکت غوریها درلب دریای خروشان هریرود قد برافراشته است۰ منار جام که ازحیث عظمت معماری وتزئینات عالی ونوشه های کوفی خود، بقول استاد پنجشیری بعداز قطب منار دهلی به ارتفاع ۷۳ متر که از جملهءعجایب هفتګانهءجهان محسوب میګردد،ومنار بخارا که ۶۵ متر ارتفاع دارد وباز هم بقول اوکه«این هردومنار نیزاز شاهکارهای احفاد غوریها محسوب میشود»ازبزرګترین وباعظمت ترین منار ها درجهان شمرده میشود۰ (۳)
    منار قشنګ و با عظمت جام در قریه يی موسوم به جام در ۶۲ کیلومتری شمالشرق ولسوالی(بخشداری)شهرک ولایت غور،درلب دریای هریرود به ارتفاع۳،۶۳ متر توجه همه را بخود جلب میکند۰ تاریخ دقیق  اعمار منارمذکور معلوم نیست۰ عده يی از مورخین ونویسنده ګان تاریخ تعمیر انرا بین سنوات«۱۱۹۳ – ۱۲۰۲ »میلادی مینګارند۰ اما آنچه کاملأ مسلم است، انست که بانی این یادګار تاریخی امپراتور بزرګ غور(خراسان زمین) سلطان معظم غیاث الدنیا والدین(ابوالفتح) محمد بن سام غوری میباشد۰ بخاطر تائید قول فوق به نوشته جات منار مراجعه مینمایم۰ علاوه بر آیات متبرکهء قرانکریم،در جمله سایر نوشته های نوار،نوشته کوفی در قسمت علیای منار موجود است که بخوبی خوانده میشود۰ این نوشته چنین است :
السلطان المعظم غیاث الدنیا والدین(ابوالفتح) محمد بن سام۰در یک نوشته  دیګر کاشی که درقسمت مرکز(وسط) منار است، باز هم همان القاب وعناوین سلطان حک و ثبت ګردیده است۰
(الف)السلطان المعظم شاهنشاه الاعظم غیاث الدنیا والدین معزالالسلام والمسلمین ابوالفتح محمد بن سام۰
(ب)قسیم امیرالمومنین خلدالله ملکه۰
مطالب فوق اعمار منار را در دوره سلطان غیاث الدین غوری تائید میکند۰
 
    درمورد منار جام وشهرت آن باید نوشت که بعداز نشر مقالات یکتعداد از دانشمندان ومحققان خارجی آوازه ها برپاګردیده،طرف توجه اهل تحقیق قرار ګرفت۰ بخصوص بعداز نشر مقاله دانشمند بلژیکی اقای«اندره ماریک»که در سال ۱۹۵۷  میلادی ازمنار جام دیدن نموده ومقاله اشرا درسال۱۹۵۹ –م منتشر نمود، درمحافل علمی غرب سروصدای بزرګ تولید نمود که حتی دانشمند انګلیسی اقای «بیوار» انرا بزرګترین کامیابی در کشفیات جدید خواند۰ (۴)
   درسال۱۹۶۰ –م مدیر هیأت باستان شناسان فرانسوی مقیم افغانستان اقای
«له بیر»از پای منار جام خاک برداری نمود تادر مورد مواد ساختمانی ان تحقیق نماید۰ اما نتایج آن رسماً اعلان نګردید۰ به استناد یادداشتهای او بود که
«شارل کیفر» علاقمندان موضوع رااز نتیجه تحقیقات مطلع ساخت۰
         بعداز«له بیر» اولین کسیکه منار جام را از نظر معماری مورد مطالعه قرار داد، یکتن مهندس ایتالوی بنام «اندریا برونو» بین سالهای۶۳ – ۱۹۶۲ م بود۰ به موصوف وظیفه سپرده شده بودتا بااستفاده از وسایل تخنیکی ،دست به ترمیم منار جام زده،از خطر سقوط انرا نجات دهد۰ سفر باستان شناس امریکائی بنام«لیشنیک» د رسال۱۹۶۵ –م به مناطق مرکزی(غور)از اهمیت خاص برخور دار ګردید، زیرا موصوف نظریه «ماریک» وسایرین را مبنی بر
اینکه ګویا منار جام فیروز کوه است،جدأرد نموده،به تائید نظریات بسیاری از جهانګردان که در قرن نزدهم اظهار داشته اند، صریحأ اظهار نموده وتائید نمود که فیروز کوه یا فیروز اباد پایتخت امپراتوری غوریها در ولسوالی تیوره فعلی
(غور اصلی) بوده است۰
   و بالاخره اخرین اروپائی دیګریکه در خلال سالهای ۱۹۷۰ -۱۹۷۱ م به محل(منطقه منار جام) سفر نموده و منار مذکور را از نظر معماری و هنر اسلامی مورد مطالعه وتحقیق قرار داده اقای «ورنر هیر برګ» المانی است که
موصوف را درین سفر وانجام تحقیقات اش اقای غلام جیلانی داوری باستان شناس افغانی همرائی نموده است۰ موصوف نتیجهء تحقیقات خویشرا در شماره اول سال۱۳۵۴ خورشیدی مجله آریانا به نشر سپرده است۰ اقای داوری مدعی است که مهندس المانی«ورنر هیر برګ» اولین کسی است که بهترین و مهمترین عکسها وسایر اسناد را در مورد منار جام در اختیار دارد۰ (۵)
  خطر سقوط منار جام:
      تشویش در مورد سقوط منار جام از سه دهه قبل وجود داشته است۰ بدین مفهوم،اندره ماریک که در رساله اش منار جام را تحت مطالعه همه جانبه قرار
قرار داده بود، خاطر نشان ساخته است که منار مذکور دراثر میلانی که پیدا کرده، در شرف سقوط میباشد۰ نظریات ماریک را مهندس ایتالوی اقای پرونو
نیز تائید نموده،برای نخستین باررسم تخنیکی مناررا با جزئیات ان بصورت خلاصه ارایه نمود۰ (نقشه شماره یک)
   اندازه ګیری وتحقیق معماری که«کورت شمید» و«ورنر هیر برګ» در سال
۱۹۷۱ –م درپای منار جام انجام دادند،همین نظریهء مبنی بر احتمال سقوط منار
را تائید کردند۰ زیرا ساحل چپ منار بواسط يی جریان دایمی اب، پیوسته تخریب میشود۰ این امر به عقیده ورنر هیربرګ باعث شده تا منار به انداز دو درجه بسوی دریای هریرود میلان پیداکند۰ مواد ساختمانی منار که درسال ۱۹۷۲ –م بکوشش «ورنر هیر برګ»در پوهنتون تخنیکی شهر ماینس تجزیه
ګردید،نشاندهندهء انست که مواد مذکور خاصیت ارتجاعی داشته ودر صورت تمایل بیشتر منار،این مواداز هم ګسیخته،باعث سقوط منار میګردد۰ (۶)
    اکنون بر میګردیم به خطراتی که فعلا منار جام را به سقوط تهدید میکند۰
    طوریکه هموطنان مطلع اند د رچند سال اخیر در اکثر ولایات و محلات کشور،ساحات تاریخی وبخصوص اطراف ونواحی قلاع،مراکز تاریخی ومناره
های سابقه، بخاطر پیدانمودن اثار وابدات تاریخی بمنظور فروش وقاچاق انها در خارج از مرز های افغانستان،بطور غیر مسلکی وغیر قانونی کاوش وکندنکاریها صورت ګرفته،اشیای بدست امده به دلالان داخلی وخارجی بفروش
رسانیده میشود۰ نمونه مثال چنین کاوشهای خودسرانه وغارت بیشرمانه ای دارائی های ملی را در ولایات پکتیا،لغمان،غزنی،بلخ،بغلان،ننګرهار،بامیان۰۰
بخاطر داریم۰ در زمرهء ولایات فوق، یکی هم غور است که از چندین سال به اینسو در اطراف ونواحی منار تاریخی جام کاوشهای خودسرانه وکندنکاریهای
غیر مسلکی و غیر مجاز نه تنها بواسطه مردمان محل،بلکه افراد سایر مناطق همجوار نیز نیز صورت ګرفته، اثار قیمت بهای تاریخی یافت شده در بدل پول ناچیز به قاچاقبران این بخش بفروش رسانیده میشود۰ مطالب زیرین را به نقل از یک دوست تحصیل کرده وچیز فهم خود که در سال ۱۳۷۸ (۱۹۹۹ –م) مدت بیشتر از یکماه در مربوطات ولسوالی شهرک اقامت داشته،بطور مستند خدمت خواننده ګان محترم تقدیم میدارم:
    در قریه جام ،اطراف منار جام،دامنهء کوه خاره(کوه مقابل منار جام)و
اطراف ویرانه های ارګ دختر شاه که درکوه مقابل منار جام(انطرف دریای هریرود)موقیعت دارد،تعدادی کثیری ازمردمان محلی وغیر محلی بخاطر یافتن
طلاواثار تاریخی بشکل دوامدار کندنکاری مینمایند۰ اشیای تاریخی یافت شده را قاچاقبران کشور های همسایه به قیمت ناچیز خریداری نموده،بخارج از
کشور انتقال میدهند۰ با تاسف باید نوشت که مسؤولین امنیتی ولسوالی بجای اینکه از این کار غیر قانونی جلوګیری بعمل اورند،برعکس برای خود«خمس«
اخذ میدارند۰ بقول همین راوی یکتن از جوانان محل با برادرش بعداز چند یوم کندنکاری مجسمه یک شیر را یافته وبه یک خریدار خارجی بفروش رسانیدند۰ یک یا دوروز بعد یک دلال دیګر به انها ګفته بود حاضر است تنها دو چشم مجسمه را به قیمت ایکه فروخته شده، خریداری نماید۰ اما چون مجسمه فروخته
شده بود،واز جانب دیګر آن دو که در تمام زندګی چنین مبلغ هنګفت را ندیده بودند، به پول بدست آمده قناعت کرده بودند۰ به همین ترتیب دهها و صدها مثال دیګر ۰
    مطالب فوق الذکر از نظر این نویسنده خیلی ها قابل تشویش نیست۰ زیرا مردمان محلی در مناطق و محلات ذکر شده صرف بخاطر پیدا نمودن اثار تاریخی کار میکنند، که ممکن مستقیما به منار ضرر نرسد و یاهم نرسانند، اما چیزیکه بیشتر در موردش دقت نمود،انجام به اصطلاح خدمات خیریه!؟بعضی از( ان – جی- او) هاست که درین اواخر تحت نام حفاظت؟ترمیم؟ وبازسازی؟
اثار تاریخی کشور از جمله منار جام دست بفعالیت زده اند، ضرور است فعالیت آنها جدأ کنترول ګردد۰ زیرا از امکان بعید نیست در صورت ضرورت، این مراکز نظر به هدایت کشور های تمویل کننده خویش به جای تعمیر وبازسازی، دست به تخریب ونابود سازی هم بزنند۰
    منار تاریخی چکری درشرق کابل که مایه افتخار هموطنان ما بود، تحت عنوان ترمیم وبازسازی دریکی از شبهای سال پار برای همیشه در حافظه تاریخ مدفون ګردید وصفحهءدیګری از تاریخ پربار وطن به خاموشی ګرائید۰ ترس از آن دارم که موسسات!!خیریه ایکه در بخش ترمیم!،حفظ ونګهداشت اثار وابدات تاریخی و میراثهای فرهنګی کشور مشغول اند،راه به ترکستان برده و باقیماندهء دار وندار تاریخی مانرا به حافظه تاریخ بسپارند۰
    درخزان ۱۳۷۸ ش چند نفر تحت نام موسسه۰۰۰ بخاطر ترمیم وتحفظ ابدات تاریخی غور از جمله منار جام بفعالیت آغاز نموده اند۰ بخاطر جلوګیری از تخریب بیشتر زمین اطراف منار، در قدم اول دست به ساختن زمین مصنوعی با استفاده از سنګ،ریګ وخاک محلی مشابه به زمین اصلی واولی زده، ساحهء بیشتر از ده متر را ترمیم نموده اند۰ به نقل از کار مندان موسسه مذکور در بین سایرین چنین تبصره میشود که تصمیم بر آنست تا بخاطر جلو ګیری از سقوط منار جام در قسمت وسط وحصه فوقانی ان کره(حلقه)انداخته،سیم انرا به خاره که در مقابل منار جام موقیعت دارد، نصب ومحکم نمایند۰
    نویسنده این سطور را عقیده بر انست که تطبیق پلان فوق الذکر،یعنی حلقه
انداختن به معنای به حافظه تاریخ سپردن منار جام خواهد بود۰ زیرا منار درخت چنار نیست که با انداختن حلقه وکش نمودن،قامت او راست ګردد۰ نقشهء شماره دوم را که توسط مهندس المانی ورنر هیر برګ ترسیم ګردیده،ملاحظه فرمائید که منار در سه حالت بطور واضح نشانداده شدهاست،وضیعت اصلی، وضیعت فعلی وحالت سقوط۰ هر ګاه اندکترین فشار،چه از طریق کش نمدن ویا هر طریقه دیګر وارد ګردد،به احتمال زیاد منار سقوط خواهد کرد۰ متخصصین امور باستانشناسی را عقیده بر انستکه حتی عبور طیارات به ارتفاع کم از فضای منار جام ویا هم اجرای انداختهای سلاح ثقیله ذریعه تانک و توپچی در نزدیکی های منار ممکن است باعث سقوط ان ګردد۰ صریحأ میتوان اظهار داشت که خطر حلقه انداختن،انهم توسط اشخاص کاملأ غیر مسلکی بمراتب خطر ناکتر از خطرات فوق الذکر است  ۰
    در فرجام بخاطر جلو ګیری از سقوط احتمالی منار جام که معرف عظمت یک دورهء طولانی تاریخ کشور ما یعنی امپراتوری غوریهاست،پیشنهادات زیرین را ارائه میدارم:
 
  – از انجام کندنکاریهای خودسرانه و غیر قانونی در اطراف ونواحی منار جام جدأ جلوګیری صورت ګیرد۰ هر ګاه کسی تخلف نماید، متخلف مجازات ګردد۰
  – در صورت ممکن پوسته ویا پوسته های امنیتی تاسیس ګردد تااز رفت و آمد
افراد مشکوک،مغرض و بخصوص قاچاقبران ودلالان خارجی جدأ جلوګیری بعمل اورند۰
  – کار ترمیم، حفظ و نګهداشت منار جام وسایر آبدات تارخی کشور که تاکنون از ګزند روزګار در امان مانده اند،به هیچ صورت به(ان-جی-او) های داخلی و خارجی سپرده نشود۰ باانها قرارداد ترمیم مستقلانه عقد نګردد۰ حضور نماینده وزارت اطلاعات وفرهنګ،ریاست حفظ و نګهداشت اثار باستانی و آبدات تاریخی وحتی نماینده مسلکی موزیم افغانستان در عقد قرار ترمیم آبدات تاریخی کشور با(ان-جی-او)ها در جریان کار اعمار وترمیم،کاملأ ضروری پنداشته میشود۰
  – هر ګاه افواهات انداختن حلقه به کمر منار که در فوق از ان تذکار بعمل اوردیم،مطرح باشد، از اجرای آن جدأ جلوګیری شود که خدای ناخواسته منار جام به سر نوشت منار چکری کابل دچار نګردد۰
  – نویسنده را عقیده بر انست که در شرایط کنونی کشور که امکانات هم نهایت محدود است، موقتأ ترمیم آبدات تاریخی انهم بواسط(ان-جی-او)ها به تعویق انداخته شود، بهتر خواهد بود۰ بزرګان چه خوب ګفته اند:چرا عاقل کند کاری که بار آرد پشیمانی۰
( ۴ جوزا ۱۳۷۹ ش شهر کابل)
 

منابع
حیدری، محمدعابد۰ بررسی اوضاع سیاسی، نظامی غوریها۰ اثر
پوهندوئی،پوهنتون کابل: ۱۳۷۸ ،ص ۴۱ ۰
۲ – مارسل بریون، منم تیمور جهانګشا۰ انتشارات کتاب،پشاور،۱۳۷۸ ،ص ۲۲۸ ۰
۳ – پنجشیریوعزیزاحمد۰ جغرافیای تاریخی غور۰ پوهنتون کابل:۱۳۶۱ ص ۱۸۵ ۰
۴ – داوری،غلام جیلانی،جام وفیروزکوه،مجله اریانا،شماره اول ۱۳۵۴ ص۴۴ ۵ – مجله آریانا،شماره اول ۱۳۵۴ ص ۴۵
همان اثر ص ۴۶
۷ – مصاحبه ای نویسنده با محترم۰۰۰ کابل: زمستان ۱۳۷۸ شمسی۰
۸ – هفته نامه شریعت، شعبان المعظم ۱۴۲۰ قمری۰