آرشیف

 
    رد پای سکه های غوریان در ذخایرطلایی جهان
 
    مقدمه :
    [س ِک ْ ک َ ] آهنی که بدان مهر بر دراهم و دنانیر زنند و با لفظ خوردن و زدن و نشاندن مستعمل است . (از اقرب الموارد) (آنندراج ). آهنی که نقش زر رایج را بر آن کنده باشند. (برهان قاطع). مهره ٔ درم و دینار و آن آهنی منقوش است که بدان درم و دینار را نقش کنند. (آنندراج ) (منتهی الارب ). آهن منقش است که بآن نقش برکنند و آن را میخ دیناری هم گویند. (جهانگیری ). آهنی که بدان بر سیم و زر نقش کنند. (غیاث ). میخ درم . (زمخشری ). میخ درم و آهن ج ، سکک . (مهذب الاسماء). آلتی که بدان پول فلزین را ضرب کنند. (فرهنگ فارسی معین) (۱)
    بشربا تکامل خویش طرز زندګی کردن و استمرار حیات خویش را فرا گرفت و برای تهیه احتیاج و مواد مورد ضرورت دست به تبادله زد ، بخصوص بعد از آنکه دسترسی به فلزات یافتند ، در پهلوی تبادله جنس به جنس ؛ از فلزات مختلف مانند مس ، برنز ، طلا و نقره اشیایی به اشکال مختلف مانند حلقه و استوانه یا چهارگوش و یا بصورت تبر و کارد تهیه نمود و وسیله؛ برای داد و ستد قرار گرفت
    درافغانستان باستان درکاوش های مدنیت موهنجودارو و هراپه میله هایی از جنس مس کشف گردید که متعلق به ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد می باشد. که میتوان آنها را قدیمیترین وسیله مبادله تا قبل از اختراع سکه دانست
    از سکه هاى شاهان یونانو و باختری (۲۵۰ ق م) که بعد از اسکندر مقدونی درکشور ما حکومت میکردند از طلا تپه و آی خانم  نمونه هاى جالبی سکه بدست آمد که در نوع خویش بی نظیر اند  و موجودیت آنهمه طلا  نشان دهنده وضع اجتماعی ، اقتصادی ، تاریخ ، هنر و فرهنگ سرزمین افغانستان را نشان میدهد .
    سکه های از کوشانی ها بدست است که هر دو طرف آن قدرت و اسم شاهان روی آن ضرب زده شده است . سکه های طلایی کنشکا مدنیت درخشان یونانو بودایی ( گریکو بودیک ) افغانستان را از ماورای آمو دریا تا ماتورای هند تمثیل مینماید .
    فرمانروایان عرب ، به خصوص خلفای راشدین و فرمانروایان صدراسلام از سکه های قدیمه استفاده برده و سکه ها را بدون تصویر خویش  با خط پهلوی و گاه کوفى در متن سکه و نام ضرابخانه و تاریخ ضرب و نیز سال هجرى، درپشت سکه ضرب مینمودند. و یکی ازکلمات (بسم آله) (بسم آله ربی) (محمد رسول آله ) را درکنار سکه اضافه  نمودند. این سکه ها اغلب سکه ها از نقره (درهم ) و گاهى مس (فلس ـ فلوس ) بوده است .
    اولین بار درهم اسلامى به امرحضرت عمر )رض ) بن آلخطاب در سال هشتم خلافتش درسال ۲۰هـ ق ضرب گردید. بر روى سکه  کلمات بسم آله و بسم آله ربی با خط کوفى دیده میشود. این کار تا زمان حکومت بنى امیه و بعد از آن ادامه داشت
    ضرب درهم ، در عهد خلفاى راشدین و اوایل دولت بنى امیه یعنى تا زمان عبدالملک بن مروان در سال ۷۹هـ.ق ادامه داشت. اولین سکه طلا دیناردرسال ۷۷هـ.ق دردوره عبدالملک بن مروان خلیفه اموى ضرب شد و ازسال۷۹ هـ .ق سکه هاى نقره به صورت رسمى ضرب شد همانگونه که اشاره گردید اولین سکه هاى خطى اموى از جنس طلا در زمان عبدالمک بن مروان ضرب و جایگزین درهم هاى عرب ساسانى شد. در زمان خلافت بنى امیه ، نام خلیفه روى سکه ها دیده نمیشود و تنها تاریخ و محل ضرب سکه ، بر روى سکه هاى نقره و تاریخ ضرب در طرف دیگر و سوره مبارکه الاخلاص را بدون کلمه(قل) به شکل (الله احد الله صمد لم یلد و لم یولد و لم یکن له کفواًاحد) ضرب می کردند
 
    دولتهای مستقل افغانستان و ضرب سکه
    اوایل قرن سوم هجرى ظهور دولت های  مستقل در خراسان ـ افغانستان  مثل دولت های طاهریان و صفاریان را مشاهده مى کنیم که داراى سکه هاى بسیار جالب و با ارزش هستند. طاهربن حسین سردارنامى مأمون و سرسلسله ادامه طاهریان که بعدها به ذوآلیمینین شهرت یافت و بر روى سکه ها لقب او دیده میشود. سلسله دیگر که از سیستان بود ، صفاریان و مؤسس دوره آن یعقوب لیث میباشد. بر روى سکه هاى نقره این دوره کلماتى مثل النصر،الظفر،الیمن و السعاده نقر شده است. یکی ازسلسله هاى بزرگ که در قرون سوم و چهارم هجرى بر نواحى  وسیعى از خراسان ـ افغانستان  حکومت میکردند سامانیان بودند که قلمروشان از مرزهاى هند در مشرق تا کناره های کسپین و نیشاپور در مغرب امتداد پیدا میکرد.  اکثرسکه هاى این دوره دراندازه قراردادى و رسمى میباشد ولى تعدادى از آنها با اندازه هاى بزرگ تر (قطر۸/۴سانتیمتر) درناحیه هندوکش ضرب شده است . بیشتر سکه هاى سامانی درخراسان و نواحى شرقى ضرب شده ولى تعداد معدودى هم در نواحى غرپی به ضرب رسیده اند.
    اوج و عظمت سکه در زمان غزنویان بیشتر از همه دیده میشود دست یافتن به سرزمین افسانوی هند و گنجینه های طلا و نقره ؛ ضرب سکه را در غزنه به حد شگوفایی رسانید چنانچه میتوان آنرا دارالضرب گفت . در عصر غزنوی،سکه های بسیار متنوع و از نظر عیار و اندازه و نوشته‌ها دارای تفاوت‌ هایی‌ چشمگیری در نواحی مختلف هستند.بر سکه‌های‌ این دوره، که اغلب از زر و سیم و برنز بودند،در یک روی شعار"لا اله الا الله،محمد رسول‌ الله(ص)" و نام خلیفه عباسی و بر روی دیگر، نام‌ فرمانروای غزنوی و القاب او نقش بسته است.
    روی سکه های محمود غزنوی القابی مانند یمین‌الدوله و ایمن‌المله‌ و الملک الموید و با کنیه‌اش ابوالقاسم دیده می‌شود.برای‌ نمونه، مشخصات سکه‌ای از محمود غزنوی یمین‌الدوله ابوالقاسم‌ اینچنین است :
    روی سکه نوشته ی «امین‌الدوله/محمد رسول‌الله/ یمین‌الدوله/محمود» و حاشیه آن «لله الامر من قبل و من بعد یومئذ یفرح المومنون‌ بنصرالله.»
    پشت سکه نوشته ی «عدل ع/لااله الاالله/وحده لاشریک‌له/ یمینی.» و حاشیه:«…بنیشابور سنه…» دیده می شود.
    بر روی سکه‌ای از دینار طلای سلطان محمود نوشته ی "عدل/لا اله الا الله /وحده لا شریکه له و در حاشیه‌ آن"بسم الله  ضرب هذا الدینار به نیشابور؛ سنه احدی و اربع مائه ۱۰۴  هـ ق ، حک شده‌ است.
 
    سکه های غوری ها :
    سرزمین غور از لحاظ داشتن انواع معادن فلزات نجیبه یکی از غنی ترین نقاط کشور محسوب می شد،در ضرب مسکوکات نیز از طلا ونقره استخراج شده این معادن کار می گرفتند ، واحتیاجی به وارد کردن این فلزات نداشتند.
    ضرب سکه عموماً با نوشته های عربی صورت میگرفت وبه اساس اظهار نظر متخصص مسکوکات موزۀ پاریس (کلیوس، لودویک Kulus – Ludvik) سکه های توسط حفریات غیر علمی (تصادفی) به اثر تهداب کنی ویا سیل بردگی ویاکندن بعضی جاها و ذریعۀ اهالی طور فروش به موزۀ کابل سپرده شده است. و در میان آنها اولین سکه از نظر قدامت تاریخی اش بنام (سام ابن حسین ۵۴۳ـ ۵۴۴ هـ ق = ۱۱۴۸ ـ ۱۱۴۹ م ) بوده وسکۀ مذکور از طلا ساخته شده و با کلمات وجملات ذیل ضرب شده است: (سلطان الاعظم بهاء الدنیا والدین… سام ابن حسن) ودر بین سکه مذکور کلمۀ شریف (لااله الاالله) حک وتقش گردیده است. بر روی دیگر سکۀ مذکور این جملات ضرب شده است: (محمد رسول الله – ملک شاه ( اعظم غیاث الدنیا والدین ابو…)  ضرب زده شده است (۲)
    چند نمونه سکه های دورۀ سلطنت غوری را که در موزیم کابل قرار دارد،عبارتند از :
    ۱ – ضرب سکه ذیل که در سال (۶۰۶ هـ ق= ۱۲۰۹م) به قطر ۳۲ ملی متر به وزن۹ ، ۸ گرام وتحریر که روی آن ضرب شده است، این است: (السلطان الاعظم محمود بن محمد سام ابوالفتح قسیم ) امیر المؤمنین، القامع لاعداء الله فی الارض، خلیفة الله)
    ۲ – ضرب این سکه مربوط ( ۶۰۷ هـ ق = ۱۲۱۰ م ) بوده به وزن ۳،۱۴ گرام به قطر ۳۰ ملی متر میباشد وتحریر آن این است: السلطان الاعظم معزالدنیا والدین ابوالمظفر محمد بن سام عبده ومولاة تاج الدنیا والدین یلدوز السلطانی. روی دیګر آن ؛ محمد رسول الله الناصرالدین الله امیر المؤمنین ضرب هذالدینار ببلد غزنه سنه سبع وستمائه.
    ۳ –  سکۀ ذیل مربوط به سال (۶۰۴ هـ ق = ۱۲۰۷م) بوده وبه وزن۱۴ گرام به قطر (۳۰ ملی متر) وحاوی تحریر ذیل است: السلطان الاعظم معزالدنیا والدین ابوالمظفر محمد بن سام، محمد رسول الله الناصرالدین الله امیر المؤمنین.
    ۴ – سکۀ مضروب ذیل به وزن۶،۱ گرام وقطر ۳۲ ملی متر بوده ودارای کتیبه ذیل : الناصرالدین الله السلطان المعظم السلطان الاعظم معزالدنیا والدین ابوالمظفر محمد بن سام روی دیګر آن ؛ محمد رسول الله اللسطان الاعظم غیاث الدنیا والدین ابوالفتح محمد بن سام.
    ۵ – سکه که به وزن ۳ گرام وقطر ۱۵ ملی متر میباشد، ضرب ذیل را حاوی است: این سکه مربوط سال (۵۹۶ هـ ق = ۱۱۹۹ م ) میباشد: السلطان الاعظم علاء الدنیا والدین ابوالفتح محمد بن السلطان.
    ۶ – ضرب ذیل بالای سکه به وزن ۲،۵ گرام وقطر ۲۴ ملی متر دارای کلمات آتی است:الملک المعظم شهاب الدنیا والدین ابوالمظفر محمد بن سام المستعی بالله السلطان الاعظم غیاث الدنیا والدین ابوالفتح محمد سام.
     ۷ – سکۀ ذیل به وزن ۲/۵ گرام به ۲۲ ملی متر در سال (۵۴۴ – ۵۴۳ هـ ق = ۱۱۴۸ ـ ۱۱۴۹ م ) کلمات آتی را دارا میباشد: ملک المعظم غیاث الدنیا والدین ابو… السلطان الاعظم بهاء الدنیا والدین ابو (…سام بن حسن) (۳)
     کلیوس لودویک دربارۀ چلش واهمیت این سکه ها عقیده دارد که سکه های مزبوردر هند خیلی رایج و مورد داد وستد تجارتی بوده است. ضمناً در بسیاری از ممالک وامپراطوری های دیگر نیز از اینکه از طلا ساخته شده بود مورد چلند واعتبار بوده است. اعتبار آنرا واضحاً قدرت وعظمت امپراطوری غوری تضمین میکرد. سکه ها ی غوری در موزه های مسکو، لندن، پاریس وغیره ممالک اروپائی موجود است واین خود نشان میدهد که در اطراف واکناف جهان مورد داد وستد پولی بوده است.( ۴ )  سکه های طلائی دورۀ غوری را دینار، جمع دنانیر، وسکه های که از نقره ضرب شده بود، درهم جمع آن دراهم می گفتند و فلس و فلوس به سکه هاس مسی اطلاق میګردید . (۵)
 
    سکه های بدست آمده دوره غوری نیز نشاندهنده القاب سلاطین غوری است اولین سکه که از نظر قدامت تاریخی بنام سام بن حسین ( ۵۴۳-۵۴۴ هـ =۱۱۴۸-۱۱۴۹ م) که از طلا ضرب زده شده است. میتوان به وضوح دید که القاب سلطان در آن نقر گردیده است ( سلطان الاعظم بهاالدینا والدین …سام بن حسین و لااله الله ) در حالیکه در روی دیگر سکه جمله ( محمد رسول الله ـ ملک اعظم غیاث الدنیاوالدین ابو …)ضرب زده شده است .( ۶ )
    سکه ای دیگریکه مربوط سال (۶۰۶ هـ =۱۲۰۹م)است.که با القاب السطان اعظم محمود بن محمد سام ابوالفتح قسیم امیرالمؤمنین .اقامع لاعدالله فی الارض خلیفةالله.ضرب شده است . سومین سکه که در سال ۶۰۷ هـ = ۱۲۱۰ م است با القاب « السلطان اعظم معزالدین والدینا المظفر الناصر الدین الله امیرالمؤمنین … . دیده میشود القاب قسیم امیر المؤمنین با ذکر نام سلاطین در خطبه های نماز جمعه و عیدین در مساجد ومنابر حتمی بود (۷)
 
     سکه های غوری درذخایر هانری سوم پادشاه انگلستان :
    هانری سوم (۱۲۰۷ ـ ۱۲۷۲ م ) پسر ژان لاک لاند و نواسه هانری دوم ؛ در سال ۱۲۱۶ م به وسیله اشراف انگلیس که بر ضد پدرش قیام کرده بودند ، به پادشاهی رسید  نخستین پارلمان انگلیس در زمان وی بیناد گذاشته شد و بعداز مبارزات دامنه داری مجبورا در سال ۱۲۶۵ م قانون اساسی را تهیه و تدوین نمود، طبق این قانون ، پارلمان که نمایندگی تمام طبقات را دارا بود می بایست منعقد گردد و در آن دو عضو اشرافی و دو عضو غیراشرافی از طبقات متوسط برای هر شهر انتخاب شود. هانری سوم به سال ۱۲۷۲ م  پس از پنجاه وشش سال پادشاهی درگذشت و پسرش ادوارد اول به جای وی نشست . ( ۸ ) 
    مطابق یادداشتهای انگلیسی قرن سیزده میلادی ؛در زمان هانری سوم در کشور انگلیس طلایی وجود نداشت ، بنابران  شاه موصوف سکه های طلای بیگانگان را می خرید تا در مراسم و اعیاد بزرگ کلیسایی خرج کند . فرمانروایان اروپایی در قرون وسطی تمایل شدید به اهدای صدقات مذهبی طلایی داشتند بدست آوردن سکه های طلایی را ازسرزمین های مختلف کارسهل میدانستند . بنابران هدف بدست آوردن طلا بوده است . تعداد این سکه ها بزانت بود ولی بیشتر شان اُبولی دی موسک یا مورک بودند که از روی آنان میتوان فهمید که دینار های دودمان موحدی اسپآنیا ( ۴۲۱ ـ ۶۶۷ هـ ق = ۱۱۳۰ ـ ۱۲۶۹ م )  است . سکه های کوچکی هم با وزن حدود ۲،۳ گرام ، به همراه سکه های دو دیناری به وزن ۴،۶ گرام که در اسپآنیا به عنوان دوبلا و در انگلستان به عنوان دناری دی موسک شهرت دارند وجود داشت.
    فلیپ گریرسون به بیان گزارشها از خرید دو محموله طلای بسیار سنگین که وزن هر قطعه برابر ۱۰ پنی ویت بود مینگارد : در ۲۸ اکتبر ۱۲۴۱ م =۲۰ ربیع الاخر ۶۳۹ هـ ق  حقوق پرداختی به ادوارد فیتزادو ریس تشریفات شاه در وست مینستر، ۶،۸ پوند استرلینگ ،برابر با ۳۶ اُبولی و ۴ سکه طلا در جشن میکاییل و ۸ سکه طلا در سالروز وفات سنت ادوارد پرداخت شد در ۲۴ اپریل سال بعد در وست منستر و مزار سنت ادموند ، همان ادوارد فیتزادو در میان دریافتی های متنوع خود ۱۶ مارک برابر ۳۲ سکه طلا که وزن هرکدام ۱۰ پنی وینی ( ۱۵ گرامی ) بود دریافت کرد .
    فلیپ گریرسون در تحقیقات ۱۹۵۱ م خویش مینگارد که تا آن سال هیچ سکه طلایی حدود ۱۵ گرامی در کشور های مسیحی و دنیای غرب اسلامی وجود نداشت .آگوستاله سنگین ترین سکه ای بود ولی وزن آن فقط ۲۵،۵ ګرام بود و هیج وقت از طلای خالص نبود . در حالیکه در مجموعه ای خصوصی مراکش سکه استثنایی ۱۰ دوبلایی ۴۹،۴ گرام وزن سکه و گوشه آن از ابوحفص عمر بن اسحق ( حک ۶۴۶ ـ ۶۶۵ هـ ق = ۱۲۴۸ ـ ۱۲۶۶ م ) حاکم موحدی وجود دارد . آنچه که بیشتر دلچسپی نویسنده را بار آورده است که در یکی از آخرین حراج های شرکت گلند ینینگ ( ۲ نومبر ۱۹۷۲ م ) مجموعه آقای الوین فان لون گینز از لوس آنجلس  قطعه شماره ۵۸۰  مجموعه ، سکه ای ظاهرا ناشناس بود که به عنوان سکه چهاردیناری موحدی با وزن ۱۵،۳۸  گرام توصیف شده بود. وزن آن کاملا مطابق با وزن اُبولی دی موسک مورد استفاده هانری سوم است که معمولا سکه طلای موحدی است . در حالیکه توصیف سکه نادرست بود . و آن سکه نام محمد بن سام را برخود داشت و سکه ای شناخته شده از دودمان غوری بود که در غزنه ، و نه در شمال افریقا و یا اسپانیا ضرب شده بود و امکان دست یابی هانری سوم به سکه هایی از افغانستان دور دست در نظر اول چندان مهم شمرده نمی شود اما به خاطر وضعیت استثنایی سکه های طلای بسیار سنگین ارزشمند است .
    غوریان که با قدرتمندی کوتاه مدت : اما با نقش مهمی در تاریخ شرق میانه بین سقوط غزنویان و فاجعه مغولان چنگیزی بازی کردند آنان در اواسط قرن ۱۲ م مطابق شش هجری قمری از پایتخت خویش شهر فیروزکوه قامت افراشتند . اما این دولت بعد از شهادت شهاب الدین غوری در شعبان ۶۰۲ هـ ق = ۱۵ مارچ ۱۲۰۶ م رو به افول نهاد چنانچه جوینی مینویسید : « وقتی بخت فرو می نشیند از یاری فیلان چه خیزد؟ »  بنابران امپراطوری غوری ها به سرعت شکست و میراث عمده  آن ها مؤقتا به خوارزمشاه و کمی دایمی تر به مملوکان غوری دردهلی رسید .
    محمد بن سام در اخرین سالهای سلطنتش آغاز به ضرب سکه طلا کرد که بیشتر آن دینار معمولی با وزن ۴،۵ گرام بود ولی تعداد کمی نیز مضارب آن از ۹ تا ۲۰ گرام می شد .
    یکی از جانشینان وی تاج الدین یلدوز که شهر غزنه را تا ۱۰ سال دیگر  تا سقوطش بدست خوارزمشاهیان در سال ۶۱۲ هـ ق – ۱۲۱۵ م تعداد زیادی سکه های دیناری سنگین ضرب زد که گفته میشود تا حال از آنها اثری بدست نیامده است  این سکه ها ظاهرا شبیه نوعی مدال یادگاری بنام محمد بن سام که نامش برهمه آنها پیداست . این سکه ها همه سالهای ۶۰۲ تا ۶۰۸ هـ ق = ۱۲۰۵ تا ۱۲۱۲ م را می پوشانند ، از تنوع سرسکه ها میتوان فهمید که باید فراوان ضرب شده باشند .
    در موزیم کابل  قبل از جنگهای داخلی و غارت موزیم ؛ تا حدود ۲۰ نمونه آن وجود داشت ضمنا در گنجینه های پراکنده در غرب نمونه های دیگری یافت میشود . درجه کمیابی این سکه های ده دوبلایی ابوحفص حاکم موحدی و شاهان کاستل تفاوت دارد .هر چند سرسکه ها همان اندازه حدود ۳۵ ملی متر را دارند ولی وزن ها بسیار متفاوت است و از سویی به ۲۰ گرام و از سویی به ۸ گرام میرسید ؛ چنانچه نمونه یکی از انها در موزیم لندن به وزن ۲۰،۸۶ ( غزنه ۶۰۲ هـ ق ) است . از این سکه دو نمونه دیګر منتشر شده است توسط توماس در گزارش تحقیقات سکه های سلاطین غزنوی  در سال ۱۸۶۰ م ، تاریخ هر دو را میتوان ۶۰۳ هـ ق خواند . لین پول آن را به محمد بن سام نسبت می دهد که سال ۶۰۲ هـ ق میتواند درست باشد بنابر اظهار مایلز که نمونه ای با وزن ۲۰،۱۰ گرام تاریخ ۶۰۰ هـ ق در انجمن سکه شناسی امریکایی ( اِ . اِن . اس  ) موجود است .
    اما آنچه در حراج گلندینیگ فروخته شد و اکنون در موزیم فیتز ویلیلم کمبریج موجود است وزنی برابر ۱۵،۳۸ گرام دارد، در حالیکه نمونه دیگر آن در گنجینه یکی از دلالان لندن موجود ، متعلق به سال ۶۰۷ هـ ق = ۱۲۱۲ م بود و ۱۴،۶۲ گرام وزن دارد ولی کاملا فرسوده است وزن متوسط ممکن ۱۰ پنی ویتی باشد ولی تطبیق کامل کاملا اتفاقی است .
     این نوشته های فلیپ گریرسون  زمانی تحریر شده است که کتاب تفسیر التفاسیر هنوز در گنجینه تربت شیخ احمد جامی نگهداری میشد . و نویسنده از وزن و نوعیت آن بی خبر بوده است . در حالیکه سکه طلایی « یادبود» سلطان غیاث الدین ابوالفتح محمد سام ؛ احتمالا به خاطر یادبود دهیمن سال فتح هند ضرب زده شده بود ؛ این سکه ده دیناری به وزن ۹۶،۴۴ گرام  منحصر به فرد در دست است که کتیبه آن برای مقایسه القاب و عناوین وی در پایان قران شریف آمده و سکه به شرح زیر است :
     ـ « محمد رسول الله ارسله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله و لوکره المشرکون » « الله اعلی، لااله الا الله محمدرسول الله الناصرلدین الله امیرالمؤمنین »
    ـ « السلطان المعظم معزالدنیا والدیم ابوالمظفر محمد بن سام فی شهور ثمان و تسعین و خمسمایة ( ۵۹۸ هـ ق ) » « الله علی، السلطان الا اعظم غیاث الدنیا والدین ابوالفتح محمد بن سام » ( ۹ )
    بنابران این سکه ها به عنوان یک محموله بیگانه به انگلستان امدند. ضعف در جانشینان غوریان و خوارزمشاهیان و وضعیت دګرگونه شرق میانه به علت موج یورش مغولان غزنه و فیروزکوه در سال ۶۱۸ و ۶۱۹ هـ ق = ۱۲۲۱ و ۱۲۲۲ م کاملا توسط اوکتای تخریب شد سرزمین های همسایه را با امواج مکرر آوارگان مواجه کرد که بعضی فقط جان خود را رهاندند و بعضی دیگر که کمی خوشبخت تر بودند با مقداری از مالشان گریختند. سخت نیست که بفهمیم که چگونه سکه های اندوخته شده در افغانستان به دیگر نقاط دنیای اسلامی رسیده باشند . ( ۱۰) البته انگلستان مسله دیگری است .
     یقینا این موج مهاجرت اولین مهاجرانی بودند که در اثر حمله مغلان چنگیزی؛ اکثر آنها به طرف هند رفتند، تا تحت سایه دولت غوری مملوک دهلی راحت تر به زندگی خویش ادامه بدهند ، اما بودند هزاران نفر دیگر به طرف غرب کوچیدند و تا سرحدات اروپا و بیزانس رسیدند و دور نیست که بگویم تا انگلستان و فرانسه هم رسیده باشند .
    می گویند که هنری سوم نیز مانند سن لویی فرانسوی در سال ۱۲۳۸ م = ۶۳۵ هـ ق هییتی از حشاشیون (۱۱) را پذیرفت که خواهان یاری اروپاییان علیه خطر مغولان بود . در حالیکه اسقف مینچستر سخنان معروف خود را گفت که : « بگذار کفار یکدیگر را بکشند که به سود مسیحیان مقدس است که در کنارند »
    این سفرآ مسلما با دست خالی نیامده بودند و باید بعضی از پول های خود را در طول راه خرج کرده باشند زایران و مهاجران نیز راه دیگری انتقال سکه های دولتهای اسلامی بودند .
    در حالیکه سکه های هانری به ادوارد فیتزادو داده شده که پدرش زرگر بود در سال ۱۲۴۰ م = ۶۳۷ هـ ق برای زیارت سرزمین مقدس فلسطین رفت . در واقع سکه های اسلامی از راه های گونه گونی میتوانستند به انگلستان رسیده باشد ولی اینکه آنها سکه های طلایی سنگین غوری بوده باشند که به عنوان زیورآلات از معابد یک مذهب بیگانه سر دراورده اند یا سکه هایی باشند که هنوز شناخته نشده اند. سوال ساده است که نتیجه حملات مغولان سبب گسترش این سکه های غوری گردید .هانری سوم در طول پادشاهی خود هیچ مشکلی در پرداخت چند هزار سکه اسلامی به ماموران خود در لندن نداشت .(۱۲) بعدا این هدایا به معابد برگردانده شده و به مقدار بیشتر گنجینه شده و بالاخره ذوب میگردید و از آنها برای ساختن ظروف کلیسا ها به کار میرفت . این یکی از دلایل عمده دست نیافتن ما به سکه های طلایی و نقره یی سلاطین غوری و غزنوی است .
 
    پایان سخن :
    در سرزمین امپراطوری غوری ها برعلاوه سکه های سلاطین غوری ، غزنوی و سلجوقی ؛ سکه های قبل از آنها نیز مورد چلند و چلش بوده است . یکی از این سکه را جنرال فریه فرانسوی دیده است چنانچه پژواک در کتاب خویش از آن نامبرده است :
    « …. شهزاده سعادت ملوک که حکمران منطقه شهرک بود به من گفت : که شهر قره باغ که آنطرف تر وقوع دارد شهر قدیم بود و با خرابه های زیادی محاط گردیده و فعلا باشندگان زیادی دارد و چنان سکه های طلا و نقره در آن بدست آمده است که سکه ای به أن بزرگی در زمان ما کمتر دیده میشود زیرا بنابر بیانات او قطر آن قریب سه و نیم انچ تخمین شده است ، شهزاده مذکور یکی ازآن سکه ها را به میجر تاد نشان داده بود و میجر مذکور گفته بود که بالای آن سکه ها صورت اسکندر کبیر نقش شده بود …. » (۱۳)
    غوریان در پهلوی مسکوکات خویش، سکه های هندی را نیز مورد استفاده قرار میدادند چنانکه مؤلف طبقات ناصری در مورد استفاده از جیتل هندی در مورد خرید غلامی به یک لک جیتل اشاره مینماید. (۱۴) قرار بیان مرحوم حبیبی : جیتل به قول غیاث الغات مسکوک سیمی است که بعد ها در عصر بابر یک دام عبارت از ۲۵ جیتل بود که پنج دام مساوی به دو آنه کنونی هند میشود . (۱۵)
    روی این منظور دیده میشود که غوری ها در داد وستد تجارتی خویش از سکه های مختلف خویش و کشور های همجوار استفاده میکردند به خاطر داشت که در آن زمان صنعت ضرب سکه در حال توسعه بوده است . تحقیقات جدید انتشار و گسترش سکه های غوریان را در سراسر دنیا جسته و گریخته نشان میدهد به شرط آنکه از ذوب روحانیون کلیسایی نجات یافته باشند .
 
    زیر نویسها
    
    ۱ ـ دهخدا ـ علی اکبر ، لغت نامه ، واژه سکه .
    ۲ ـ پنجشیری ـ عزیز احمد ، غرافیای تاریخی غور ،پوهنتون کابل ، ۱۳۶۰ ، ص ۱۶۴ .
    ۳ ـ پنجشیری ، ایضا ، ص ۱۶۵ ـ ۱۶۶ ، همچنان رک : شورول ، کتلاک مسکوکات اسلامی موزه کابل ، فرانسه ، ۱۹۵۳ ، ص ۱۳۰ ـ ۱۳۵ . محمود ـ شاه محمود ، تاریخ دولت مستقل غوریان ، کابل ، ۱۳۸۶ ، ۲۵۷ ـ ۲۶۰ .
    ۴ ـ سیف زی ـ شهزاده ، مدنیت غوری در افغانستان ، پوهنځی ادبیات و علوم بشری ، ۱۳۵۵ ، ص ۳۵ .
    ۵ ـ جوزجانی ـ منهاج السراج ، طبقات ناصری ، ج اول ، تحشیه و تعلیق و تصحیح از پوهاند عبدالحی حبیبی ، کابل ، ۱۳۴۲ ، ص ۳۷۶ .
    ۶ ـ محمود – شاه محمود ، تاریخ دولت مستقل غوریان ، کابل ،  ۱۳۶۸هـ ش،  ص ۲۵۷.
    ۷ ـ  محمود ، ایضا ، همانجا .
    ۸ ـ شیبانی ـ عبدالحسین ، تاریخ عمومی قرون وسطی ، ج  ۲ ، تهران ، ۱۳۴۵ ، ص ۲۰۲.
    ۹ـ افروند ـ قدیر ، قران موقوفه تربت شیخ احمد جامی ، مجله میراث فرهنگی ، ش ۱۵ ، تهران ، ۱۳۷۵ .
    ۱۰ ـ گریرسون ـ فلیپ ، سکه های اسلامی در انگلستان در سده های سیزدهم میلادی ، ترجمه : داکتر محسن جعفری مذهب ، (مزدک نامه )، ج دوم ، اسد ۱۳۸۸ ، ص ۵۷۶ .
    ۱۱ ـ حشاشیون یا اساسین نامی است که صلیبیون و اروپائیان قرون وسطایی به اسماعیلیان نزاری در دوران الموت، که گسترده حکمرانی‌شان، فارس و سوریه را به مرکزیت قلعه الموت شامل می‌شد، استفاده می‌شود. نام حشیشیه توسط صلیبیون از سوریه به اروپا منتقل شده و در شکل‌های گوناگون ادبیات غربی جنگ‌های صلیبی، در متون عبری و یونانی به کار رفته است .
    ۱۲ ـ گریرسون ـ فلیپ ، اثرقبل الذکر ، ص ۵۷۷
    ۱۳ ـ پژواک ـ عتیق الله ، غـوریان، کابل ، ۱۳۴۵ ، ص ۴۱ .
    ۱۴ ـ جوزجانی ، اثر قبل الذکر ، ج اول ، ص ۴۴۳ .
    ۱۵ ـ جوزجانی ، ایضا ، حاشیه ، ص ۴۴۳ .