آرشیف

بخش فرهنگی دفتر مرکزی بنیاد فرهنگی جهانداران غوری

حدیقه الحقیقه و شریعته الطریقه اثریست از سنایی غزنوی که با مقدمه،تصحیح وتحشیه محمد روشن در مؤسسه نگاه در سال1387 در تهران به نشر رسیده است و در باره عالم بزرگ ، ادیب ارجمند و شاعر توانایی افغان سنایی غزنوی چنین نوشته است :
دانش ما از زندگی این استاد بزرگ شعر فارسی اندک است.پیدا است که نام وی «مجدود» بوده است و کُنیت وی « ابولمجد»؛نام پدرش «آدم » بود و تخلص شاعرانهُ او « سنایی» . وی میان سالهای 467 تا 473 در غزنه زاده شد. اشارات او صریح است:

گرچه مولد مرا غزنین است
نقش شعرم چو نقش ماچین است

خاک غزنین چو من نزاد حکیم
آتشـی باد خـوار و آب نــدیـم

حدیقه ، ص 514

پدر سنایی «آدم» از مردان دانش آموخته و با فرهنگ روزگار خود بود ، و گوییا به کار تعلیم و آموزش بزرگزادگان اشتغال داشت. «مجدود» مقدمات دانشهای زمانه را در پیشگاه پدر فرا گرفت؛ ودر سفر های چندی که به بلخ ، سرخس ، هرات و نیشابور داشت ، از ادب فارسی و تازی ، فقه و حدیث و تفسیر، وپزشکی و اختر شماری از محضر بزرگان زمانه برخورداری یافت. وی گویا از بلخ زیارت خانه کعبه کرد و باز به بلخ باز آمد.
بازگشت او به غزنین به روزگار پیری روی داد.در سر گذشت نامه های که از حکیم سنایی بدست است در آن از دانش و هنر چندی و چونی شعر او سخن رفته است،از دو گونه شعر او یاد میشود.شعر در مایه مدح و ستایش که از شاعر مداح وستایشگر برازنده است، وشعری در زهد و مثل واخلاق و پرهیزگاری و وارستگی که از شاخه های هنر شاعری و نام آوری اوست .
عموما آغاز شاعری او در اقتفای از فرخی منوچهری و عنصری باز می شناسند،و گاه از مسعود سعد سلمان،که سنایی وقتی دفتر منتخب از شعر های او را فراهم ساخت. به همه حال اگر سنایی در ان حد و مرز باز می ماند نامی بلند تر از معزی و مختاری نداشت؛ و دوران دیگر دگرگونی احوال او برا آن قصه ای نیز پرداخته اند و از «دیوانه ای لایه خور » سخن گفته اند که در دیدار سنایی، به کوری چشم «شاه و ستایشگر او، یعنی سنایی» باده درد آلود نوشیده است ، و این مایه تنبیه و بیداری سنایی گشته و اورا به خود باز آورده است . اما سخن راست آن است که «سنایی» حتی به روزگار چیرگی خود در سخن پردازی و پیری که به پایگاهی رفیع دست یافته از مدح و ستایش کسان باز نایستاده است . پیدا است که او نیز مردی است از ابنای زمانه که به هر سان با ید زندگی کند ، و از تنعمات آن برخورداری یابد ، ونیازهایی خانه و خاندان را فراهم سازد. از آن است که چون سنایی از خراسان به غزنین باز می گردد از عمید احمد بن مسعود تیشه، که وی را از دوستان یکدل بود در خواست که وی را خانه ای بسازد تا با خاطری آسوده حدیقۀ الحقیقه را به پایان برد:

دوستی مخلص اندرین شهرم
کرد از صدق دوستی بهرم

خانه ای بهر من به رحمت دل
کرد ویک دست جامه ز ظل

حدیقه، ص 528

این نکته را سخن شناسی بزرگ دکتر شفیعی کد کنی به بهترین وجه در مقدمه «تازیانه های سلوک» خود که منتخبی از قصیده های سنایی است باز گفته،وبا موشگافی های هنرمندانه خود ، سایه روشن زندگانی شاعر را باز نموده است. 
به راستی که آن گفتار خواندنی و استدلالهای دکتر شفیعی کدکنی استوار و سخته است.
ما در کار شناسایی احوال و آثار سنایی مرهون کوششهای عالمانه استاد شادروان فرشته خو،مدرس رضوی هستیم . مقدمه جامه و مبسوط استاد مدرس رضوی نیز بر دیوان سنایی خود رهنمون سنایی شناسی است؛و اهتمامی که در گرد آوری آثار سنایی از دیوان و حدیقه حقیقه و مجموعه مثنویهای او- که اینک دیگر روشن است پاره ای از آن مثنوی ها از سنایی نیست، و ما از آن یاد خواهیم کرد – مبذول داشته اند و شرح جامع و سودمند ودلپذیری که بر حدیقه الحقیقه که نمودار تتبعی عالمانه و کوشش صمیمانه و فرا گیر است، نگاشته اند.

آثار سنایی:
1- حدیقه الحقیقه که به نام های آلهی نامه و فخری نامه نیز یاد شده است و هرسه عنوان اثر واحد است و از منظوم های بی بدیل زبان فارسی است که شمار بیت های آنرا از پنج هزار و ده هزار و دوازده هزار رسانیده اند و شمار ده هزار مقبولترین رایهاست . چنانچه خود میفرماید:

آنچه زین نظم در شمار آید
عدد بیت ده هزار آید

در پایان کتاب گفته است:

شد تمام این کتاب در مه دی 
که در آزر فگندم آن را پی
پانصد و بیست و پنج رفته ز عام 
پانصد و بیست و چهار گشته تمام

2- سیرالعباد الی المعاد این مثنوی را سنایی به نام سیف الحق محمد بن منصور سرخسی ساخته است ،و منظومه ای است رمزی و عارفانی ، و سخن شناسان آن را با «ادوایرافنامه» اثر بازمانده پهلوی ، وکمدی الهی دانته سنجیده اند . نخستین بار استاد شاد روان سید نفسی آنرا به سال 1316 به طبع رسانید که شمار بیت های آن 779 بیت است ، و سپس استاد مدرس رضوی در مجموعه مثنویهای سنایی به طبع آن مبادرت ورزیده و شرح کهن بر آن در افزوده.
3- کارنامه بلخ مثنوی کوتاهی است نزدیک به پانصد بیت که در طیبت است و یاد گار سفر حکیم به بلخ.
4 – تحریمه القلم یا تجربه العلم دارای دوصد دو بیت است و استاد شادروان مجتبی مینوی آن را در مجله ایران زمین به طبع رسانیده.
5 – مکاتیب سنایی مجموعه ای از از نامه های سنایی است که به بزرگان عصر خود و از جمله نامه ای به حکیم امام عمر خیام . آقای دکتر شفیعی کدکنی پاره ای نامه را فاقد اصالت میدانند.
چند اثر دیگر منسوب به سنایی است که در چاپ دوم «مثنوی های حکیم سنایی»از جمله «عشق نامه» را حذف کردیم و اینک دیگر پیدا است «طریق التحقیق» نیز از سنایی نسیت و نیز«عقل نامه» و «سنایی آباد».
در باره سال درگذشت سنایی استاد فقید،بزرگوتر با بحثی ممتع و سودمند سال 535هـ ق را پیشنهاد فرموده اند،ولی چنانکه در نسخه چاپ عکسی کابل به صراحت آمده است ، تاریخ و فات حکیم «شب یکشنبه یازدهم ماه شعبان سال 529 هلالی در شهر غزنین به محلت نو آباد در خانه عایشه نیکو» ذکر شده است.
ترویج آموزه‌های زهد و عرفان نیز از مهم‌ترین محورهای موضوعی در قصاید سنایی است. نكوهش دنیا، مرگ اندیشی، توصیه به گسستن از آرزوهای بی‏حد و حصر، ترویج قناعت پیشه‌گی و مناعت طلبی، کوشش برای به جوشش در آوردن گوهر حقیقی آدمی، از مضامین رایج قصاید اوست:

ای مسلمانان! خلایق، حال دیگر كرده‏اند
از سر بی‏حرمتی، معروف، منكر كرده‏اند 
شرع را یك سو نهادستند، اندر خیر و شر
قول بطلمیوس و جالینوس، باور كرده‏اند
عالمان بی‏عمل، از غایت حرص و امل 
خویشتن را، سخره‌ی اصحاب لشكر كرده‏اند
خون چشم بیوگان است، آن كه در وقت صبوح
مهتران دولت اندر جام و ساغر كرده‏اند
تا كی از دارالغروری ساختن دارالسرور
تا كی از دارالفراری ساختن دارالقرار
بر در ماتم سرای دین و چندین ناز و نوش
در ره رعنا سرای دیو و چندان كار و بار

دانشنامه ویکی پیدیا یک قطعه ی ازطریق التحقیق سنایی را به نشر رسانیده که قرار آتی خوانده می شود :

این سخن تحفه‌ایست ربانی 
رمز اسرارهای روحانی
خاطر ناقصم چو کامل شد 
به سخن‌های بکر حامل شد
هر نفس شاهدی دگر زاید
هر یک از یک شگرف تر زاید
شاهدانی به چهره همچو هلال
در حجاب حروف زهره جمال 
در مقامی که این سخن خوانند

عقل و جان سحر مطلقش دانند 
خاکیان جان نثار او سازند

قدسیان خرقه‌ها در اندازند

بنیاد فرهنگی جهانداران غوری در حالیکه مقام سنایی را از شامخ ترین مقامات ادبی ، علمی و فرهنگی در کشور عزیز ما افغانستان میداند و به آن ارج فراوان میگذارد، از همه ادب دوستان صمیمانه آرزودارد در باره این شاعر بزرگ تحقیق عمیق نموده و با راه اندازی سمینار های علمی به ژرف ترین اعماق بحر از علم و دانش سنایی بزرگ غوطه ور گردند.