آرشیف

منار باستانی جام در سال ۵۷۰ هـ.ق توسط علی بن ابراهیم نیشابوری با ارتفاع ۶۶ متر ساخته شده و متعلق به دوران امپراتوری غوری‌ها است و بانی آن سلطان غیاث‌الدین ابوالفتح محمد بن سام غوری، بزرگ‌ترین سلطان سلسله‌ی غوریان می‌باشد، که بین سال‌های ۵۵۸ – ۵۵۹ق، ۴۱ سال، از نیشابور تا خلیج بنگال در شمال هند سلطنت کرد و نام وی به خط کوفی در سه جای منار جام درج شده است. این بنا از نظر معماری از ظریف‌ترین بناهای سده‌ی ششم دوره‌ی اسلامی است که از آجر در اندازه‌ی ۲۰ در ۲۰ سانتی‌متر و با ضخامت ۵ سانتی‌متر ساخته شده و تمام سطوح خارجی آن با انواع آجرتراش نقش برجسته و کاشی فیروزه‌ای تزیین شده و در شصت و دو کیلومتری شمال‌شرق شهرستان شهرک در دره‌ی موسوم به‌ جام، جایی که رود جام (از جنوب به طرف شمال) به هری‌رود (که از شرق به جانب غرب جریان دارد)، می‌پیوندد و در محل تلاقی این دو رود، جلب نظر می‌کند، واقع شده است.

مناره‌ای که در قسمت میانه‌ی آن کمربندی از کاشی نیلگون نظرها را به خود جلب نموده و چهار ردیف کتیبه بزرگ به خط کوفی جهش عمودی منار را شکسته و بنا را بیش از همه مجلل جلوه داده است. به گفته‌ی منهاج سراج جوزجانی، منار جام، اصلاً منار مسجد جامع شهر فیروزکوه پایتخت تابستانی غوریان که سیل آن را در سال ۵۹۶ق ویران نموده، می‌باشد. از همین‌ سبب نام و القابِ سلطانِ غوری در کمربند وسطی منار توسط کاشی به رنگ فیروزه‌ای ثبت شده است.

منار جام از حیث عظمت معماری و تزئینات عالی و نوشته‌های کوفی از بزرگ‌ترین و با عظمت‌ترین مناره‌های خشتی در جهان شمرده می‌شود. ناگفته نماند قطب منار دهلی که دارای ارتفاع ۷۳ متر بوده و در زمره‌ی عجائب هفتگانه‌ی جهان محسوب می‌شود و این مناز نیز از شاهکارهای احفاد غوریان است، از نوع مناره‌های سنگی می‌باشد. منار جام از لحاظ قدامت تاریخی معماری آن نسبت به مناره‌های دیگر یعنی قطب منار دهلی و منار بخارا برتری دارد.

سلسله‌ی غوریان بیش‌تر شهرت خود را در جهان مدیون منار جام هستند. سلاطین غوری این منار با عظمت را در پایتخت تابستانی خود در فیروزکوه بنا کردند. این منار دارای دو ردیف راه‌پله می‌باشد. یکی برای بالا رفتن مؤذن به خاطر اذان گفتن و دیگری برای پایین آمدن. فیروزکوه با حمله‌ی مغول‌ها ویران گردید. این شهر پُر جنب و جوش و پایتخت پُر جمعیت که بازدید کنندگان بسیاری را در خود جای می‌داد، تبدیل به یک روستای دورافتاده و کوهستانی گردید، هری‌رود از داخل فیروزکوه می‌گذشته و فیروزکوه در میان کوه‌های سر به فلک کشیدۀ بسیاری قرار دارد و رودی که از آن می‌گذرد هری‌رود نامیده می‌شود. این شهر امروزه جام نامیده می‌شود.

شهر فیروزکوه از با شکوه‌ترین، مستحکم‌ترین و معمورترین شهرهای عهد امپراتوری و مشهورترین پایتخت و مرکز سیاسی شاهان بزرگ غوری محسوب می‌گردید. در مورد وجه تسمیه‌ی فیروزکوه گفته می‌توانیم که این نام از سلسله فیروزکوه گرفته شده، و سلسله‌ی مذکور از شمال دولت‌یار استان غور شروع می‌شود و به طول چهارصد کیلومتر به شمال‌غرب هرات در قریه‌ی قزل بولاق ختم می‌شود. در پای جنوب این کوه هری‌رود جریان دارد که آن‌ را از سلسله سیاه‌کوه جدا می‌سازد.

منار جام تماماً از آجر ساخته شده بر روی پایه‌ی محکم و هشت ضلعی زیبای آن استوار است و مشتمل بر چهار طبقه می‌باشد و دو پیش‌آمدگی گردان که در اصطلاح به آن نعلبکی گویند در فاصله‌های بسیار مناسب دور تا دور آن را زینت داده است. این نعلبکی‌ها که در آغاز با آجرهای زینتی و زیبایی تزیین شده بود اکنون خراب شده و تنها بخشی از تیرهای قوی چوبی حامل آن‌ها برجا مانده است. بنای این نوع نعلبکی‌ها در آن زمان بر روی منارها مرسوم بوده است.

در حال حاضر به داخل منار از دریچه‌ی کوچکی می‌توان رفت که به سمت شمال منار قرار دارد. بر روی پله‌ها از یک زینه طوری بالا و پائین می‌شویم که به دور یک ستون مرکزی دور می‌خورد، چنان به نظر می‌آید که همین زینه تا پائین راه می‌یافت که اکنون ریختگی مصالح‌ها و غیره آن را مسدود کرده و به زحمت می‌توان از آن عبور نمود. همین خصوصیت است که هیچ دروازه‌ی دیده نمی‌شود. گویا بر سنتی که بوده است راهی از زیر زمین از تحت دریا تا داخل قصر امتداد داشته است، که خرابه‌های آن تا حال هم آن طرف دریا نمایان است. برای رسیدن به تاج یا رواق نخستین باید بیش از یک‌صد و پنجاه راپله را پیموده و بر تاج یا واق دوم یا پنج زینه‌ی کوچک که در یک طرف واقع است و هر یک ده پله دارد می‌توان رسید و تا پنج گنبد که هر کدام به ‌زوایای قنداق‌ها وصل گردیده و مدور اند به‌وسیله‌ی چهار تا پوشش گچ‌کاری شده می‌توان رسید و از آن سوتر وسیله‌ی فرا رفتن وجود ندارد.

در برابر مناره و ساحل شمالی هری‌رود در بلندترین نقطه‌ی کوهِ خار بقایای یک قلعه وجود دارد که احتمالاً با بنای منار معاصر بوده، و نزد اهالی به قلعه، قصر یا ارگ دختر پادشاه معروف است. بر فراز این کوه بقایای ساختمانی که محل ذخیرة آب قلعه بوده نیز دیده می‌شود. بنای آن آجری و داخل آن با ساروج پوشیده شده است. در گوشه و کنار، بقایای محل‌های دیده‌بانی برای محافظت از قلعه و راه‌ها به چشم می‌خورد. این قلعه به‌عنوان یک قلعه‌ی نظامی با برج‌های دیده‌بانی نیمه مخروبه به یادآوری زمانی که کاروان‌های تجارتی از پیچ و خم دره‌های این سرزمین می‌گذشتند، تا کنون باقی مانده است.

به طور بسیار فشرده کتیبه‌های منار جام از قسمت بالایی از این قرار است:

۱. بخش یا استوانه‌ی اول:

در این بخش از مناره فقط یک ردیف کتیبه به خط کوفی که زمینة آن با طرح‌های هندسی لوزی و دایره آرایش شده در میان دو کمربند مزیّن مرواریدنشان قرار گرفته است. متن کتیبه مشتمل بر شعار شهادت است که بر زمینه‌ی طرح‌های هندسی نقش شده است: (اشهد ان لااله‌الاالله محمد رسول‌الله).

۲. بخش یا استوانه‌ی دوم: سطح خارجی این قسمت از مناره با دو ردیف کتیبه و دو نوار تزیینی به صورت حلقوی که دور تا دور آن را فراگرفته، پوشیده شده است. کتیبه‌ی اوّل از بالا به پایین؛ بخش آخر آیه‌ی ۱۳ سوره‌ی صف و به دنبال آن بخشی از آیه‌ی بعدی از همان سوره آمده است: (نصر من‌الله و فتح قریب و بشرالمؤمنین یا‌ایهاالذین آمنوا)، به ‌دنبال این آیه‌ی کریمه (آیه‌ی ۶۱ سوره‌ی ۱۳) سه کلمه از آیه‌ی مبارکه آمده است.

کتیبه‌ی دوم: این کتیبه نیز به خط کوفی که در قسمت وسط این بخش از منار جای گرفته، به اسم و القاب غیاث‌الدین اختصاص دارد؛ (السلطان‌المعظم غیاث‌الدنیا والدین ابوالفتح محمد بن سام).

۳. بخش یا استوانه‌ی سوم:

الف) کتیبه‌ی اصلی با کاشی فیروزه‌ای؛ شاخص‌ترین کتیبه‌ها، کتیبه‌ی میانه مناره است که مزیّن است به نبشته‌های ضخیم و با کاشی آبی رنگ کار شده است. این کتیبه‌ به صورت کاشی لعابدار فیروزه‌ای‌رنگ در زمینه‌ی ساده‌ی آجرهای نخودی قرار گرفته است. کتیبه به خط کوفی برجسته و عریض است؛ به گونه‌ای که کشیدگی «الف و لام»ها به سه متر می‌رسد. این نبشته در آن فقط همان نام، القاب و عناوین کامل بانی مناره، ابوالفتح محمد بن سام، سلطان غوری ثبت گردیده است، و شش کلمه‌ی آخر که بالای سطر جا داده شده با خط ریزتر در بالای سطر اصلی جا داده شده است. متن کتیبه‌ی بزرگ به این ترتیب است: «السلطان‌المعظم شاهنشاة‌الاعظم غیاث‌الدنیا والدین معزالاسلام والمسلمین ابوالفتح محمد بن سام»؛ و متن کتیبه‌ی کوچک: «قسیم امیرالمؤمنین خلدالله ملکه».

ب) کتیبه‌ی سوره‌ی حضرت مریم: بر هشت روی قسمت سفلی منار، نوشته‌ی طویلی ثبت گردیده است. این متن از جزء نوزدهم قرآن و کل سوره‌ی حضرت مریم شامل ۹۸ آیه انتخاب گردیده و مجموعاً ۹۸۲ کلمه و ۳۸۰۲ حرف می‌باشد.

وجود کتیبه‌ی قرآنی مهم‌ترین عنصر شکل‌دهنده‌ی این بخش از منار است. متن کلّ سوره‌ی مریم به خط کوفی داخل رشته‌ای نواری شکل چیده شده و با امتداد آن و با ایجاد گره، در سطوح هشت‌گانه اشکال متنوعی به صورت پیوسته ایجاد کرده است.

ج) بر فراز دومین متن درازرخ بعد از نبشته پیشینه در زیر شروع سطر دوم، دو سطر به خط نسخ کتابت شده است. سه کلمه‌ی نخستین خوب خوانا نیستند و به مشکل خوانده می‌شود و آن دست‌خط کسی است که آن تزئین را بخشیده و جالب‌تر آن‌که امضای معمار آن «عمل علی بن ابراهیم ال[نیش]ابوری المق[یم] بخ[ار]اسا[ن]. نیز دیده می‌شود.

د) نبشته‌ی زیر بنا یا سطح فوقانی دربرگیرنده‌ی بزرگ‌ترین کتیبه کوفی گلدار است و به ‌حدّی افتادگی دارد که تنها دو کلمه‌ی آن در حال حاضر خوانا می‌باشد. با این حال، تزیینات و کتیبه فوقانی پایه منار زیباترین قسمت تزیینات منار بوده و بسیار چشمگیر است. کتیبه کوفی با ارتفاع سه متر به صورت برجسته با تزیینات غنی گلدار با آجرتراش نقش برجسته اجرا شده است. طبق متن دو کتیبه دیگر منار که به اسم و القاب سلطان اختصاص دارد متن کلّ کتیبه احتمالاً عبارت زیر بوده است:

السلطان المعظم شاهنشاه الاعظم غیاث‌الدین‌الدنیا والدین معزالاسلام والمسلمین ابوالفتح محمد بن سام.

نخستین قسمت منار که از سطح زمین شروع می‌شود، پایة هشت وجهی منار است. قطر قاعده پایه هشت ضلعی منار ۹.۷ متر و ارتفاع پایه آن حدود هفت الی هشت متر است که در حال حاضر حدود چهار متر آن قابل دیدن است و بقیة آن با بالا آمدن سطح خاک قابل رؤیت نیست.

این منار در ۲۷ جون ۲۰۰۲ میلادی مطابق ۱۳۸۱ خورشیدی در شهر بوداپست طی جلسه‌ای از سوی سازمان جهانی یونسکو در ردیف آثار ارزشمند و مهم حیات جهان ثبت گردید. این نخستین اثر تاریخی افغانستان است که در لیست میراث جهانی یونسکو به‌شمار می‌آید.

خطر سقوط منار جام و آخرین گزارش‌ها از آن

از آن‌جایی‌که منار جام در تقاطع دو رودخانه‌ی هری‌رود و رود جام قرار دارد، و هری‌رود از شرق به غرب در امتداد شکستگی جلگه‌ای که از افغانستان تا ایران ادامه دارد، در جریان است. این شکستگی مشخص‌ترین مرز فلات آسیا محسوب می‌شود. با وجود این شکست و تعدد زلزله‌ها، پا برجا ماندن این منار خود بسیار تعجب‌برانگیز است. بنابر این، عامل مهم جغرافیایی‌که این منار را تهدید می‌کند فرسایش ایجاد شده بر اثر طغیان آب رودخانه‌های پیرامون منار است.

منار جام در یک زاویه‌ی خیلی کوچک قرار داشته و ساحل چپ آن به واسطه‌ی جریان آب هری‌رود پیوسته تخریب می‌شود. اگرچه دیوار سنگی یک سال پیش کار شد، امّا این کفایت کرده نمی‌تواند زیرا از سمت رود جام هنوز خطر سیلاب‌ها می‌تواند اطراف منار را تهدید کند. این امر به ‌عقیده‌ی (ورنر هیر برگ) باعث شده تا منار به اندازه‌ی دو درجه به سوی هری‌رود شیب پیدا کند.

دیوارهای قسمت پایین منار که از سطح زمین شروع می‌شود، بیش‌ترین خرابی را در بردارد. سطح دیوار از میانه با چند ردیف آجر خفته و راسته به دو قسمت تقسیم شده است. در حال حاضر از تزیینات سطح تحتانی پایه چیزی به جا نمانده است. سطح فوقانی که دربرگیرنده‌ی بزرگ‌ترین کتیبه‌ی کوفی گلدار است، تنها بخش اندکی از آن به‌جا مانده و بیش‌تر آن تخریب شده است.

ساختمان استوانه‌ی بزرگ درون مناره با سی و هشت متر ارتفاع توسط دیوارهای عریض بیرونی که قطر آن از پایین پایه ۹.۷ متر و در قسمت بالا به ۶ متر کاهش پیدا می‌کند، شامل دو ردیف پلکان‌پیچ که هر کدام دارای ۱۵۰ پله بوده، پیرامون یک هسته‌ی آجری تعبیه شده که باعث استحکام منار نیز گردیده است. این قسمت بنا که مهم‌ترین بخش آن از بابت استواری آن می‌باشد آسیب جدی دیده زیرا در هر راه‌پله بین ستون مرکزی و دیوار بیرونی منار توسط چوب‌هایی مخصوص کارگزاری شده که در همین سال‌های نه چندان دور تمام این چوب‌ها قصداً ارّه گردیده و از بین رفته است. یعنی ۳۰۰ راه‌پله‌ای که برای رفت و برگشت وجود دارد، دقیقاً ۳۰۰ چوب بین ستون مرکزی و دیوار بیرونی تعبیه شده که اکنون تمام این چوب‌ها از بین رفته است.

از طرفی مواد ساختمانی منار که در سال ۱۹۷۲ میلادی به کوشش (ورنرهیربرگ) در دانشگاه تخنیکی شهر میاینس تجزیه گردیده، و ثابت گشته که خاصیت ارتجاعی داشته، در صورت تمایل بیش‌تر منار مواد از هم گسیخته و باعث سقوط منار می‌گردد. بنابر این، این فرض ملّی ماست که از تخریب چنین بنایی بزرگ و شگفت‌انگیز جلوگیری نموده و آن را حفظ نماییم.

۱. امپراتوری غوری‌ها (جای‌گاه آن در تاریخ تمدن و فرهنگ افغانستان و منطقه)، کابل: بنیاد فرهنگی جهانداران غوری، ۱۳۹۰ خورشیدی، ص ۴۴۸ – ۴۴۹.

۲. پنجشیری، عزیزاحمد، جغرافیای تاریخی غور، کابل، بنیاد فرهنگی جهانداران غوری، ۱۳۹۱ خورشیدی، چاپ دوم، ص ۱۹۵.

۳. خزایی، محمد، منار جام (کتیبه‌ها و نقوش تزیینی و مفاهیم نمادین)، تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۹۵ خورشیدی، ص ۱۱، ۴۵.

۴. روشن‌ضمیر، مهدی، «آثار غوریان«، بررسی‌های تاریخی، شماره‌ی ۴، سال ۱۳، ص ۲۲ – ۲۳.

۵. کام‌گار، حمیدالله، سریرگاه (پژوهشی پیرامون مراکز و پایتخت‌های تاریخی آریانا، خراسان، افغانستان)، هرات: نشر کام‌گار، ۱۳۹۹ خورشیدی، ص ۲۰۲

۶. مستمند غوری، غوث‌الدین، تاریخ مختصر غور، هرات: فیضی، ۱۳۹۵ خورشیدی، چاپ سوم، ص ۱۸۲.

۷. منهاج سراج، قاضی (جوزجانی)، طبقات ناصری، تصحیح و مقابله و تحشیه و تعلیق عبدالحی حبیبی، کابل: انجمن تاریخ، ۱۳۴۲ خورشیدی، چاپ دوم، ص ۳۷۵.

ممنون و سپاس‌گزارم از دوستان خوبم جناب استاد نیک‌محمد مستمند غوری و همایون‌جان احمدی عزیز بابت هماهنگی و ترتیب این سفر!

حمید کامگار