آرشیف

 
چهارم ــ آئین مانی
مانی پسر «فاتک » از پدر و مـــادر آریایی منسوب به بزرگان اشکانی ( پارتها ) در نزدیکی بابل در میان رودان یا بین النهرین (1)  که در آن زمان بخشی از شاهنشاهی ساسانی بود در سال  215 یا 217 میلادی زاده شد  . (2)
او در ایام جوانی به آموختن علوم و حکمت وغور ومطالعه درادیان زرتشتی وعیسوی وبودایی پرداخت ودر 24 چهارسالگی ادعای پیامبری کرد و آئین خود را آشکار نمود . مانی چند بار مکاشفاتی یافت و فرشته ای اسرار جهان را بدوعرضه کرد. پس به دعوت پرداخت و خود را «فارقلیط» (3)  که مسیح ظهور او را خبر داده بود، معرفی کرد .
دین مانی آموزشی از ترکیب  دین زرتشت ،  دین بودا و دین  مسیحیت می باشد . او خود را جانشین این سه پیامبر بزرگ می دانست. ومیخواست دینی یگانه و مشترک بین این سه آئین بسازد واگراین فرض به موفقیت منجرمی شد ومورد قبول همه واقع می گردید خطربزرگ چندستگی دین واختلاف آنها برای همیشه رخت برمی بست .
 
دین مانی یکی از ادیان پیشرو و زنده عهد شاهنشاهی ساسانی است واین دین داعیه جهانی داشته و مانی خود را آخرین پیامبر و دین خود را کاملترین ادیان می خوانده است، مانویت رهبران وخلفای مبلغی دردوره های بعد داشته و توانسته است برخلاف  آئین زرتشتی گری این دین از مرزهای آریانا زمین فرا تر برود و مردم کشورهای زیاد جهان  را تحت نفوذ خود قرار دهد.
راجع به آئین و افکار مانی  زیاد بیان شده است اما آنچه که مسلم است، آموزش ومعرفت این دین از« جهان خلقت و آفرینش » نسبت به برخی از ادیان جهان خیلی پیچیده و مغلق است .
 
مانی یک چندی دربین النهرین به تبلیغ و ترویج دین خود پرداخت وآنگاه بوسیلۀ فیروز برادر شاپور که دین وی را پذیرفته بود به شاپور (شاه ساسانی  ) معرفی شد و یکی از کتابهای خود را بنام « شاپورگان » به او تقدیم داشت . شاپوراول شاه ساسانی ، نخست با مانی به مهربانی رفتار کرده واو و پیروانش را در مذهب خود آزاد گذاشت . ولی بعد طرف بی میلی پادشاه قرار گرفت واز سرزمین آریا تبعید گردید .
مانی در ایام آوارگی کشور های هند و تبت و چین را سیاحت کرد . او در این  سفرطولانی آموزش و معرفت خویش را از شیوه های  تفکر وشناخت آئین و اديان آن ديار که با روحیه ریاضت محوری ممزوج بود ،  غنا بخشیده  و تأثیر عمیقی که  آن اندیشه ها بالایش گذاشت ــ طبع صوفی گری و گونه های تفکرعرفانی را در دنیایی باطنی اش شعله ور گردانيد.
 
او پس از مرگ شاپوردر سال 272 میلادی به زادگاهش آریا بازگشت . هرمز جانشین شاپور ورودش را گرامی داشت و او اجازه یافت که تعالیم آئین خود را آزادانه منتشر سازد. مانی در این زمان بیشتر بین مسیحیان به نشر اصول وتعالیم مذهب خود پرداخت ودراندک مدتی پیروان بسیاری یافت . (4) پس از هرمز ، دیری نپایید که بهرام اول ساسانی برادر هرمز اول که پادشاه عشرت طلب و سست عنصر بود، مانی را دستگیر کرد وبه دست روحانیان زرتشتی واگذاشت و به قول یعقوبی مجلس مباحثه ٔعمومیی تشکیل شد و مانی با موبدان موبد به گفتگو پرداخت و شکی نیست که او را مجاب و محکوم کردند و به عنوان خروج ازدین ، به زندان افکندند و چندان عذاب دادند تا بدرود جهان گفت . سال وفات مانی 276 یا 277 میلادی  است . فردوسی بزرگ در شاهنامه چ بروخیم ، ج 7 ص 2063 در مورد می فرماید :

فــــرومــــاند مــانی میان سخــن       ز گــفــتار مـــوبـــد ز دیــن کهـــن

                                     ********
 
مگرآیین واندیشه های مانی در مدت کوتاهی بر پهنهٔ وسیعی از جهان آن روزگار مانند خاورمیانه، اروپا و مصر و هند و چین و آسیای مرکزی سایه گستراند. و تا سدهٔ دهم میلادی کماکان قدرت عالمگیری خود را حفظ نموده بود. پس از آن اندک اندک از همه‌گیری‌اش کاسته شد.عناد موبدان زرتشتی با شخص مانی و آموزه هایش و تکفیر پیروان این آیین عرفانی از سوی مسلمانان موجبات انحطاط مانوی گری رادرجهان فراهم ساخت. کلیسای مسیحی نیز گرایش مانویت را الحاد اعلام کرده بود.
 
در دورهٔ اسلامی نیز این مخالفت‌ها  در نفی آئین مانوی وجود داشت و به عبارتی شدیدتر شد. مهدی تازی خلیفه عباسی به فرزندش هادی سفارش می‌کند نسل زنادقه (5) یعنی مانویان را از روی زمین براندازد، یا مثلا خلفای عباسی هارون الرشید و مامون  برای شناسایی مانویان و کشتار آنها  روش خاصی داشتند. بدینگونه که آنها را وادار می‌کردند که مرغی را سر ببرند و ازآنجا که آزار جانداران درآئین مانی روا نیست آنان با سرباز زدن ازاین فرمان ماهیت مانوی خود را آشکار نموده و کشته می‌شدند. بهرحال بنظر می ‌رسد آئین مانی تا دهه‌های هفدهم یا هجدهم  میلادی نیز دوام آورده باشد. به ویژه اینکه در چین معبدی نسبتا جدید کشف شده که بر روی آن نوشته شده است : " بنام پدر روشنایی "  و این نامی نیست که در آیینی دیگر بجز مانوی بکار رفته باشد. در مناطق غربی چین با وجود اینکه دین مانوی میان اویغورها پذیرفته شده بود و خاقان های اویغور آن را بعنوان دین رسمی دربار شناخته بودند اما پس از شکست ایغورها از قرقیز ها ، دین مانوی مطرود و پس از مدتی جای خود را به اسلام سپرد.هرچند شواهدی از حیات دراز مدت این آئین در آن منطقه و البته در اختفا باقی مانده است .
 
آئین واندیشه مانی درشرح احکام وآداب اجتماعی و محیطی سرشار از ارزشهای اخلاقی و انسانی و صحی ایست که برخی از آن ارزشها در عصرما راهبرد سیاسی، اصل تعادل حقوق شهروندی و حفظ محیط زیست احزاب سبزها ودموکرات های اروپا و وسازمان صلح سبز (Greenpeace) جهان را تشکیل می دهد .
در آئین مانی آمده است :
1 ـ منع ایذا و آزار دادن جانداران
2 ـ خاموش نمودن و آلودن آتش
3 ـ منع تخریب منابع گیاهی وآلودن آب
4 ـ مجاز نداشتن کنیز ، برده وغلام
و همچنان ازاعتقادات اصول دهگانه برای نجات خود قایل بودند وآنها عبارت انداز : ایمان به خدا ، دوستی ، بردباری ، عقل ، راستی ، آشتی ، شادی ، مهربانی ، خوش اخلاقی ، پاکدامنی و عفت . (6)
 

مجموعه کتب مقدس وآثار مانی :

 نوشته های مانی اساسن از طریق متن های مکشوف در ترفان در آسیای میانه در آغاز سده حاضر و یافته های فیوم در مصر در 1930 به دست آمده است. در میان آثار مربوط به شرح حال اولیا و قدیسان باید مجموعه دست نوشته های مانوی کلن را نام برد، که ترجمه ای یونانی از اصل سریانی و مربوط به سده پنجم میلادی است. این مجموعه که بیشتر آن از بین رفته است در یونان در منطقه ای به نام اکسیرینخوس پیدا شد، مجموعه های دیگری از مواعظ ، اشعار و سرودها نیز در دست است.
هفت اثر بود که به زبان آرامی شرقی، زبان محلی مانی، نوشته شده بود و در زمره متون مقدس مانویان و معتبر شمرده می شوند و منشورهای بسیار به اصحاب و پیروان خود و شاید دیگران هم فرستاده که اسامی عده ای از آنها در ضمن فهرست 76 رساله ٔ مانی و اصحاب او در کتاب الفهرست ابن الندیم به مارسیده است . که عبارتند از:
 
اول ــ اونجیلون زیندگ : نام این اثر مانی، انجیل زنده است، از آن رو که مانی خود را به منزلۀ  حواری مسیح و ادامه دهندۀ راه او می دانست. در نظر او، انجیل مسیحیان دست برده شده و انجیلی که خود آورده، انجیل زنده بود. این هفت کتاب، کتاب های آیینی مانوی به شمار می آیند. این اثر به زبان سریانی نوشته شده و بخشی از این کتاب که از سریانی به یونانی ترجمه شده است. در مجموعه دست نوشته های مکشوف در اکسیرینخوس وجود دارد. در این کتاب ، او خود را همان فارقلیط می داند که مسیح مژده آمدنش را داده بود. به نظر می آید که مانی در این کتاب ضمن همراهی با آموزه عیسی درصدد پیشی گرفتن بر اناجیل معتبر مسیحیان بوده است.
 
دوم ـ نیان زینده گان:  یا گنج زندگی یا گنج حیات ،  این عنوان یادآور کتاب مقدس منداییان، یعنی گنزه، (Ginza)به معنای گنج است و شاید این امر گواه ارتباط مانی و منداییان باشد. این کتاب که به عربی "کنزالاحیاء" معروف است در شرح آنچه در نفس از جهت روشنائی مایه خلاص و از جهت تاریکی مایه فساد است. و در این کتاب افعال نکوهیده را به ظلمت نسبت میدهد.بخشی از این کتاب در کتاب ابوریحان بیرونی آمده است. بخشهای دیگری از آن نیز در کتاب آگوستین نقل شده است.
 
سوم ــ رساله :
مضمون این اثر احتمالا نوعی اخلاق عملی بوده است .
چهارم ــ کتاب رازان (اسرار یا رازها) :  نام عربی آن "سفرالاسرار" است که آیات و معجزات انبیاء را مورد طعن قرار داده است. این کتاب شامل هجده فصل است. عناوین فصول این کتاب در الفهرست ابن ندیم  (7) آمده است، اما هیچ بخشی از آن کشف نشده است. آنچه از عناوین آن برمی آید این است که فصل 1 و 12 و 13 مربوط به تعالیم بردیصان بوده است. شاید بتوان حدس زد که این اثر به قصد مقابله با اثری باشد که به همین نام نزد پیروان بردیصان رواج داشته است. بخشهایی از این کتاب نیز در کتاب ابو ریحان بیرونی ترجمه شده است.
 
پنجم ــ کتاب کوان (غولان) :   آنچه درباره این کتاب می دانیم مدیون آثار مکشوفه در ترفان است. قطعات مذکور امروزه یک کل را تشکیل می دهد، گرچه قسمتهای افتاده ای نیز در آن دیده می شود. در این کتاب، مانی یک استوره کهن شرق میانه را انتخاب می کند و با استفاده از طرح آن به بیان نظرگاههای خود می پردازد.
این استوره همان افسانه هبوط فرشتگانی است که با اژدهایی درگیر بودند. در نوشته های  فارسی میانه، سام و نریمان، دو کشنده اژدها و از چهره های آشنای استوره ای ایران باستان هستند. مانی این طرح را که خاستگاهی  آریایی دارد با داستان هبوط فرشتگان آن چنان که در کتاب اول اخنوخ آمده است آمیخت و استوره ای نوین را آفرید.
 
ششم ـ دیوان (نامه ها)  این نوشته ها درمجموعه ای به زبان قبطی به دست آمده اند و اکثر بخشهای آن گمشده اند. جز عناوین و مقدمات آنها نمی توان نکته ای را از این نامه ها دریافت. دو نامه ای که از مضمون آنها مطلعیم محتوایی صددرصد عقیدتی ندارند بلکه بیشتر به نامه های شخصی شبیه اند. شاید بتوان گفت که این نامه ها برداشتهایی آزاد از رساله های قدیس پولس اند. این نامه ها مانند رساله های پولس شامل قطعه های عقیدتی، جهت گیری های عملی و روابط شخصی اند. گرچه این نامه ها در آغاز به قصد انتشار به صورت یک کتاب تهیه نشدند، اما مانی در دوره زندگی اش آنها را همچون بخشی ازدستاورد ادبی اش به دیگران می داد تا بخوانند. فهرست مفصلی ازنامه های اودرالفهرست ابن ندیم  آمده است . کتابهای معرفی شده همه به زبان سریانی به رشته تحریردرآمده اند .
 
هفتم ـ مزامیر و نیایش ها : یعنی ادبیات غیرمقدس (Non – Canonical Literature)
دو اثر دیگر مانی را دربرمی گیرد ، که بیرون از مجموعه رسمی و دینی قراردارند. این دو اثر عبارتند از:
شاپورگان و ارژنگ  .  
1- کتاب شاپورگان مشهورترین اثری است که درطی 255- 250 میلادی توسط مانی به رشته تحریر درآمد. مانی در این اثر اندیشه های ناب خود را در باره زمان و مکان  ، آفرینش زمین و جهان مادی و پا گرفتن اهریمن و جهان فروغمند و درخت فروغمند و رویدادهای پایان جهان بازگو می کند .
این اثر تا سده چهارم هجری هم بخش‌هایی از آن در دست بوده‌است اما از میان رفت و بعدها در بخش‌های تکه تکه‌ای از آن در بیابان ترفان (در سین کیانگ در غرب چین) در زیر شنهای کویر بازیافته شد.
اثر « شاپورگان » از سوی بانو « نوشین عمرانی »  در ایران به چاپ رسیده ‌است. در ویرایش این اثر، از متن چاپ شده «شاپورگان» به کوشش «مکنزی» (استاد زبان‌های ایرانی در دانشگاه لندن) و بخش‌های به چاپ رسیده از سوی «مری بویس» – در آکتا ایرانیکا- بهره گیری شده‌است.(8) 
 
2 ـ ارژنگ  معروف ترین کتابی است که توسط مانی، در زمان ساسانیان نگاشته شد.  نام این کتاب در فارسی میانه ( پهلوی ساسانی و اشکانی ) بصورت  (Ardahang ) ، در یونانی بصورت (Eikon ) ، در چینی بصورت (  Ta-men-ho-I Tu) ، ودر فارسی جدید ارثنگ یا  ارژنگ  … آمده است . مانی در این کتاب، اصول عقاید معرفتی خویش را دربارۀ  دو اصل روشنایی و تاریکی ، آغاز و انجام هستی و داوری واپسین درقالب تصاویری که خود کشیده بود ، آموزش می‌داد. کهن ترین ارژنگ در ترفان چین بدست آمده‌است.
بسیاری از شاعران و نویسندگان، گوناگونی رنگ‌ها در پاییز را به کتاب مانی، ارژنگ، ماننده کرده‌اند.
پاییزاست و آذر دلفروز در میانه روز، گاه سرایش ارژنگ است و ترنم باران برسنگ.  (9)
 
دست نقاش طبیعت صدهزاران رنگ را         گونه گونه نقش ریزد مانوی ارژنگ را
نظامی میگوید :
به تیشه صورت شـــیرین بـــرآن سنگ         چــنان بـــرزد کــه مــانی نقــش ارژنگ
 
                                              ********

رده های دینی در آئین مانی

پیروان مانی براساس اعتقاد و علم و معرفت آنها از این آئین و مراتب زهد و پرهیزگاری وپاکیزگی  نفسانی ایشان نسبت به آلودگیهای مادی حیات به رده های زیرمنقسم می شوند :
 
یک ــ آموزگاران : آموزگاران یا فریستگان بلند مرتبه ترین رده دینی مانویان بودند که همیشه تعداد آنان 12 نفربود.اینان خلفای مانی و نمایندگان وی پس از مرگش قلمداد میشدند.
 
دو ـ ایسپسگان  : رده دوم را در رده های آئین مانی داشته اند که از 72 نفر اسقف بودند وظیفه آنان نظارت بر اجرای آئین ها و رسیدگی به امور مومنین در مناطق مختلف تحت نفوذ آئین مانی بود.
 
سه ـ مهستگان : در هر دوره 360  نفر از آنان وجود داشت.
چهار ـ برگزیدگان :   رده دینی فعال و کوشای مانوی بودند تعدادشان محدود نبود.اینان روحانیان دینی نیز بشمار می رفتند و کسانی بودند که وظیفه داشتند کلیه امور دینی و عبادی دین را بجای آورند.از آنجایی که آداب این دین مبتنی بر ریاضت, بسیار سخت می نمود گروهی از مردم که تاب نداشتند از این رده خارج و به رده ی با آزادی عمل بیشتربه رده  نیوشایان می پیوستند.
افراد رده برگزیده حسب سنت ها نمی بایست زنی اختیار کنند و از خوردن گوشت و چیدن گیاه و نوشیدن شراب پرهیز می کردند.از آنجاییکه در باورهای مانوی جهان مادی آفریده بدی و ظلمت محسوب می شود می بایست با ریاضت و پرهیز خود را از جهان خارج کنند.آبادگری در جهان کمک به اهریمن محسوب می شده و گزیدگان اجازه نداشتند کشاورزی کرده یا پیشه ای اختیار کنند که به بهبود جهان کمک کرده و اسباب آسایش را فراهم کند . بنظر می رسد برگزیدگان از سوی رده پایین تر یعنی نیوشایان انتخاب می شده اند. روز مقدس برگزیدگان روز یکشنبه بود.
 
پنج ــ  نیوشایان :  نیوشایان افراد رده ای پائین دین مانوی محسوب می شدند وسخت گیری های رده های بالاتر بر آنها نبود اما می‌بایست از عواملی مانند :  بت پرستی ، دروغ ، زنا ، بخل ، کشتن ، دزدی و سحر و جادو ؛ پرهیز نموده و اعمال مهم مذهبی مانند :  نماز و روزه و صدقه را بجای می‌آوردند.
نماز مانویان چهار نماز بود که دو بار در روز رو به خورشید و دوبار در شب رو به ماه گزارده می‌شد. آنها می‌بایست با آب مسح می‌کردند. دو نوع روزه داشتند که یکی از آنها دو روز کامل و دیگری از صبح تا غروب بود و زمانش بر اساس شواهد نجومی تعیین می گشت. آنها عیدی نیز داشتند که در روز پایانی ماه روزه برگزار می‌شد. در روز عید، مردم تصویر مانی را در دست گرفته و به گناهان خود اعتراف می کردند و یک تخت یا کرسی برای مانی خالی می‌گذاشتند. آنان این عید را « بما » می‌نامیدند. (10)
 

نگرش از خلقت و آفرینش :

چنانکه در فوق آمد ،  آئین و فلسفه مانی امتزاجی ست از آئین های زرتشتی ومسیحیت و بودایی . از اینرودرنگرش آئین مانی  از مسیحیت ایده مسیح ، از آئین زرتشتی اعتقاد دوگانه به نیکی و بدی واز مذهب بودایی  ، ورود اصل تناسخ  در این مذهب مشهود است .
مانی بر این عقیده بود که هستی یا عالم  از دو عنصرروشنایی و تاریکی بوجود آمده است و به همین سبب اساس آن بر خوبی و بدی استوار است . ولی در پایان دنیا روشنایی از تاریکی جدا خواهد شد وصلح ابدی همه جا را فرا خواهد گرفت . یا بعباره دیگر" او معتقد به دو اصل خیر و شر بود واین دو اصل را دو پایه می خواند و می گفت گه در گذشته خیر و شر از هم جدا  بودند . اکنون خیر و شربا هم آمیخته اند ودر آینده باز خیر و شر از هم جدا خواهند شد ." (11)
  
وظیفه یک نفر مانوی آن بود که بکوشد تاروشنایی و تاریکی را از یکدیگر دور سازد و آمیزش آنها را بهم زند یعنی وجود خویش را از بدی و فسادی که منسوب به تاریکی است منزه کرده واز لذات دنیایی مانند :
ازدواج ، خوردن گوشت ، و نوشیدن شراب وگرد آوردن مال و امثال آن خود داری کند .
 
از این بابت دنیای مادی در اندیشه  او نماد تاریکی و پلیدی است و انسان که موجودی دوگانه است ( روح از دنیای روشنایی و جسم از دنیای تاریکی ) می‌تواند به نیروهای روشنایی برای پیروزی نهایی کمک کند.
 
به عقیده مانی در آغاز دو اصل اصیل وجود داشته که که عبارت اند از : نیک و بد . نخستین پدر عظمت بود واو را پنج موجود تجلی کرد که به منزلۀ واسطه های بین آفریدگار و آفریدگان اند . چون : ادراک ، عقل ، فکر ، تأمل واراده . و خدای تاریکی هم پنج عنصر ظلمانی دارد  مانند : وخان (مه ) ، آتش مخرب ، باد مهلک ، آب گِـل آلود و ظلمت .
 
مانی راه نجات را افزایش معرفت و شناخت و خودآگاهی می‌دانست و براین باور بود که به این وسیله بشر به گمراهی خود در شناخت واقعی که بر اثر پیوستگی با ماده به او دست داده آگاه شده و می‌تواند پس از مرگ به سرای جاودانهٔ نور – که همان بهشت مانوی است – بشتابد.
در آیین مانی آمده که جهان نور جهان شادی و پاکی و جای خدای آسمانی یا « زروان » بود و در زیر که محلی کثیف و پلیدش خوانده بود اهریمن بسر می برد. میان نور و ظلمت جنگی در گرفت که در نهایت اهریمن پیروز شد و نور و روح به اسارت تاریکی و ظلمت و جسم رفتند. مانی بر این عقیده بود که این اسارت تاکنون باقی مانده است.
 
طبق آراء مانویان، نور از مکان اصلی خود به سرای جسمانی و تاریکی جهان مادی سقوط می‌کند. در مانویت نور و ظلمت هر دو ازلی و قدیمی بوده و پیش از آفرینش وجود داشته‌اند .(12) و «بوده‌اند و هستند و خواهند ماند».
مانی رسالت زرتشت ، بودا ومسیح را تائید می کرده ولی در باره مسیح می گوید : مسیح حقیقی روح محض بوده وجسم نداشت و شخص مصلوب بنام مسیح یکی از مخالفان وی بوده است .
 
 
 
منابع و مآخذ وشرح واژه ها
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ میان رودان یا بین النهرین نام منطقه‌ای جغرافیایی است که میان دو رود دجله و فرات قراردارد . بیشتر سطح این منطقه در کشور عراق قرار گرفته‌است.
2 ـ فرهنگ فارسی ، مؤلف : دکتر محمد معین ، جلد 6 ، ص 1889 .
3 ـ فارقلیط : بمعنی تسلی بخش و شفیع ومددکار  ، وبه زعم نصاری مراد از آن روح القدس است . اما در اخبار و آثار و دیگر کتب سماوی از حضرات موسی و عیسی محقق و ثابت گردیده که فارقلیتا (فارقلیط) بمعنی تسلی دهنده عبارت از خاتم النبیین است . و این بشارت حجتی است ساطع و برهانی است قاطع بر نبوت آن حضرت … و معنی فارقلیط احمد است یعنی ستاینده تر…. روح القدس . روح والایی که یاری میکند و آسایش میبخشد.
4 ـ فرهنگ فارسی ، مؤلف : دکتر محمد معین ، جلد 6 ، ص 1889 .
5 ـ علی بن حسین مسعودی که در سال 346 هجری خورشیدی درگذشت ، دراثر مروج الذهب ، در سخن از شاپور اول ساسانی از پدید آمدن مانی و آئین وی  یادکرده، می‌نویسد ، اسم زندقه با مانی پدید آمد و از کلمه زند که تفسیر اوستاست درآمده‌است، پیروان مانی را زندی گفتند برای اینکه بدلخواه خود اوستا را تأویل کنند.
زندیق معرب واژه‌های زندیک یا زندیکیه است (به معنی تفسیر آزاد، آزاداندیش، خداناباور یا ملحد) این واژه توسط مسلمانان در خصوص افرادی که تصور میشود نظرات یا عملکردهایی دارند که با تعصبات بنیادی اسلام در تعارض است بکار میرود. مسلمانان شروع به خواندن مانویان، مرتدان، کفار و ملحدین و معارضین اسلام با عنوان زندیق نمودند عنوانی که مجازات آن مرگ بود. از اواخر قرن هشتم میلادی (قرن دوم هجری) خلفای عباسی شروع به شکار و قلع و قمع آزاداندیشان در مقیاس وسیع نموده و هرکس را که ظن زندیق بودن به وی میرفت از دم تیغ میگذراندند. در دوران جدید گاهی این لغت برای اشاره به پیروان مذاهب و فرقه هایی که در جامعه اسلامی ریشه گرفته اما توسط مسلمین سنتی کفرآمیز یا دگرکیشی محسوب میشود بکار میرود .
6 ـ دین‌های ایران باستان، مهری باقری، ص 110  تا 112 .
7 ـ  کتابِ الفهرست، نوشتهٔ محمد ابن اسحاق ابن ندیم می‌باشد. این کتاب در377  هـ. ق. به اتمام رسیده. کتاب مزبور حاوی اطلاعاتِ مبسوطی ست راجع به کتب و خطوطِ دورهٔ ساسانی. همچنین کتابِ ذکر شده منبع بسیار مناسبی در مورد مانی و آیین مانی می‌باشد. این کتاب را فهرس العلوم نیز نامیده‌اند.
8 ـ آثار الباقیه از ص 190 ببعد " آثار الباقیه عن القرون الخالیه (به فارسی: اثرهای مانده از قرن‌های گذشته) کتابی نوشتهٔ ابوریحان بیرونی، نویسنده و دانشمند بزرگ آیارنا زمین است. این کتاب مطالعه تطبیقی تقویم‌های فرهنگ‌ها و تمدن‌های گوناگون، درهم‌بافته با ریاضیات، نجوم، اطلاعات تاریخی، به همراه کاوش در سنن و مذاهب ملت‌های گوناگون است. آثار الباقیه در سال 290 تا 291  هجری به پایان رسید و جزو نخستین آثار بیرونی است . که تقریباً در بیست سالگی او توسط دربار قابوس در گرگان گردآوری شد. نسخه‌ای از این کتاب به خط ابن الکتوبی و متعلق به اوایل قرن چهاردهم میلادی در زمان فرمانروایی ایلخانان، اکنون باقی مانده‌است که در کتابخانه دانشگاه ادینبورگ نگاهداری می‌شود. این نسخه شامل 25 نگاره‌ است که در نسخه باقی‌مانده دقیق دیگری متعلق به قرن هفدهم میلادی در دوره عثمانی نیز وجود دارد.     "
9 ــ فرهنگ تک جلدی دکتر محمد معین، چاپ چهارم،1383 .                         
10 ـ وزین افضل , مهدی ، .تاریخ ایران باستان ، تهران نشرپوران ،  پژوهش ، 1389 ، ص216 .
ــ سعید نفیسی ، تاریخ تمدن ایران ساسانی ، تهران ، نشرپارسه ، چاپ اول ، 1388 ، ص78  .
11 ـ دانشنامه رشد ، شبکه ملی مدارس  .
12 ـ اسطورهٔ آفرینش در آِیین مانی، تالیف دکتر ابوالقاسم اسماعیل پور، نشر کاروان- ص 62 ـ 65 .
ــ دین‌های ایران باستان، دکتر مهری باقری، نشر قطره ، صفحه  110 .
جهت معلومات بیشتربه منابع زیر مراجعه فرمائید :
ــ فرهنگ فارسی ، مؤلف : دکتر محمد معین ، جلد 6 ، ص 1890 .
ــ تاریخ ادیان و مذاهب جهان، ج اول، بخش ادیان و مذاهب ایران باستان، دین مانی، مؤلف: عبداللّه مبلغى آبادانى     
ــ مجله هفت اقلیم ، پیش شماره 2 ، مقاله یادمانی از مانی، نوشته سجاد واعظی منفرد     .
ــ پایگاه اطلاع رسانی کانون ایرانی پژوهشگران فلسفه و حکمت .
ــ فصلنامه هفت آسمان ، شماره 12 و 13 مقاله : متون دینى آیین مانى، نوشته : فروزان راسخى .
ــ استاد مطهری ، خدمات متقابل ایران و اسلام ، صدرا ، 1383 ، صفحه 171- 167 ، صفحه 216-214 .
ــ ماه نامه  ــ  اطلاعات سیاسی اقتصادی – 1387 – شماره 249- 250 ، خــرداد وتیر،مقاله جنبش های مانی ومزدک : ریشه‌ها‏ ، اندیشه‌ها و پیامدها، نویسنده : حنیف رضا – گلزار.