آرشیف

بیشتر مفسرین کرام بر این رفته اند که مراد از لیال عشر (شب های ده گانه) که خداوند متعال به آنها، سوگند یاد فرموده، همان دهۀ ذوالحجة است که  مناسک حج در آن صورت می‌گیرد.

این قول استوار بر روایت حضرات: عبدالله ابن عباس و ابن الزبیر (رضی الله عنهم) و از مجاهد و جماعۀ معتنابهی از سلف و خلف است که در جایگاه قول ارجح قرار دارد؛ از همین جهت علامه زمخشری در تفسیر خود (الکشاف) در مورد نکره آمدن واژۀ متذکره لیال) می‌گوید: ” از بین جنس شب ها، شب های ویژه ای  و «عشر» برخی از آنها است و یا از فضیلتی ویژه برخوردار است که دیگر شب ها از آن بی‌بهره اند.”

به قول مفسرین، آنچه در رابطه با سورۀ والفجر مورد بحث و پرسش قرار دارد، «وليال عشر» است که در اين آيه خداوند به شبهای دهگانه سوگند یاد مي‌کند.

طبق روايتي از پيامبر اکرم منظور از شبهاي دهگانه، ده شب اول ذی الحجه است که بزرگترين مراسم عبادي (حج) در آن برگزار مي‌شود. در اين ده شب که حاجیان از سراسر گیتی در شهر مکه مکرمه، حضور و گرد هم می‌آیند، با شور و هیجان و شکوه بی پایانی همراه است، به گونه ای که هرچه به روز نهم (روز عرفه) و روز دهم (عيد قربان) نزديک تر مي‌شويم، شور و هيجان حج زيادتر مي‌شود.

اين شبهاي با عظمت عبادت و حج، شبهايي است که مسلمانها به صحراي عرفات مي‌روند. عصر عرفه را با دعاها نیایش برگزار مي‌نمایند. شب عيد قربان به طرف مشعر حرکت مي‌کنند و در آنجا نیز صحنه عظيمی را پدید مي‌آورند و متعاقباً از آنجا به مني مي‌روند که برابر می شود با روز دهم ذی الحجه، روزی که مراسم عيد و قرباني و رمی جمرات در آنجا انجام می‌پذیرد. خداوند، به سبب همین عظمتي که در اين مراسم پدید می آید، سوگند ياد مي‌کند.

امام فخر رازی (صاحب تفسیر کبیر یا مفاتیح الغیب)  ضمن اینکه گفته است: سوگند به شب‌های ده‌گانه دلالت بر عظمت و فضیلت آنها دارد، در برگیرندۀ سه احتمال آتی الذکر نیز می‌باشد: سه دهه اول ذی‌الحجه، اول محرم و آخر ماه رمضان ! شبهایی که عبادت کردن خدا به آنها تاکید به عمل آمده است. (فخر رازی، مفاتیح الغیب، 1420ق، ج 31، ص 149)

علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، ضمن اشاره به احتمالات مذکور، منظور از لیال عشر را ده شب اول ذی‌الحجه دانسته است.

استاد محمد تقی شریعتی (صاحب تفسیر نوین) در مورد شبهای دهگانه می‌گوید: مشهورترین قول این است که مقصود از لیال عشر، دهۀ اول ذیحجه و یا دهۀ آخر ماه مبارک رمضان است که شب قدر نیز در آن واقع می‌باشد.

موضوعی را که لازم دانستیم به این بحث الصاق کنیم این است: با مرور بر نوشتۀ استاد آ- طالقانی طوری بر می‌آید که وی در تفسیرش (پرتوی از قرآن) دقیق بودن مراد شبهای دهگانه را – که جمهور علما از آن به عنوان ده شب اول ذی الحجه یاد کرده اند- برنمی‌تابد. چنان که در فرازی از نوشته اش با تکیه به این نظر امام فخر رازی که گفته بود: “هرکسی هرچه به نظرش آمده که مقامی در دین یا سودی در دنیا دارد، این آیات را به آن تفسیر کرده است”، استاد طالقانی سپس می‌نویسد: “لیال، که نکرۀ موصوف به “عشر” آمده، نا معین و محدود بودن آن را می‌رساند. لیال، که هیچ معرف و صفتی جز به دهگانه بودن ندارد، و به قرینۀ والفجر- واللیل اذا یسر، باید ده شب اول، یا وسط هر ماه مقصود باشد؛ زیرا در این شبها است که مانند سپیده دم، پرتو انعکاس نور را برکنار می‌دارد، بیشتر یا همۀ شب را روشن می‌‌‌کند.”

طوری که اشاره داشتیم، موضوع مورد بحث ما آیات حاوی واژه لیل است که اقتضا می‌کند در مورد سورۀ والفجر پیرامون چهار آیت نخستین آن مکث بیشتری داشته باشیم که علاوه بر ذکر دو واژه (لیال و لیل) سوگند های پنجگانه را شامل می‌شوند و باهم رابطۀ ژرف دارند و آنها عبارتند از: فجر، لیال عشر، شفع (جفت)، وتر (طاق) و در آخر باز لیل!

اکنون نگاهی می‌افگنیم به آیات مرتبط. قرآن کریم در آیۀ سوم الفجر می فرماید: ( ترجمه):

({قسم} به شفع و {قسم} به وتر) شفع به معنای جفت است و وتر به معنای طاق! این دو واژه معانی گسترده ای دارند. مفسرین در مورد مراد آن‌ها گفته اند: منظور از آنها می‌تواند جفت و طاق همه چیزها باشد و یا مراد از آن جفت و طاق همین شب ها روز ها باشد و نیز جفت می ‌تواند یوم النحر و طاق آن روز عرفه باشد. زیرا عرفه روز نهم و یوم النحر روز دهم ذی الحجه صورت می‌گیرد.( الکشاف)

بخشی از توضیحات صاحب تفسیر « ازهرالبیان» ضمن اینکه با سخنان علامه زمخشری همگون است، اما حاوی توضیحات بیشتری در این مورد می‌باشند، چنان که می‌گوید:

“شفع و وتر” با وجود کثرت معانی اش از سه نوع بیرون نیست.

شیخ ابوالفتوح رازی (جمال‌الدین حسین بن علی بن محمد خزاعی نیشابوری رازى، مشهور به ابو الفتوح رازی، از مفسران و علمای بزرگ سده ششم هجری) ضمن نقل روایات بسیاری در عظمت و اهمیت این دهه، به این فرمودۀ پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلم، استناد جسته که فرموده اند: سرور همۀ ماه ها ماه رمضان و اعظم آنها را ذیحجه است. و نیز فرموده اند: افضل ایام دنیا روزهای دهگانه ذیحجه است. مزید به آنها گفته اند: دوست ترین زمان نزد خداوند ماه های حرام و محبوبترین آنها ذیحجه و محبوب ترین روزهای این ماه دهۀ اول است. و نیز به این عبارت تاکید شده است که: هیچ ایامی پاکتر و پاکیزه تر نزد خداوند از ایام ذیحجه نیست و اجرهیچ عملی در هیچ وقتی از کار خیری که در دهۀ نخستین این ماه انجام شود، بیشتر نیست.”

فضیلت شبهای ده گانۀ اول ذی الحجه:

منظور از “لیال عشر” یعنی شبهای ده گانه – همانطور که اکثر مفسران گفته اند- ده روز نخست ذی الحجه می‌باشد که دارای فضایل و برکات زیادی بوده و بهترین ایام سال محسوب می‌شوند.

نکته ای را که ناگفته نبایدگذاشت این است: منظور از لیال ده گانه تنها شب را در بر نمی‌گیرد. طوری که مفسران متذکر شده اند، رسم عرب براین است که به جای روز یا شبانه روز، لفظ شب را استعمال می‌کند. پس مقصود از لیالی عشر، روز ها یا شبانه روز ده گانه است، ده شب و روزی که دارای اهمیت زیادی می‌باشد، از جمله بزرگ‌ترین اجتماع سیاسی عبادی مسلمانان در آن شکل می‌گیرد و مراسم حج در آن زمان برگزار می‌گردد. روز مهم عرفه و عید سعید اضحی نیز در این دهه قرار گرفته و مجموع اینها سبب افزایش فضیلت این دهه گردیده است.

خداوند متعال علاوه بر آنچه گفته شد، این دهه را به خاطر آن برتر گردانید تا این‌که مردم به عمل خیر و قرار گرفتن در طاعت الهی،‌ سبقت جویند. به قول مفسرین: برای عظمت شبهای دهگانه همین بس که شایستۀ سوگند پروردگار قرار گرفته است.

فضایل دهه ذی‌الحجه در پرتو حدیث نبوی (صلی الله علیه وسلم)

در فضیلت و بزرگی این دهه مبارك ادله بسیاری از قرآن و سنت وارد شده است. در چندین جای سطور فوق سخن از آن رفت که منظور از شبهای دهگانه، یا ده شبانه روز نخست ماه ذی‌الحجه است که واپسین روزهای آن عرفه و عید اضحی می‌باشد و مراسم باشکوه حج در آن صورت می‌گیرد. کنگره عظیم الشانی که به قول یکی از بزرگان، يك بسيج عمومي و مانور موحدان است، چهرۀ زيباى عشق و تعبد است، زنده نگه داشتن خاطرات و خدمات پیامبرانی همچون ابراهيم و اسماعيل و محمّد است. (علیهم السلام) (درود خداوند بر همه‌ى آنان باد) و حج، مركز اجتماعات بين المللى مسلمانان است و بالاخره حج، مركز ارتباطات و تبادل اخبار و اطلاعات جهان اسلام است.

باید به خاطر سپرد این روزها و شبهای پر میمنت، به منظور ادای عبادت و رکنی از ارکان اسلامی  است که وقوف عرفه جزء آن شمرده می‌شود. و روز عرفه نام دیگری از نیایش است و حج بدون آن به پایه اکمال نمی‌رسد. و اما حج در میان همه عبادت‌ها پر رمز و رازترین ارتباطی است که بندگان با آفریدگار خود برقرار می‌کنند و به اساس یک روایت: (الحج عرفه)؛ کسانی می‌توانند از فیض عرفه و حج بهره بیشتری بر گیرند که “در دل جمعیت خروشان ، همسان و وارسته از تمام تعلقات و در آن صحرای محشرگونه توانسته باشند به سان قطره ای از دامان اقیانوس های بیکران آرام گرفته و شیرینی پیوند با ابدیت را تجربه کنند و شرایط استجابت دعا را برای خود مهیا سازند.

فلهذا نباید این روزهای خجسته و این ایام شکوهمند و استثنایی، بدون اذکار و عبادات خاشعانه به بارگاه خدا و دعا سپری گردد. نیایش هایی از ژرفای دل و نیت خالص همراه باشد و از خوان فیوض آن باید استفاده اعظمی و بهینه صورت گیرد.

قرآن کریم در آیۀ مبارکۀ (28) سورۀ حج می‌فرماید:

«… و یذکروا اسم الله فی ایام معلومات…» (و نام الله را در روزهای مشخص یاد كنند).

پیامبر اکرم (صلی الله علیه وسلم ) فرموده اند: «بهترین دعا، دعای روز عرفه است، و بهترین ذکری که من و پیامبران گذشته خوانده ایم، این است:

« لا اله الا الله وحده لا شریک له، له الملک و له الحمد، وهو علی کل شیء قدیر» (رواه ترمذی 3585)

ابن عباس ـ رضی الله عنهما در تفسیر آن می‌فرماید: «یعنی روزهای دهگانه ذی‌الحجه (تفسیر ابن‌كثیر)؛

از ابن‌عمر ـ رضی الله عنهما روایت است كه رسول اکرم “صلی الله علیه و سلم‌” فرمودند: «هیچ ایامی نیست كه عمل صالح در آن محبوب‌تر از این ایام دهگانه باشد؛ پس در آنها بسیار تهلیل (لا اله الا الله) و تكبیر (الله اكبر) و تحمید (الحمدلله) بگویید» (روایت احمد).

یکی از بزرگان در فضیلت حج که در محدوۀ دهۀ ذی الحجه برگزار می‌گردد، گفته است: در اهمیت عبادت به این ایام مبارک این نیز بیان شده است: وقتی كه دهه ذی‌الحجة داخل می‌شد، سعید بن جبیر ـ رحمه الله ـ چنان در عبادت تلاش می‌كرد كه توانش به پایان می‌رسید (روایت الدارمی)؛

ابن‌حجر عسقلانی می‌فرماید: «آنچه در فضیلت و برتری ایام ذی‌الحجة نمایان است، جمع شدن تمام عبادات در این مناسبت است؛ یعنی نماز و روزه و صدقه و حج؛ و در هیچ مناسبت دیگری چنین نیست» (فتح الباری شرح صحیح بخاری).

اعمال مستحب دهۀ ذی‌الحجة:

1- نماز: در این ایام، زود رفتن برای انجام فرایض در مسجد و بسیار انجام دادن نوافل مستحب است؛ زیرا این اعمال از بهترین راههای نزدیکی به الله است. ثوبان ـ رضی الله عنه ـ می‌گوید: شنیدم رسول الله ـ صلی الله علیه و سلم ـ فرمودند: «بر تو باد بسیار سجده بردن برای الله؛ [زیرا] كه تو سجده‌ای برای الله نمی‌بَری مگر آنكه الله تو را به خاطر آن، درجه‌ای بالا می برد و گناهی از گناهانت پاک می‌كند» [روایت مسلم]؛ و این فضیلت در تمام سال وجود دارد؛

2- روزه: هنیدة بن خالد الخزاعی ـ رضی‌الله عنه ـ روایت می‌كند که «رسول الله ـ صلی الله علیه و سلم ـ نهم ذی الحجه و روز عاشورا و سه روز از هر ماه را روزه می گرفت» (روایت امام احمد و ابوداود و نسائی)، و امام نووی (رحمه الله‌) دربارۀ روزه ایام دهگانه می‌فرماید:

«روزۀ آن ایام بسیار مستحب است»؛

3- تکبیر و تهلیل و تحمید: امام بخاری ـ رحمه الله ـ می‌گوید: «ابن عمر و ابوهریره ـ رضی الله‌ عنهما در روزهای دهگانه وارد بازار می‌شدند و تکبیر می‌گفتند و مردم نیز به جوابِ تکبیر آنها همصدا شده، گلبانگ تکبیر سر می‌دادند». ایشان همچنین نقل می‌کند: « عمر بن خطاب «رضی الله عنه» در قبّه‌اش در مِنی تکبیر می‌گفت و اهل مسجد با شنیدن تکبیر وی ندایی همگون با ایشان سر می‌دادند طوری كه مِنی بر اثر تکبیر آنها به لرزه می‌افتاد».

4-روزه روز عرفه: روزه عرفه به دلیل آنچه از رسول الله ـ صلی الله علیه و سلم ـ در مورد روزه عرفه به ثبوت رسیده است مستحب است. رسول الله ـ صلی الله علیه و سلم ـ می فرماید:«(ثواب) آن را نزد الله این گونه احتساب می‌كنم كه كفارۀ گناهان سال قبل و سال بعدش باشد» (روایت مسلم)؛

5-فضیلت روز قربانی (نحر): در سنن ابی‌داود از رسول الله ـ صلی الله علیه و سلم ـ روایت است كه فرمود: «بزرگترین ایام نزد الله سبحانه و تعالی روز نحر است، و پس از آن، روز قَرّ (روز استقرار در منی كه یازدهم ذی‌الحجه است)».

در حدیثی از صحیح البخاری آمده است: « ما العمل فی ایام أفضل منها في هذه، قالوا ولا الجهاد؟ قال ولا الجهاد إلا رجل خرج يخاطر بنفسه و ماله فلم یرجع بشیء» یعنی: (هیچ عملی در ایام سال بهتر از انجام آن در این ایام ( دهۀ اول ذی الحجة) نیست. پرسیدند: حتی جهاد؟ فرمود: “جهاد نیز با اعمال نیک این روزها، برابری نمی‌کند، مگر کسی که با جان و مال خود در راه الله بیرون شود و با هیچ چیز برنگردد. ( صحیح البخاری، ابواب العیدین، باب العمل فی ایام التشریق، حدیث 969)

شفع و وتر در مخلوقات سه گونه است:

1-      اماکن مقدسه، مثل “صفا و مروه” و شفع، و “جمرات” و “عرفه” وتر است.

دوم در زمان، مثلاً “یوم عرفه” وتر است، چون روز نهم است، و “یوم النحر” شفع است، چرا که روز دهم یعنی روز جفت است؛ “ایام تشریق” وتر، یعنی سه روز اند “و عشرۀ ذوالحجة” و “عشر” اخیر رمضان شفع است.

سوم در اعداد، نظام های عصر کنونی که بر محور محاسبۀ اعداد می‌چرخد، مشتمل بر شفع و وتر است.

1-     “شفع و وتر” در مأمورات مثلاً: طواف “وتر” است، و دو رکعت نماز طواف شفع است، و سعی میان صفا و  مروه، و رمی جمرات همه وتر اند، چون هفت هفت بار است. و همچنین نمازهای پنجگانه بعضی آنها شفع و بعضی آنها وتر است.

2-     اینکه مراد به “شفع” مخلوقات، و مراد به “وتر”  خالق است. پس در این صورت سوگند به مخلوق و خالق هر دو یکجا جمع شده است. چنانکه در آغاز سورۀ بروج، و آغاز سورۀ شمس و آغاز سورۀ لیل، سوگند به مخلوق و خالق یکجا جمع شده است. البته سوگند خوردن به مخلوق تنها حق خالق است، و اما برای مخلوقات مخصوصاً انسان ها و جن سوگند به مخلوق ممنوع است. چرا که پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلم سوگند به مخلوق را شرک قرار داده اند.

(ازهرالبیان فی تفسیر کلام الرحمن، جزء 30، ج: 9، ص 376- 377)

مفسرین در باب معنا و مراد شفع و وتر نظریات و آرای مختلفی دارند، از آن جمله امام فخر رازی در تفسیرش، تا بیست احتمال در معنا و مورد شفع و وتر ذکر کرده است.

پروردگار عالمین پس از آنکه به شبهای ده گانه یا شبهای خاص سوگند یاد فرموده، به طور عموم به همۀ شب ها یا مطلق شب نیز سوگند یاد می‌کند، چنان که می‌فرماید: ” واللیل اذا یَسر” ( و سوگند به شب آنگاه که در آید، یا برود) و این عبارت به گونه عباراتی است که در جاهای دیگری از قرآن کریم راجع به شب بیان شده است. مثل: “واللیل اذا ادبر”(سورۀ مدثر/ 33)، یا “واللیل اذا عسعس” (سورۀ تکویر/17) و…!

در مورد اینکه مقصود از شب در آیۀ چهارم سورۀ الفجر کدام شب است، اینجا نیز آرای مفسرین، مختلف است. برخی گویند منظور شب مزدلفه است، چون آن شب حاجیان پس از بازگشت از عرفات، در آنجا به عبادت می پردازند و پس از ادای نماز فجر به منی عودت می نمایند.

بعضی از مفسرین مراد از شب یاد شده را ” شب قدر” نیز دانسته اند.

استاد مکارم شیرازی در تفسیر نمونه راجع به تفسیر آیۀ چهارم سورۀ فجر می‌گوید:

“گـوئى شـب مـوجـودزنـده اى است و داراى حس و حرکت که در تاریکی خود گام برمى دارد، و به سوى صبحى روشن حرکت مى‌کند.

اگر الف و لام ((اللیل)) به معنى عموم باشد تمام شبها را شامل مى‌شود که خود آیتی است از آیات خدا، و پدیده اى است از پدیده هاى مهم آفرینش.

و اگر الف و لام آن عهد باشد اشاره به شب معینى است ، و به تناسب سوگندهاى گذشته منظور شب عید قربان است که حاجیان از عرفات به ((مزدلفه)) (مشعرالحرام) و بعد از گذراندن شب در آن وادى مقدس به هنگام طلوع آفتاب به سوى سرزمین منى روان مى‌شوند.

به هر حال شب از آیات عظمت الهى است ، و از موضوعات پر اهمیت عالم هستى ، شب حرارت هوا را تـعـدیـل مى‌کند، و به همه موجودات آرامش مى‌بخشد، و جو آرامى براى راز و نیاز به درگاه خدا فراهم مى‌سازد.”

(عبدالقیوم ملکزاد)