آرشیف

ضرورت شدید بشریت به علم «فوسیل شناسی»ی فرهنگی

ژانویه 5, 2021

محمد عالم افتخار

علوم ساینتفیک؛ هر کدام تاریخچه کمابیش متفاوتی از هم دارند. علم طب که اکنون به هزاران زیر شاخه تخصصی گسترده و حجیم انکشاف کرده است؛ دارای مبادی بسیار قدیمی میباشد و اما علم فوسیل شناسی که بخشی اساسی از دیرین شناسی است؛ به لحاظ مبادی از علوم بسیار جوان به شمار می رود.
این در حالی است که گونه بشر خردمند خردمند (هوموساپینس ساپینس) یا گونه موجود در کره زمین؛ از همان ابتدای گذار تکاملی و نیل به هوشیاری ویژه اش؛ با انواع فوسیل ها (یا سنگواره ها) در طبیعت بر میخورده؛ در قبال آنها متحیر میشده و برخورد هایی از مرز ترس و تقدیس و پرستش تا سرحد بهره گیری های درمانی، التذاذ روحی، کاربرد تزئینی و زیبایی شناختی …با آنها داشته است.
فوسیل ها یا سنگواره ها عبارت از بقایا و نشانه های موجودیت و تحرک گونه های جانوری و نباتی گوناگون قدیم اند که تحت شرایط معینی در طبیعت پایداری یافته اند؛ در حالیکه اغلب گونه های مربوط ایشان در هزاران و ملیونها سال پیش؛ منقرض گردیده و از میان رفته اند.
طبق اطلاعات عمومی عام فهم که در پایان این نوشتار تقدیم عزیزان میگردد؛ علم فوسیل شناسی حدوداً 3 قرن عمر دارد ولی در همین برهه کوتاه؛ گسترش و تکامل انقلابی داشته و همراه با دانش «چینه شناسی» و تحقیقات و کشفیات دیگر؛ ساینس بسیار مهم و جذاب و سازنده «دیرین شناسی» را غنا بخشوده است که بشریت را قادر به درک وسیع گذشته زمین و پدیده شگرف حیات در آن ساخته است.
به برکت این دانایی های ساینتفیک، تنها گونه ما یا گونه بشر عملاَ موجود در کره زمین و در نظام شمسی از جمع هزاران و میلیونها گونه حیهِ دارای دماغ و سیستم عصبی که بسیاری ها دارای هوش غریزی غبطه آور نیز میباشند؛ توانسته است؛ گذشته و تطور و تکامل را در سیاره بشناسد.
پیامد این شناخت ها و اطلاعات و داده هاست که «حال» بشر را تعیین میکند و «آینده» های او را نیز سمت و سو میدهد. این «حال» و این «آینده» منحصر به خود گونه بشر هم نمی ماند و بر «حال» و «آینده» تمام سیاره و موجودات و ساختار ها و پدیده ها و عناصر درونی و بیرونی آن نیز اثرات چه بسا تعیین کننده بر جا می گذارد.
دانشمندان میگویند که دماغ فرد بشری در تناسب با بدن او نسبت به نزدیکترین گونه خویشاوند حدوداً 3 برابر بزرگتر است؛ مسلماَ دستان بشر هم (در ظرافتِ کاری و هنری) فوق العادگی دارد ولی متباقی حواس پنجگانه یا ششگانه ….او؛ حتی ضعیفتر از بسی جانوران دور و دور تر از وی میباشد.
بشر دارای توانایی های دفاعی و مقاومتی غالبا ناقص و ضعیفً در برابر ناملایمات طبیعی چون گرما و سرما و آفات و بیماری ها میباشد. درین سلسله بسیار چیز ها میتوان برشمرد.
معهذا انبوهی از فاکت های مقایسوی دوران های پیدایش و تطور و تکامل بشر که منجمله «دیرین شناسی» از آنها سرشار است؛ ثابت میکند که جدا شدن گونه بشر از سایر جانوران؛ کنده شدن او از بند های طبیعت و تبدیل بشرِ بسیار بسیار اولیه به بشرِ مدرن کنونی؛ آنقدر ها هم تصادفی نبوده است!
اساسی ترین پرسشی که درین راستا وجود دارد؛ این است که کدام موفقیت تعیین کننده از دماغ و دست بشر ناشی گردید تا او را به اینهمه قللی که بر شمردیم بالا کشید. مسلماً می بایست آن موفقیت تعیین کننده؛ غیر قابل تقلید و یاد گیری توسط همه جانوران دیگر عالم بوده باشد!
آری بود و چنین بود!
هیچ جانور دیگر؛ حتی هوشیار ترین و حتی نزدیکترین به بشر از لحاظ تکاملی و ژنی؛ بشر را نتوانست تعقیب کند و از کردار و رفتار و خلاقیت و فن و هنر و تکنیک…او سر در بیاورد.
چرا که بشر از جایی آغازید که به ظاهر «فرد» می نمود در حالیکه بافت نا مرئی «جمع» پیدا کرده بود. این «جمع» هم تمامی اطرافیان و وابستگان زنده و موجود نبودند که اطرافیان و وابستگان در گذشته و رفته به درجه اولی بودند.
لذا جزئی ترین های کردار و رفتار و خلاقیت و فن و هنر و تکنیک و مهارت هر تک فرد؛ منبعث از تمامی این جمع «حال» و «گذشته» و «گذشته ها» بود. ادا و اطواری چنین نه فقط به وسیله سایر جانوران دریافتنی و تعقیب شدنی نبود که حتی برای کتله های متمایز که در اوایل؛ قبایل و عشایر متمایز بودند؛ نیز سهل یاب و آسان دریافتنی نمی توانست باشد؛ کما اینکه با تفاوت هایی؛ امروزه نیز چنین است!
در روز های اخیر ویدیوی یک سلسله نمایشات اکروباتیک را می دیدم؛ مهارت های شگرفی که بازیگران از خویش تبارز میدادند؛ اکثراً به حدی شاک دهنده بود که به قول معروف: دل از دلخانه می کِند.
آیا همچو مهارت های اعجاز گون فردی است یا اجتماعی؟
اجتماعی هست که هست ولی اجتماعی با تمامت بشر بودن است!
به جای مهارت اکروباتیک؛ هر مهارت و اعجاز دیگر را که بگذارید؛ معادله همین میشود و لاغیر!
پس آن چیست که اجتماعی است و با درازای تمامت بشر بودن!
خیلی ساده و سلیس: فرهنگ!
بشر با فرهنگ بر طبیعت سیطره یافت؛ با فرهنگ دنیا را خورد و بُرد، آباد و ویران کرد؛ از فرهنگ های قبایل و عشایر به فرهنگ های ملت ها و به فرهنگ جهانی و جهان وطنی رسید.
یا تمام این صولت و عظمت؛ فرهنگ بشر به تمامی هم مصداق «آنچه خوبان همه دارند؛ تو تنها داری» نبوده است؛ نیست و نخواهد بود.
اوایل فرهنگ های بشری؛ جدای از موضوعات دم دست و ساده ها و مبرهن ها؛ آمیزه های افسانه ها و اساطیر بوده است. با پیدایش طبقات متضاد اجتماعی و قدرت و ثروت که همیشه در اختیار اقلیت ها بوده است؛ غالب افسانه ها و اساطیر در خدمت قدرت و ثروت و طبقلت حاکمه سمت دهی و تلبیس گردیده کاست و افزود های فراوان یافته و از اکثریت ها به ذرایع گوناگون و اِعمال زور و فریب و ترس؛ خواسته شده است که ایمان بیاورند به «حکمت بالغه حاکمه».
هم بر این مبنا ها حرام و حلال و خیر و شر و ثواب و گناه و خوبی و بدی و طهارت و معصومیت و گنهکاری و محکومیت و مهدور الدمی … تأویل و تفسیر و با جباریت هایی تحمیل و تعمیل گردیده است.
پهنه فرهنگ بشری رفته رفته بیحد و بیکران گسترش پیدا نموده است؛ در حالیکه تقریباً هیچگاه نیروی کنترول کننده و پالاینده و پاکیزه دارنده امین و درستی در هیچ کجا و در هیچ استقامت نداشته است.
اگر چنانکه در یاد داشت های زیرین می بینید؛ با اینکه فوسیل شدن و سنگواره شدن موجودات گذشته از نادرات و استثناءات بوده است؛ معهذا دنیای ما از انواع فوسیل ها و سنگواره ها پُر است؛ دنیای فرهنگ بشری هم پُر از فوسیل ها و سنگواره هاست.
شاید واژه های فوسیل و سنگواره برای فرهنگ بشری؛ مقداری جنبه مجاز و استعاره داشته باشد ولی با دقت شائیسته میتوان سهل دریافت که فوسیل و سنگواره حقیقی عالم؛ یکسره بی زیان و سودمند و آموزنده و توثیق کنننده می باشند؛ فوسیل ها و سنگواره های فرهنگ بشری شاید برای دانش محض مفیدیت هایی داشته باشند؛ اما برای عامه خلق و برای نیکی و عدالت و برادری و برابری و شایستگی و زیبایی …. یکسره فاجعه و تباهی میباشند.
آحاد فرهنگ بشری هم در زمان و مکان مانند موجودات حیه متولد میشوند؛ صباوت و جوانی و میان سالی و کهولت را طی نموده آخر الامر می میرند. ولی واحد فرهنگی مُرده در زمانش کفن و دفن نمیشود؛ کفن و دفن نمیشود که هیچ؛ حتی مترسک فالیز میشود، تابو میگردد، تقدس و تبرک بخشوده میشود. خواه این واحد؛ پاسخی به یک سوال بیجواب باشد، خواه تجویز در قبال یک عمل زشت و نادرست و جرمی تلقی شده، خواه یک سنت زمانزده باشد، خواه یک عادت بد و زینبار ثابت شده…. حتی استنتاج ها و احکام علمی و علمی پنداشته شده شامل همین ردیف میگردد.
کمترین ثمره و پیامد فوسیل ها و سنگواره های فرهنگی؛ عقب نگهداری مردمان و بد تر از آن استعمال شان برای هر امر شوم و شنیعی است. در حالیکه فوسیل های طبیعی هرگز چنین ثمرات و نتایج ندارند!
طرح پیشنهادی «ضرورت شدید به علم فوسیل شناسی فرهنگی» بدینمعنی نیست که با انچه فوسیل های فرهنگی میخوانیم و میدانیم؛ هیچ برخورد و مبارزه نمیشود. در واقع مبارزه بسیار و مبارزه سخت پر خرچ و پرتلفات هم میشود ولی مبارزه یکدست نیست، همسو و همزمان نیست، با تفاهم و توافق همه مبارزان نیست، در حد «علم» آگاهانه و هدف شناسانه نیست….!
بنده بنا ندارم درین عرصه پهناور و لرزاننده؛ سخن آخر را بزنم که اساساً نه ممکن است و نه معقول و نه میسر!
لذا طرح را به گونه یک اقتراح و یک آستانه گفتمان بزرگ تقدیم میدارم . آرزو این است که همه اهالی خرد و تأمل و تعقل پا پیش بگذارند و هر کدام سنگ و صخره ای از راه بردارند.
این طرح سرحد ندارد. بشری و انسانی است و بس!

لطفاً ادامه را به دقت مرور نمائید تا به حُسن تفاهم در حد مطلوب برسیم و همه به یکسان در یابیم که چه به چیست و ثقل مسأله در کجاست؟!

فوسیل یا سنگواره چیست؟
کلمه فوسیل (Fossil) از واژهِ لاتین «fossus» به معنای حفاری شده، ریشه گرفته است. بدین
گونه؛ فوسیل مستقیماً سنگ و سنگی و سنگواره معنی نمیدهد
مگر فوسیل‌ها بیشتر؛ حاصل معدنی شدنِ بقایا و اثرات برجای مانده از ارگانیسم‌ها اند. ارگانیسم های صدفی یا استخواندار(اسکلیتی) وقتی هم که در شرایط فوسیل شدن قرار میگیرند؛ تجزیه ناگزیر غالب عناصر آلی ی تشکیل دهنده آنها ادامه پیدا میکند؛ ولی معدنی یا کانی شدن بدین معنی است که عناصر معین دیگری جای عناصر گریزان شده آلی را اشغال و مملو می نمایند و اینها همانا عناصر کانی و معدنی بوده و بیشتر سنگین هستند. اینجاست که اسکلیت یا صدف فوسیل شده اغلب حجم خود را نگهمیدارد ولی وزن و کثافت آن افزایش می یابد تا جاییکه وزن و همانندی سنگ عادی یا سنگ فلزات را کسب می نماید.
از این رو موجوداتی با بدن نرم و گونه‌هایی با جمعیت کمِ منقرض شده، منابع محدود تری برای تشکیل فوسیل هستند.
آثار فوسیلی، شواهدی مبنی بر تکامل؛ و روند آن را به دست می‌دهند.
از نظر تکاملی، فوسیل‌ها به سه دسته زیر تقسیم بندی می‌شوند:

فسیل شاخص: متعلق به یک منطقه جغرافیایی وسیع، اما دوره زمین‌شناسی کوتاهی است.
فسیل غیر شاخص: دوره زمین‌شناختی خاصی را نشان نمی‌دهد.
فسیل رخساره