آرشیف

بحثِ  رابطۀ هدف و وسیله یک بحث سابقه دار وطولانی است. عده ای بر این باور اند که « هدف، وسیله را توجیه می کند.» یعنی برای رسیدن به یک هدفِ خوب ومقدس ، از هر وسیله ای  می توان استفاده کرد،  به شرطی که  به نیّت پاک و به خاطر خیر وصلاح انسان ها صورت گرفته باشد؛ اما در مقابل، کسانی دیگری از همان قدیم تا امروز مخالف این گفته هستند وعقیده دارند که : « هدف وسیله را توجیه نمی تواند.» و لذا برای رسیدن به هرهدفی باید از شیوه های مشروع ومناسب کار گرفت. حالا ما طرفدار هرکدام از این دو نظریه که باشیم ، نمی توانیم انکار نماییم که انسان ها در کارهای شان اهدافی را دنبال می کنند و برای رسیدن به این اهداف؛  وسایل و روش ها وشیوه های گوناگون ومتنوعی را  در پیش می گیرند. اسلام هم به عنوان یک دین انسان دوست، که به خاطر سعادت دنیا وآخرت بشر نازل گردیده ، به منظور صلاح وفلاح انسان  وخشنودی و رضایت پروردگار یک سلسله اهداف اخلاقی، عبادی ، اجتماعی و…  ای  دارد  وبرای  نیل به آن اهداف ومقاصد؛ وسیله ها و روش های هم مطابق اوضاع و احوال زمانی ومکانی در نظرگرفته است؛ اما آنچه مهم است این است که خوب خواهد بود، ما مسلمان ها هدف و وسیله را به صورت واضح از هم تفکیک نماییم وبشناسیم که  در اسلام چه چیز هدف است وچه چیز تنها یک وسیله ویا یک روش برای رسیدن به آن هدف. اگر ما تفاوت هدف و وسیله را نشناسیم وندانیم امکان دارد که مشکلات بسیاری در زندگی اجتماعی ما به میان بیاید و ما دچار سوء تفاهمات زیادی گردیم. حال سوال این است که این اهداف و وسایل کدام ها هستند وچه ویژگی های دارند؟ وچه گونه می توان آنها را از همدیگرباز شناخت؟
      دریک تعریف ساده : اهداف اسلامی یک سلسله خوبی ها و یا خواسته های هستند که باعث رشد معنویت و رفاه انسان وخیر وصلاح جامعه ونجات وسعادت بشر در دو دنیا می گردند. اگر این تعریف،  تاحدودی قابل قبول باشد،  به کمک آن یکی از مهمترین ویژگی های  اهداف،  که خوبی و جاودانگی آنها باشد استنباط می گردد، بدین معنا که آنچه باعث صلاح وفلاح انسان می شود خوب وپسندیده است واین اهداف باعث خیر وصلاح انسان می شود و هرچه باعث خیر وصلاح  شود همیشه باید دنبال گردد وهمیشه باید باقی بماند و چون اهداف  اسلامی باعث خیر وصلاح انسان وجامعه می گردند بنا براین دایمی وجاوید هستند وباید همیشه زندگی ما،  در روشنایی آن اهداف ومقاصد تنظیم شود.  اما این نکته را باید به خاطر داشته باشیم که امکان دارد برخی چیزهای که ما به عنوان هدف می شناسیم ، خودشان اهداف ومقاصد کوتاه مدت ومقطعی باشند وبرای رسیدن به اهداف اساسی تری به میان آمده باشند که در آن صورت احتمال دارد این اهداف کوچک خود شان به وسیله تحویل شوند وحکم وسیله را به خود بگیرند که در آن صورت  تفکیک  میان اهداف وتقسیم اهداف به اهداف اساسی ودایمی و اهداف موضعی وموقتی می تواند باعث روشن تر شدن بیشترمطلب شود وما  را به مقصود مان نزدیکتر سازد.
این از هدف، اما بیایید ببینیم وسیله چه چیز است؟ شاید بتوان گفت که :  وسیله ها  یا روش ها ،  یک سلسله راهکارها یا فعالیت ها و یا کنش ها و واکنشهای هستند که به کمک آنها می توان به هدف مورد نظر دست یافت. وسیله هم مانند هدف ویژگی ها ومشخصاتی دارد که مهمترین آنها شاید همین ها باشد:
1- وسیله یک پدیده یا یک شی بشری یا طبیعی  است که توسط افراد جامعه به خاطر رسیدن به هدف مورد نظر دنبال می گردد.
2- وسیله موقتی است ومانند هدف دایمی نیست.
3- وسیله تابع زمان ومکان و اوضاع واحوال می باشد.
4- وسیله متنوع ومتکثر  ومتفاوت است وبرای رسیدن به یک هدف ممکن است وسایل وشیوه های مختلفی وجود داشته باشد.
5- وسیله به ذات خود مقدس نیست ؛ اما احتمال دارد که با همین وسیله به یک     هد ف نیک ومقدس دست یافت.
حالا بحث این است که شناختن اهداف و وسایل چرا مهم هستند؟ این مسأله از این جهت اهمیت دارد که شناختن ودانستن هدف به ما مشخص می سازد که ما دنبال چه هستیم وچه می خواهیم؟ اگر ما ندانیم که هدف ما چه است؟  نمی توانیم کارهای مان را سمت وسو بدهیم؛  لذا منطقا قبل از هرکار لازم است که اهداف مان را بشناسیم وبه خاطر رسیدن به آنها  تلاش نماییم. ثانیاً اگرما هدف و وسیله را نشناسیم وآنها را از همدیگر تفکیک نتوانیم ممکن است اهداف خود را قربانی وسایل نماییم ودر نتیجه نتوانیم به اهداف مان دست پیدا کنیم وبه جای رفتن به کعبه از ترکستان سر درآوریم.
اهمیت دیگر موضوع از این زاویه است که شریعت در جامعه به هرحال در صدد پیاده شدن اهداف ومقاصد اصلی واساسی خویش است وممکن است کسانی پیدا شوند که اهداف و وسایل را از هم بازنشناسند وبه جای اهداف به دنبال تطبیق  وسایل ( که رنگ زمان ومکان می گیریند) برآیند ودر نتیجه تحولات اجتماعی را در نظرنگیرند وبا مشکلات جدید  با شیوه ها و وسیله های غیرمؤثرِ کهن برخورد نمایند وجامعه را به بُن بست مواجه سازند.
   به هرحال به خاطر روشن تر شدن بیشترمطلب خوب است که چند مثال ذکرنماییم:
همه می دانیم که نظافت وپاکی در اسلام یک اصل ویک هدف است. یعنی مسلمانان باید پاک ونظیف ومنظم باشند؛ اما برای این هدف یعنی پاک ونظیف بودن روش ها و وسایل گوناگون ومتفاوتی مطابق شرایط زمانی ومکانی وجود داشته است. چنانچه یک وقت مسلمانان برای شستن لباس های خود در بعضی جای ها مثلا از گیاهی به نام « اشنان» استفاده می کردند. ممکن است مردم مناطق دیگر وسیله ای دیگری داشته اند ؛ اما امروزه از انواع صابون ها کارمی گیرند. همین طور به خاطرنظافت وپاکی خانه ، بدن (از جمله  دهن ودندان) روش ها و وسیله های گوناگون ومتفاوتی وجود دارد که هیچ یک از آن وسیله ها دایمی وجاودان نیستند. آنچه مهم است وباید رعایت شود خود هدف است که همان نظافت وپاکی باشد، هرچه ما را به طهارت وپاکی برساند در صورت مشروع بودن درست است وهرکدام شان که ما را بهتر و خوبتربه هدف مان برساند قابل ترجیح است.
اصل دیگر وبالتبع هدف دیگر در اسلام مثلاً  « جهاد » است. بدین معنا که در هر دور وزمانه ای ، مسلمانان مأمور هستند که به خاطر اعتلای اسلام وتحکیم جامعۀ اسلامی به جهاد وکوشش بپردازند ولذا جهاد یک اصل است ؛ اما این اصل یا هدف ممکن است  به وسیلۀ کمک مالی ، توسط زبان ، یا به طور دفاع مسلحانه ویا هر وسیلۀ دیگری انجام گیرد. درگذشته ، هنگام جهادِ مسلحانه ، مسلمانان به طور مثال  از وسایلی چون اسب وشمشیر ومرکب و قاطر کار می گرفتند؛ اما آیا عاقلانه است که امروزه  هم از همان وسایل ابتدایی کاربگیریم ودر برابر هواپیمای بی سرنشین با سرنیزه مقابله کنیم؟ خیر به هیچ وجه چنین نیست وچسپیدن به وسایلی از کار افتادۀ به درد نخور، جزغلط فهمیدن اسلام چیزدیگری نیست. بنا براین  وسیله نه مقدس است ونه دایمی آنچه مهم است، هدف است که باید همیشه در روشنایی آن گام برداشت  واز هروسیلۀ  ممکن ومشروعی مطابق شرایط واحوال استفاده  کرد.
یک اصل یا یک هدف دیگردر اسلام  ( که ممکن است خودش برای خود اهدافی داشته باشد) حج رفتن وزیارت کعبۀ شریف است. در زمانه های سابق، این هدف به وسیلۀ اسب و اشتر وکشتی چوبی وغیره برآورده می شد؛ اما امروزه حاجیان به کمک هواپیما به ادای فریضۀ حج می روند واین یعنی به دست آوردن هدف توسط وسیلۀ مروج در زمان حاضر.
اصل دیگر در اسلام تبلیغ ودعوت  و رسانیدن پیام اسلام به انسانها درجاهای مختلف است که در زمانه های قدیم با وسایلی چون: قاصد، نامه ، کتاب وغیره صورت می گرفت. امروزه وسایل وروش های عصری تری چون انترنیت، رادیو- تلویزیون ، سی دی و … به آنها علاوه شده که به کمک این وسایل،  بهتر وزود ترمی توان به آن هدف نایل آمد.
همین طور تأمین عدالت در جامعه یکی از اصول اساسی واهداف اصلی اسلام می باشد که برای رسیدن به این مأمول ؛ شیوه های متفاوت وگوناگونی مطابق شرایط زمان ومکان در نظرگرفته شده است ؛ مثلا برای اثبات جرم درگذشته به روش های چون «شهادت»  و« اقرار» واین قبیل شیوه ها تکیه می شد؛ امروزه در کنار اینها روشهای اثباتی دیگری مانند: عکس ، تصویر وصدا، آزمایش خون ، نشان انگشت وغیره نیز کشف شده که ما را در رسیدن به هدف مان که تأمین عدالت است بهتر یاری می رسانند؛ لذا خوب است که ما مسلمانان  در قدم اول اهداف و وسایل را ازهمدیگر تفکیک نماییم وبرای رسیدن به آن اهداف از وسایل وروشهای مناسب ومؤثر ومفید استفاده کنیم تا زود تر وبهتر بتوانیم اهداف مان را به دست بیاوریم. این مسأله  کمک می کند که از یک طرف زودتر به هدف مورد نظر برسیم واز جانب دیگر ما را متوجه می سازد که وسیله ها متفاوت وگوناگون هستند وانسانهای دیگری برعکس ما ممکن است برای رسیدن به اهداف اسلامی از وسایل دیگری استفاده نمایند واین کارآنها به معنای مخالفت با اسلام نیست؛ بلکه آنها به خاطر رسیدن به همان هدف نیکو،  مطابق شرایط و زمان ومکان از وسیله یا شیوه دیگری استفاده می کنند. بنا براین با شناخت هدف و وسیله یکی از مسایل جنجال برانگیزما حل می شود وهمه پی می بریم که وسیله ها متفاوت ومتنوع هستند واز شرایط زمانی ومکانی وغیره تبعیت می کنند و استفاده کردن یا نکردن از فلان وسیله به معنای مخالفت با هدف نمی باشد.
باهمۀ آنچه گفته شد یک چیز دیگر را نشاید ناگفته  رد شد  که برای رسیدن به هدف نمی توان از هروسیلۀ ممکنی استفاده کرد. بدین معنا که به منظور رفتن به حج نمی توان به دزدی متوسل شد یا برای اقرار گرفتن از کسی (به خاطر تأمین عدالت ) به ضرب وشتم ودم برق دادن وبیدار /خوابی دادن روی آورد. وسیله وقتی قابل قبول واسلامی است که فلاح وصلاح انسان و رضایت شارع در آن در نظرگرفته شده باشد وبه سعادت جامعۀ اسلامی مطابق تشخیص عقلای قوم کمک نماید، بنابراین شاید بتوان نتیجه گرفت  که از نظر اسلام « هدف نمی تواند وسیله را توجیه نماید» ولذا برای هدف پسندیده، روش و وسیلۀ پسندیده وشایسته ضرورت است.