آرشیف

در اندیشه تمدنی؛ امان الله خان اصالتاً پشت اندیشه تمدنی غرب و مدرنیسم فرهنگی غرب بود، اما مدتی را بنابه ملحوظاتی که شرایط او را در آغوش‎اش گرفته بود، سخن از تمدن و فرهنگ اسلامی به زبان می آورد و علی‎الظاهر به آن اظهار تمایل می‎کرد و پس از سفر به اروپا ازینکه غرق در رویای مدرنیسم یا نوگرایی غربی شده بود در عمل دست به یک سلسله اصلاحات فرهنگی زد، اما ازینکه اصلاحات وی در فرهنگ جامعه افغانی سازگاری نداشت با اوج مخالفت‎ها روبرو شد و این مخالفت‎ها تا مرز براندازی حکومتش، وی را همراهی کرد.
مدرنیسم یا نوگرایی ریشه در تاریخ اروپا و امریکای شمالی دارد. از قرن هفده‎هم مباحث مربوط به توسعه در میان فیلسوفان، متفکران امور اجتماعی، اقتصاددان‎ها و جامعه‎شناسان اروپا به طوری جدی مطرح شد و اکثر از این کشورها به تاسی از ایده‎های مدرنیستی توانسته اند کشورهایشان را در بخش‎های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی با تناسب به بافت‎های اجتماعی و فرهنگی رشد دهند، اما دیری نگذشت که رویای نوگرایی و مدرنیسم در کشورهای پیرامون و عقب‎مانده نیز عرض اندام کرد و در این میان مدرنیسم فرهنگی در کشورهای عقب مانده که در حقیقت بیشتر آن  تقلید و ناسنجیده از نظریه‎ها، روش‎ها، فنون و آرمان‎های تجربه شده کشورهای غربی بود سر برآورد. ظهور این پدیده در کشورهای عقب‎مانده از آن‎رو است که روشنفکران و رهبران سیاسی این جوامع در مواجهه با میزان پس افتاده‎گی خود از کشورهای پیشرفته، به علت عدم شناخت عمیق از زمینه‎های رشد فنی آن کشورها و بی‎اطلاعی  از شرایط ویژه اجتماعی و تاریخی جامعه خود، دچار عقده حقارت می‎شوند. آنان فن‎آوری جدید را درمان قطعی تمام مشکلات فرض کرده و ارزش‎های اجتماعی و روش‎های تولید سنتی را علل اصلی عقب مانده‎گی و سرچشمه شرمساری ملل می‎دانند. در نتیجه، صنعتی شدن نه به عنوان وسیله‎ای برای توسعه، بلکه به عنوان هدف غایی توسعه مورد توجه قرار می‎گیرد و در این وقت است که فرهنگ بومی قربانی رسیدن به این هدف  می شود و امان الله خان در قرن بیستم یکی از مصداق‎های این رفتار در  حوزه‎ی فرهنگ در جامعه عقب مانده افغانستان بود.
امان الله خان که قبل از سفرش به اروپا ظاهراً سخت شیفته تمدن اسلامی بود، در تمام سخنرانی‎هایش مردم را به رشد و تقویت فرهنگ اسلامی از راه کسب علم و دانش فرا می‎خواند و مستدام تاکید می‎کرد که« بچه‎های خود را را همیشه بسوی علوم و فنون تشویق بدهید، چرا که خود می‎دانید ترقیات دینی و دنیوی ما وابسته علم است و در هر نقطه و هرجایی که باشید اولادهای‎تان را در آنجا به درس بفرستید تا علوم و فنون لازمه را بیاموزند» شاه به اصرار می‎گفت که کسب علم و دانش ضامن عزت دنیا و آخرت مسلمانان است و بر هر مسلمان و افغان لازم است تا در کنار علوم دینیه علم دنیا را هم یاد داشته باشد تا آن چیزی را که بواسطه‎اش دشمن خود را مغلوب و مفتوح می‎سازیم، نیز به چنگ آریم. امان الله خان مثل بسیاری های دیگر باور داشت، آنچه را که غرب و اروپا از آدرس علم در اختیار دارند چیزی است که از ما مسلمانان غصب کرده اند و ما باید در پی احیای دوباره آن تمدن باشیم: «آن چیزهای که دشمن‎ها از ما غصب کرده اند از ایشان پس بگیریم تا از این طریق به بیداری، شجاعت، انصاف، و مالک جاه و جلال از دست رفته خود برسیم». امیر تا مدت طولانی یعنی نزدیک به هشت سال نگاهی که نسبت به پیشرفت و تمدن در جهان اسلام و بخصوص در افغانستان داشت، همان نگاه فرهنگ دینی- اسلامی بود. 
امان الله خان ظاهراً خیلی بر اسلام‎گرایی تاکید می‎کرد و به نوعی می‎خواست همه چیز با صبغه‎ی دینی به پیش برود از طرز لباس پوشیدن تا سایر رفتارهای اجتماعی و فرهنگی. اگرچند برخی از عملکردهای امان الله خان نشان می‎دهد که ایشان از اسلام برداشت متفاوت‎تری داشته است گویا اینکه از همان ابتدا در پی اسلامی بود که سازگاری با هرنوع نوآوری در جامعه را داشتی و بر عکس گذشته‎گان خویش می‎خواست یک جامعه مرفه را با نوآوری‎های لازم از نو اساس بگذارد، اما رویکردی را که شاه در راه رسیدن به این هدف در پیش گرفته بود به منظور جلب رضایت مردمانی با فکرهای سنتی ناشی از وضعیتی بود که ایجاب می‎کرد تا شاه هرازگاهی خلاف میل باطنی خویش عمل کند.
امان الله خان در میان سردمداران قوم‎گرا و تمدن‎ستیز افغانستان از کسانی بود که تاجایی از منطق نوگرایانه بلند برخوردار بوده اعتقاد او به آزادی و آزادی از اسارت عرف‎های قبیله‎وی بیانگر اندیشه تجددطلبانه در او بوده است. از مهم‎ترین اقدامات امان الله خان در این دوره آن بود که بر اساس ماده‎ی هشتم قانون اساسی دولت علیه« به همه‎ی افراد که در مملکت افغانستان زنده‎گی می‎کردند بلا تفریق دینی و مذهبی تبعه افغانستان گفته می‎شود» و بر اساس ماده‎ی شانزدهم آن تساوی حقوق میان مردم وعده داده شد. نظام برده‎داری را ملغا اعلان نموده و محبوسان مشروط‎طلب زمان پدرش را نیز از زندان‎ها آزاد کرد و سعی کرد روشنفکران را نیز در امور دولت شرکت دهد.شاه تجددخواه معتقد به خارج از قفس قبیله‎گرایی و خسته از ویرانگری عرف‎های عقل‎ستیز نیز بود و از ین‎رو خواست دروازه افغانستان را به روی فرهنگ و تمدن جدید باز کند.ایجاد روابط دیپلوماتیک با کشورهای غربی و مناسبات سیاسی، فرهنگی و بازرگانی خود نمایان‎گر تمایل شدید او به اندیشه‎های مدرن و به وجود آوردن یک فضای کاملا مدنی بود که  باز کردن دروازه‎های افغانستان به روی کشورهای خارجی در حقیقت این به مفهوم وارد کردن اندیشه‎های مدنی و ابزار رفاهی بوده است. گرایش امان الله خان به اندیشه‎های غربی در واقع به عنوان یک رویکرد مثبت در مدنی کردن افغانستان گذشته… برای خارج شدن از چنگال قبیله و عرف‎های عقل‎ستیز بودکه شاه برای نهادینه کردن آن از هیچ‎گونه سعی و تلاش در زمینه دریغ نورزید.  
سفر شش‎ماهه که امان الله خان به اروپا و کشورهای همسایه بخصوص ایران و ترکیه در 1927 داشت تاثیرات عمیق بر او گذاشت، طی این سفر، بطور آشکار باورهای فرهنگ غربی جایگزین فرهنگ دینی- مذهبی شاه شد و سخت مجذوب به ظواهر تمدن  غرب گردید. همینکه امان الله خان از سفر برگشت دیگر از آن اندیشه محافظه‎کارانه‎ی قبل از سفر خبری نبود، همه چیز به یک باره‎گی زیر و رو شده بود، دیگر امان الله برای مخاطبانش از گذشته‎ی اسلامی و افغانی سخن نمی‎زد، بلکه یگانه چیزی که شایسته ذهن و بیان وی بود تمدن غرب با جمله داشته‎های فکری و فرهنگی‎اش بود، چیزی که با فکرهای سنتی و بومی مردم افغانستان با درصدی بالای در مغایرت قرار داشت.
 تغییر زود هنگام امان الله خان و حمله بر سنت‎گرایان افغانی پرسش‎های زیادی را در ذهن خواننده تداعی می‎کند از جمله اینکه اگر امان الله خان براستی قبل از سفر آنطوری که خودش را در میان اقشار مختلف جامعه بخصوص در میان توده ها تظاهر می‎داد، واقعاً دلبسته‎گی قلبی نسبت به فرهنگ اسلامی و فرهنگ بومی سنتی مردم افغانستان می‎داشت، پس چگونه با این همه شتابزده‎گی بطور یک باره تغییر جهت داد و علیه فرهنگ سنتی و بومی مردم ایستاده‎گی کرد چیزی که در حقیقت بازی با آتش بود و تاجایی که در یک نطق خود عامل عقب افتاده‎گی جامعه را مقید به عقیده‎های کهنه و فرسوده مردم عنوان کرد و از مردم خواست که برای نوگرایی و تحول جامعه باید عقاید شان را نو کنند. این نشان می‎دهد که امان الله در اوایل سخت متاثیر از وضعیت حاکم در جامعه افغانی بوده است و این تنها شرایط زمانه امان الله خان بوده است که یک سری چیزها را بر او تحمیل کرده است تا شاه خلاف خواست باطنی لابعد خودش را مطابق روحیه جامعه عیار سازد. و از سویی‎هم دلیل اینکه خط نفوذپذیری اتخاذ شده به وسیله بنگاه‎های مذهبی از اجرای بعضی از طرح‎های آموزشی  دیگر جلوگیری می‎کرد و نفوذ حاکم طبقه مذهبی دست و پایی امان الله خان را در عرصه اندیشه مدرن‎سازی  افغانستان بسته بود،از این رو امان الله خان مجبور بود هرازگاهی خلاف میل باطنی خود به لباس یک محافظ کار سنتی  ظاهر شود.
امان الله اولین مورد را که بیشتر از همه روی آن در مدرن‎سازی افغانستان سرمایه‎گزاری کرد، توجه جدی به آموزش و پرورش بود و به منظور به رسمیت شناختن و تقویت سیستم آموزشی، معلمان ترکی، مصری، فرانسوی، آلمانی… استخدام کرد. امان الله در کنار معارف با کیفیت زبان‎آموزی دانشجویان افغان، آموزش کورس‎های تلگراف، بلورسازی، سفت‎کاری و حساب‎داری را نیز لازم می‎دانست. اعزام دانشجویان افغان به بیرون و آشنایی آن‎ها به ابزارهای مدرن بخش دیگری از کارنامه او بود.
پس از بازدید از اروپا امان الله محض آرزو داشت که کشورش را به سطح تمدن غربی برساند و وقتی از دانش دست اول از تمدن مدرن اطلاع کسب کرد، به همین جهت ده‎ها معاهده مهم و غیر مهم با کشورهای مختلف در عرصه‎های مختلف به امضا رسانید تا از طریق دادوستد بتواند افغانستان را متحول بسازد، اما در این میان عامل جدی بر تقویت اراده‎ی نوگرایی امان الله دیدار او از ترکیه سیکولار و ایران غرب‎گرا  پس از دیدار کشورهای اروپایی بود که مصطفی کمال و رضا شاه چگونه توانستند تصمیم  به مدرنیزه کردن  کشورهای خود را  علیرغم مخالفت‎های سنت‎گراها موفقانه به پایان برسانند.
 امان الله خان همینکه به کشور برگشت بلافاصله بر جهت مدرنیزه کردن افغانستان دست به یک سلسله حرکت‎ها از آموزش تا تاسیس کتابخانه‎ها و اجرای برنامه‎ی آموزش رایگان و اجباری برای پسران و دختران بین سن شش و یازده سال دست‎یابی به آموزش رایگان در سراسر کشور، یونیفورم‎های طراحی شده‎ی تشریفات هم در ارتش و هم در دوایر دولتی. تغییر لباس سنتی مردم، استفاده از پرچم جدید، احداث مدرسه‎های مختلف پسرانه و دخترانه، رفع حجاب زنان، توجه به حقوق زنان، تغییر روز تعطیل هفته، تاسیس پارلمان انتخابی، امتحان از ملاها، تصویب نظامنامه‎ی کلوپ سیاه و سرخ و سبز و غیره زد…در کنار اینکه برخی از این اصلاحات هیچ پیوندی به مدرنیسم واقعی نداشت، تقلید امان الله خان اخص از دو کشور ایران و ترکیه سخت اشتباه بود، امان الله پیش ازینکه ساختارها و شرایط اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی کشورهای الگو را مطالعه کند دست به چنین اقدامی زد و یکی از مشکلات کلان امان الله خان این بود که به ظواهر مدرنیته خیلی توجه می‎کرد و این چیزی بود که مردم افغانستان آنرا خوش نداشتند، از آنجایی که اصلاحات اجتماعی در یک جامعه مرتبط با سطح انکشاف اجتماعی همان جامعه است اما متاسفانه امان الله آنرا از یاد برده بود. در آن زمان  جامعه سنتی نسبت به آزادی سخت بدبینانه و توام با نفرت بود. اندیشه مدرنیسم در برابری یک هیولای فربه شده‎یی قرار گرفته بود که می‎بایست امان الله با صلابت کامل مقاومت می‎کرد که نتوانست.
دور ازینکه برایند کار امان الله خان برای حکومت‎داری شخص خودش چه بود، مهم‎ترین فعالیتی را که شاه از خود به یادگار گذاشت این بود که در این فرصت حد اقل توانست جامعه سنتی فرسوده و مرده را به جامعه پویا و صنعتی فعال زنده و پرشتاب مبدل سازد. امان الله خان به آن هم بسنده نکرد؛ بلکه برای بسط اندیشه‎های تمدنی، اقتصادی و علمی تلاش زیاد در جهت تقویه و ابداع شبکه‎های مطبوعاتی به خرچ داد تا از آن شیوه برای گسترش و انتقال فهم نوگرایی و زنده‎گی در دنیای متمدن زمینه‎های را مساعد ساخته باشد. رشد معارف و مطبوعات گویایی این قضیه در عصر امان الله خان بود. شاه در ابتدا مطبوعات را گسترش داد تا فهم مدرن شدن را به مردم انتقال دهد(اماکارسازتمام نشد) که سهم محمودطرزی در این عرصه به درشتی برجسته بود و تاجایی که اکثری از برنامه‎ها و اقدامات شاه به مشوره‎های طرزی که تحصیل‎یافته محیط خارجی بود و به گونه واقعی و عینی‎تر به رموز ترقی و پیشرفت آشنا بود صورت می‎گرفت.
 یکی دیگر از دست‎آوردها و عملکردهای امان الله خان شکستن فضای مکدر گذشته و تکثر جامعه مدنی بود که برخورد او با انتقادها، برخوردها و قضاوت‎های آزاد دیگران در مورد حاکمیت با توجه به دوره پدر و پدرکلانش انعطاف‎پذیر و ملبس با منطق عصری و دموکراسی بود. 
امان الله با تصویب اولین قانون اساسی این وضع را دیگر گون کرد و توسط قانون قدرت شاه توسط سایر نهادها نسبتاً محدود شد. و در عرصه‎ی گذار به سوی مدنیت کارهای مهم ذیل را به انجام رسانید که عبارت بودند از:  الغای قانون ضد انسانی برده‎گی، تفکیک قوا، آموزش اجباری، توجه به تخنیک مدرن و گرایش به جریان‎های روشنفکری، تکثر مطبوعات و آزادی بیان، اعتقاد به دموکراسی  و غیره. 
امان الله خان با وصف همه طرح‎ها و برنامه‎های که جهت مدرن‎سازی افغانستان روی دست گرفته بود، اما ازینکه طرح‎های مزبور  بر اساس ارزش‎های هویتی مردمان آن روزگار نبود، و بجای ایجاد فرصت‎های بنیادی برای رفتن بسوی مدرنیته در ظواهر آن افراط می‎کرد(و او از درک این موضوع معذور بود که ظواهر مدرنیته نمی‎تواند منتج به توسعه در جامعه گردد) برنامه‎هایش به ناکامی مواجه شد. از سویی‎هم موانع سر راه تجدد افغانستان را در طول تاریخ عمدتاً در عوامل زیر برجسته‏تری می‏یابیم که دوره امانی نیز شامل آن بود؛ عامل استعمار و تجاوز بیگانه، جنگ‎های قدرت‎طلبانه، عامل شورش برخی از متعصبان مذهبی، عامل مطلقیت دودمان و شخص پادشاه و امیر، و نبود زمینه‎های موقع‎دهی به سایر نهادهایی که متضمن رشد و حفاظت روند تجدد در افغانستان می‎توانستند باشند است که امان الله خان نیز برای اجرایی ساختن برنامه‎هایش به موانع مزبور مواجهه بود و برای توسل به اهداف خویش تا آخر نتوانست از آن به ساده‎گی عبور کند.
قاعده‎ی عمومی این است که در هر شرایط و زمان تنها برنامه‎هایی می‎تواند قابلیت تطبیق پیدا کند که  از اراده‌ی همان ملت سرچشمه گیرد، بنابر این  رشد نیازهای جامعه افغانستان برای دست‎یابی به توسعه یک امر بسیار مهم بود تا مردم خود را در فرایند تطبیق اصلاحات و تحول شریک می‎دانستند که امان الله خان به آن هیچ اعتنایی نکرده بود. سر انجام اشتباهات زیاد امان الله خان از؛ شتابزده‎گی در عملکردها تا عدم یک شناخت جامعه‎شناسانه از کشور،  عدم سرمایه‎گزاری بر نیروی انسانی بجای تظاهر به ظاهر مدرنیته، نبود توازن میان سطح انکشاف اجتماعی افغانستان و برنامه مدرن‎سازی که در این میان اصلاحات وی عمدتاً  در عرصه فرهنگی-اجتماعی و کشف حجاب که در بستر  شکاف جدی سنت و مدرنیته قرار داشت با مخالفت لویه جرگه وقت نیز مواجه شد و هیچ‎گاهی این "شاهی بدشانس"  نتوانست که به رویایی آرمان مدرنیسم خود برسد و تمام فعالیت‎های فرهنگی را که در کشور روی دست گرفته بود پس از واکنش‎های تند مردم مجبور شد یکی پی دیگر آنها را ملغا کند، اما دیگر ناوقت شده بود و هیچ تلاشی نتوانست بقاه شاه را در کرسی پادشاهی حفظ کند*.