آرشیف

امضای موافقت نامۀ علامت گذاری خطوط مرزی و همکاری میان تاجیکستان و قرغیزستان توسط امام علی رحمان رئیس جمهور تاجیکستان با همتای قرغیزی اش صدر جباروف، رئیس‌ جمهور قرغیزستان، در 23 حوت 1403 / سیزدهم مارچ 2025، پس از دو سال مذاکرات طولانی در پایان نزاع و برخوردهای خونین مرزی، یک موفقیت مهم در سیاست خارجی رئیس جمهور تاجیکستان است.  تاجیکستان با قرغیزستان یک هزار کیلومتر مرز دارد که در سال های پس از فروپاشی اتحاد شوروی و تشکیل کشورهای مستقل در آسیای میانه، هر دو طرف بر سر منازعات ارضی و مرزی چند بار درگیری های خونین داشته اند. آخرین درگیری مرزی میان طرفین در سپتمبر 2022 رخ داد که صد ها کُشته و زخمی به جا گذاشت.

امام علی رحمن رئیس جمهور تاجیکستان 31 سال است که قدرت را در این کشور در دست دارد. او تاجیکستان را پس از فروپاشی شوروی و یک دوره بی ثباتی و جنگ داخلی در دهۀ نود سدۀ بیستم با تصاحب انحصاری قدرت و راندن مخالفان و منتقدان داخلی اش، بسوی آرامش و ثبات سیاسی، رهبری و مدیریت کرد. مسلماً رئیس جمهور تاجیکستان میخواهد تا ثبات سیاسی در این کشور پس از خودش، همچنان ادامه یابد.

آیا امام علی رحمن با سیاست داخلی و خارجی اش تا حالا، تداوم آیندۀ ثبات سیاسی را که متضمین ثبات و توسعه در عرصه های اقتصادی و اجتماعی است،  تامین و تضمین خواهد کرد؟

امام علی رحمن انتقال قدرت و جانشینی را به عنوان یکی از مسایل و عوامل اساسی و اصلی تداوم ثبات سیاسی، چگونه انجام خواهد داد و چه کسی رهبری و ریاست دولت را پس از او بدوش خواهد گرفت تا این ثبات بدون چالش های داخلی و خارجی ادامه یابد؟

در این مقاله، پرسش های بالا مورد پاسخ و بحث قرار می گیرد، اما قبل از آن، نگاه کوتاه به این باید داشت که جمهوری تاجیکستان چگونه تشکیل شد و منازعات مرزی و ارضی با قرغیزستان و منازعات مشابه خفته و پنهان میان تمام کشورها و جمهوریت های آسیای چگونه شکل گرفت.

سیاست استعماری “تبرتقسیم روس ها” در آسیای میانه

در آغاز قرن بیستم عیسوی، دولت تزاری روسیه استیلای خود را برآسیای میانه گسترانیده بود. روس ها مقاومت های اندک و پراگنده را دراین حوزه با قدرت نظامی درهم می کوبیدند. پس از سقوط دولت تزاری روسیه در 1917 و تشکیل دولت مارکسیستی توسط حزب بلشویک و بعداً کمونیست، سیاست اشغال و استیلا از سوی کمونیست های حاکم روسیه در آسیای میانه ادامه یافت.

آسیای میانه نخست در سال 1924عیسوی به چهار جمهوری سوسیالیستی شوروی اوزبیکستان، قزاقستان، ترکمنستان، قرغیزستان و جمهوری خود مختار تاجيكستان در چهارچوب جمهوری اوزبیکستان تقسیم شد. سپس تاجيكستان در اکتوبر 1929 به جمهوری جداگانۀ سوسیالیستی شوروی ارتقا یافت.

مرزبندی های جدید سیاسی و جغرافیایی با شکل گیری جمهوریت های سوسیالیستی جداگانه در چهار چوب اتحادشوروی سوسیالیستی با نام و هویت های ملی بوجود آمد. دولت شوروی این امر را در جهت حل عادلانۀ مسأله‌ ای ملی اجتناب ناپذیر خواند که هر ملت در یک قلمرو معین صاحب سر نوشت خود می شوند وبه هویت ملی خود می رسند. اما دولت شوروی  در این تقسیم بندی مرزها با بی عدالتی رفتار کرد. قربانی اصلی این بی عدالتی در میان تمام اقوام  و ملت های آسیای مركزي، تاجيک ها بودند.

تاجيک ها نخست به عنوان یکی از ملت های ساکن در این حوزه، از داشتن نمایندگان رسمی و ممثل اراده و مطالبات خود در کمیسیون مؤظف بر سر تشکیلات و تقسیمات جدید ملی و اداری محروم شدند. اگر عناصری از تاجيک ها در کمسیون عضویت داشتند به جای دفاع از حقوق تاجيک ها در مباحث و تصامیم کمیسیون دیدگاه نمایندگان دولت شوروی را بیان می کردند و خود را بلشویک تراز بلشویک های روسی نشان میدادند. در قدم بعدی که جمهوری خودمختار تاجيكستان در چهارچوب جمهوری اوزبیکستان تشکیل شد، شهرهای بخارا، سمرقند، ترمذ، اندیجان، وادی های سرخان دریا، فرغانه وغیره  به عنوان شهرها و مناطقی با اکثر جمعیت تاجيک نشین از جمهوری تاجيكستان بیرون ماند. به خصوص شهر بخارا که اکثریت باشندگان آن تاجيک ها بودند و مرکز فرهنگی و سیاسی تاجيک ها شمرده می شد از قلمرو تاجيكستان منتزع گردید.

تشکیل جمهوری تاجيكستان بدون شهر بخارا، زادگاه و گهواره پرورش فرهنگ و زبان تاجيک ها(زبان فارسی) در واقع جدا کردن سر تاجيک ها از بدنشان بود.

در تقسیم بندی جدید آسیای مركزي، بخش شرقی بخارا به تشکیل کشور تاجيكستان اختصاص یافت و یک دهکدۀ کوچک به نام دوشنبه که کمتر از صد نفر جمعیت داشت پایتخت آن معرفی شد. تاجيک ها در شهرهای اصلی شان در بخارا، سمرقند و ترمذ زیر فشار قرار گرفتند تا از هویت ملی و زبان خود صرف نظر کنند. درسالهای بعد تاجيک ها مجبورشدند تا در اوزبیکستان در تذکرۀ تابعیت (شناسنامه)، خود را اوزبیک بنویسند. تعلیم و آموزش به زبان فارسی یا زبان تاجيکی در میان جمعیت تاجيک های اوزبیکستان ممنوع شد. مکاتب(مدارس) و دانشگاه های تاجيکان مسدود گردید. در حالی که اکنون دولت اوزبیکستان جمعیت تاجيکان دراین کشور را پنج در صد نفوس کل کشورمی خواند، اما تاجيک ها در اوزبیکستان شمار جمعیت خود را بیشتر ازهفت ملیون نفر قلمداد می کنند.

سایر اقوام و ملت های آسیای مركزي در این “تبر تقسیم” هر چند نه چون تاجيک ها متحمل بی عدالتی شدند. صدهاهزار اوزبیک در خجند تاجيكستان و نواحی جنوب قرغیزستان(اوش)ازکشور اوزبیکستان بیرون ماندند و تاشکند به عنوان حوزۀ زندگی و زمین قزاقها و قرغیزها پایتخت اوزبیکستان تعین شد.

تاجیکستان و امام علی رحمان 

تاجيكستان با 143 هزارکیلو متر مربع مساحت و حالا یازده ملیون جمعیت، یکی از جمهوریت های شوروی سابق بود که در سپتمبر 1991 به استقلال رسید. اما اندکی بعد که گروه های ملی گرا و اسلامی به قدرت سیاسی دست یافتند، اين كشور در جنگ داخلی فرورفت.

امام علی رحمان متولد سال 1952 در کولاب تاجیکستان در سال 1992 یکسال پس از استقلال تاجيكستان زمام اين کشور را بدست گرفت و جنگ با مخالفان اسلام گراوملی گرای تاجيكستان را رهبری کرد. این جنگ تا سال1997 ادامه یافت. سرانجام با پا در میانی استاد ربانی واحمدشاه مسعود که در کابل رهبری دولت بی ثبات و در حال جنگ مجاهدین را به عهده داشتند و سپس وساطت سازمان ملل متحد، صلح میان تاجيک ها بمیان آمدو حزب نهضت اسلامی تاجيكستان برهبری سید عبدالله نوری دست از جنگ برداشت و شامل روند سیاسی شد. هر چند سال های بعد و پس از درگذشت عبدالله نوری روابط حکومت تاجیکستان با حزب نهضت اسلامی به سردی و تیرگی گرایید و این حزب از سوی حکومت غیر قانونی اعلان شد و رهبران حزب مذکور مورد سرکوبی قرار گرفتند و برخی شان از جمله محی الدین کبیری رهبر حزب نهضت اسلامی تاجیکستان به کشور آلمان پناه برد.

امام علی رحمان  در6 نوامبر 1994 رئیس جمهور تاجيكستان شد، هر چند از نوامبر 1992 تا نوامبر 1994 به عنوان رئیس مجلس عالی تاجیکستان عملاً رئیس جمهور تاجیکستان بود.  وی سپس با تغیراتی که در قانون اساسی آورد و با پیروزی های پیهم در انتخابات سال های 1999، 2006، 2013 و 2020  تا حالا ریاست جمهوری تاجیکستان را در دست دارد. امام علی رحمان تا سال 2007 با پسوند روسی رحمانف شناخته می شد، واژۀ اُف را از نام خانوادگی خود برداشت و به مردم تاجیکستان توصیه کرد تا چنین کنند.

امام علی رحمن رئیس یا رهبر حزب دموکراتیک تاجیکستان است که در تمام دوره های انتخابات پارلمان، این حزب برندۀ اصلی اعلان می شود. آخرین انتخابات پارلمانی برای انتخاب مجلس نمایندگان و مجلس عالی جمهوری تاجیکستان در دوم مارچ سال روان 2025 برگزار شد که این حزب با کسب 52 درصد آرا برنده اعلان شد. پس از آن حزب کشاورزان یا دهقانان که متحد رئیس جمهور و حزب او است، 21 درصد آرای انتخابات را به خود اختصاص داد. گفته شد که در انتخابات بیش از 85 درصد واجدین شرایط رای دهی شرکت کردند؛ هرچند سازمان امنیت و همکاری اروپا به دلیل عدم شفافیت در انتخابات از اعزام ناظران خود امتناع کرد.

امامعلی رحمان در طول سه دهه زمام داری اش به شیوۀ اقتدار گرایی بر تاجیکستان حکومت کرده است. او مخالفان و منتقدان خود را متدرجاً از میدان قدرت و سیاست بیرون راند و قدرت را در انحصار خود، خانواده و نزدیکانش در آورد.

علی رغم تمام ایراد ها و انتقاد های که در مورد شیوۀ حکومت داری امام علی رحمن ارائه می شود، او توانست تاجیکستان را پس از استقلال متدرجاً در مسیر ثبات سیاسی و توسعۀ اقتصادی قرار دهد؛ هرچند که روسیه در این کشور پایگاه نظامی دارد و هزاران نیروی نظامی روسیه در تاجیکستان مستقر هستند.

سیاست موفقانۀ خارجی امام علی رحمان

امام علی رحمان علی رغم آنکه میزبان نیروهای نظامی روسیه در خاک تاجیکستان است، سیاست خارجی او همراه با موفقیت ارزیابی می شود. او با چین روابط وسیع اقتصادی دارد. روابطش با امریکا و غرب عادی و قابل قبول است. او موفق شد تا روابط با کشورهای همسایه اش به خصوص اوزبیکستان و قرغیزستان را پس از دوره های تنش و بی اعتمادی بهبود بخشد که امضای توافقنامۀ حل منازعات مرزی و همکاری های دو جانبه با قرغیزستان در بشکیک پایتخت آن کشور پس از دو سال مذاکرات فشرده و نفس گیر، این موفقیت سیاست خارجی وی را به نمایش می گذارد.

روابط امام علی رحمان با روسیه در عرصه های امنیتی و اقتصادی بسیار گسترده است. صد ها هزار و حتی ملیون ها نفر از تاجیکستان برای کار به روسیه می روند که در اقتصاد کشور بسیار تاثیر گذار است.

امام علی رحمان روابط خود را با جمهوری اسلامی ایران که در سال های اخیر به سردی گرائیده بود، بهبود بخشید.

به نظر میرسد که امام علی رحمان روابط تاجیکستان با افغانستانِ تحت حاکمیت طالبان را پس از تنش ها و بی اعتمادی های دو سال نخست امارت طالبان، بسوی تعامل و نزدیکی برده است. هر چند سفارت افغانستان در دوشنبه توسط طالبان اداره نمی شود، اما طالبان قنسلگری خاروق را اداره می کنند و منابع مطلع از اعزام قرب الوقوع دیپلومات های طالبان به دوشنبه برای ادارۀ سفارت خبر میدهند. رابطۀ اقتصادی و امنیتی نیز میان طالبان و حکومت امام علی رحمان گسترش یافته است و مقامات امنیتی و استخباراتی دو طرف پیوسته در حال سفر و مذاکره به کابل و دوشنبه هستند. گفته می شود که طالبان، افراد و نیروهای مسلح تاجیکستان مخالف حکومت آن کشور و امام علی رحمان را که در ولایت بدخشان و ولایات شمال قرار داشتند برای جلب اطمینان و اعتماد دوشنبه به ولایات دیگر منتقل ساختند. حکومت تاجیکستان هر چند میزبان مخالفان طالبان به خصوص جبهۀ مقاومت برهبری احمدمسعود است، اما هیچ گونه برنامه ای برای کمک به این جبهه در مخالفت نظامی با طالبان ندارد. این میزبانی بیشتر جنبۀ عاطفی و اخلاقی دارد که از احترام امام علی رحمان به احمدشاه مسعود و استاد ربانی بر می خیزد.

انتقال آرام قدرت و تدام ثبات سیاسی

امام علی رحمان  صاحب 7 فرزند دختر با نام های: فیروزه، آزاده، رخشانه، تهمینه، پروینه، زرینه و فرزانه و صاحب دو فرزند پسر به نام های رستم و سامان است. از میان این همه فرزندان، آزاده رحمان و رستم امام علی دو چهرۀ مقتدر اند که به عنوان جانشین پدر نام برده می شوند.

آزاده رحمان دختر دوم امام علی رحمان است که از سال 2016 تا حالا ریاست دفتر رئیس جمهور را به عهده دارد. علاوه بر آن خانم آزاده رحمان در وزارت خارجه تاجیکستان در کرسی های زیاد صاحب مقام بوده است که آشنایی و تخصص او با امور خارجی و دیپلوماتیک موصوف را از سایر فرزندان متمایز می سازد. اما با وجود این، به نظر نمیرسد که در جامعه و کشور سنتی تاجیکستان آزاده رحمن به عنوان زن بتواند جانشین پدر شود.

اما از رستم امام علی به عنوان جانشین اصلی امام علی رحمن نام برده می شود که برای این جانشینی و انتقال قدرت از سال ها پیش توسط پدر آماده شده است. او زمانی شهردار دوشنبه بود و بعد بریاست مجلس سنا گماشته شد. رئیس مجلس سنا فرد دوم کشور و دولت است که در صورت درگذشت رئیس جمهور این مقام را تا برگزاری انتخابات صاحب می شود.

اگر رستم امام علی جانشین قطعی پدرش باشد، پذیرش داخلی و خارجی در انتقال قدرت به او چگونه خواهد بود؟

با توجه به موفقیت های که امام علی رحمن در سیاست خارجی خود دارد، به نظر میرسد تمام کشورهای منطقه و دو قدرت اصلی منطقه ای چین و روسیه که با تاجیکستان و رئیس جمهور آن رابطۀ وسیع اقتصادی و امنیتی دارند، به این جانشینی موافقت نشان می دهند. نه آنها و نه هیچیک از کشورهای همسایۀ تاجیکستان و آسیای میانه در پی بی ثباتی  تاجیکستان نیستند. آنها میخواهند ثبات سیاسی در تاجیکستان ادامه یابد تا به معضل چالش و تهدید گروه های اسلام گرا و جهادی مواجه نشوند. در داخل تاجیکستان نیز علی رغم نارضایتی و انتقاد گروه های سیاسی از انحصار قدرت، جامعه و بدنۀ دولت به انتقال آرام قدرت از پسر به پدر مخالفت نشان نمی دهند. چون همه به خوبی میدانند که بی ثباتی سیاسی، بی ثباتی و فروپاشی اقتصادی و اجتماعی را در پی دارد و این وضعیت قطعاً به زیان تاجیکستان می باشد.

یکی از عواملی که می تواند انتقال آرام قدرت از پدر به پسر را اخلال و تخریب کند، رقابت و مخالفت درون خانوادگی است. با توجه به 9 فرزند رئیس جمهور تاجیکستان و خانواده های آنها که هر کدام از نفوذ و روابط قابل ملاحظه در درون دولت و در نهاد های امنیتی و نظامی برخوردار هستند، این رقابت و کشمکش نا محتمل و منتفی نمی تواند باشد. اما به نظر میرسد تا زمانی که رئیس جمهور امام علی رحمان حیات داشته باشد، احتمال وقوع این خطر و این چالش بسیار بسیار اندک است. از این رو ممکن است امام علی رحمن قبل از پایان موعود ریاست جمهوری اش در سال 2027،  موضوع جانشینی و انتقال قدرت را با دستان خودش و تحت مدیریت و نظارت خودش به انجام برساند.