آرشیف

گزينش وترتيب سيد شكيب زيرك

قسمت اول:

بخش نخست

ملاحظات توپو گرافي وسنجش هاي معماري
عده اي از دانشمندان نظرية آندره ماريك را مبني بر اينكه جام عبارت از فيروز كوه است بدون ترديد قبول كردند.اين دسته كساني هستند كه اصلاًجام را نديده اند وبنابران تصور نمي كردند كه نظريةماريك چندان اساس ومبناي درست ندارد.
در سال 1973 به همراهي مهندس آلماني ورنر هيربرگ كه ساليان دراز در باره جام تحقيق كرده است ،سفري به جام ونواحي مجاور آن كردم .پس از ملاحظة آن نواحي شك وترديد در قسمت نظريةماريك به من پيدا شد و وادار شدم تا در اين موضوع تحقيق نمايم .اينك نتيجة آنرا به خوانندگان گرامي تقديم ميدارم .
در بخش نخستين اين مقاله منطقه جام وفيروز كوه از نظر ساختمان توپو گرافي وخصوصيات معماري وتخنيكي بر رسي ميشود.در بخش دوم كه اميد است در مجله آريانا نشر شد موضوع بر اساس منابع تاريخي وججغرافيايي مورد بحث قرار خواهد گرفت .
آنچه مسلم است اين ات كه جام به هيچ وجه نميتواند فيروز كوه باشد.پايتخت امپراطوري غوريان را بايد در يك محل مناسب كه داراي شرايط بهتر جغرافيايي براي يك چنين مركز ادارةبا قدرت ميباشد جستجو وتعين كرد.
تاريخچة مختصر تحقيق در بارةجام

كشف منار سلطان غياث الدين محمد بن سام غوري در جام در سال1957 توسط آندره ماريك دانشمن بلژيكي سروصداي زيادي در محافل علمي توليد كرد،حتي بيوار دانشمند انگليسي آنرا بزرگترين كاميابي در كشفيات جديد خواند.
مقالة ماريك كه در سال 1959 منتشر شد حاوي مطالب سود مندي بود.اما نكتة مهم در آن قابل تأمل ميباشد:
نخست اينكه وي در اثرش از كاشف حقيقي منار جام باوجود اينكه ازآن مطلع بود ذكري نكرده.
دوم اينكه وي جام را بدون ذكر دلايل علمي قناعت بخش بحيث فيروز كوه معرفي ميكند.
يكسال بعد از نشر مقالة ماريك براي نخستين بار،شارل كيفر در رساله اش واضح ساخت كه منار جام را اصلاً آقاي ملكيار كه در آن وقت والي هرات بود،در يكي از سفر هايش كشف نمود وبه آقاي احمد علي كهزاد مورخ افغاني از آن خبر داد.
اين نكته را بايد اعتراف كرد كه كشف دوبارة منار جام توسط ماريك فصل جديدي را در تحقيات علمي پيرامون تاريخ غوريان باز نمود .به همين دليل آثار علمي مهمي كه به زبانهاي خارجي در بارة غور و غوريان نوشته شده بصورت عموم مربوط به سالهاي بعد از 1957ميباشد .در سال 1960 له بير  Le Berreمدير هيأتباستان شناسي فرانسوي در افغانستان براي مدت كوتاهي در پاي منار جام خاكبرداري مقدماتي بعمل آورد .متأسفانه نتيجةتحقيات وي تا جائيكه من اطلاع دارم تا هنوز به دسترس علاقه مندان گذاشته نشده است،به اساس همين ياد داشتها بود كه شارل كيفر خوانندگان را از تحقيقات له بير مطلع گردانيد اولين كسيكه بعد از له بير در سالهاي 1962و1963 منار جام را از نظر معماري مطالعه كرد مهندس ايتالوي اندريا برونو A.Bruno ميباشد.نامبرده مامور شد منار جام را با وسايل تخنيكي ترميم واز خط سقوط نجات دهد در سال 1965 باستان شناس امريكائي ليشنيك Lorenzs. Leshnik سفري به صفحات مركزي افغانستان نمود،اواولين كسي است كه نظرية ماريك را رد كردوتيوره را به حيث پايتخت امپراطوري غوريان يعني فيروز كوه كه قبلاً هم از طرف بسياري از جهانگردان قرن نزدهم پيشنهاد شده بود ،قبول ميكند.در خلال سالهاي 1970و1971 مهندس آلمانيني ورنرهيربرگ به افغانستان سفرنموده ومنار جام را از نظر معماري وهنر اسلامي مطالعه كرد.وي در جملةاروپائياني كه جام را ديده اند يگانه كسي است كه عكسهاي جالب واسناد مهم ديگراز منار جام در اختيار دارد.چيز مهمي كه از سفرهاي دو مهندس فوق الذكر بدست آمده وجلب توجه دانشمندان را كرده همانا كشف سنگ نبشته هاي عبري است (همه آنها عبارت از الواح مقابر يهوديان ميباشد)كه يك بخش آن توسط گيرارد  وگنولي G.Gnoli وبخش ديگرتوسط   اويگن لودويگ رپE.L. Rapp منتشر شد.
محل جغرافيائي جام:

منار سلطان غياث الدين در ميان دره اي كه درياي جام با درياي هريرود مي پيوندد،قرار داشته وبعد از قطب منار دهلي كه خود يك اثرهنري دورةغوريان است از بزرگترين منار هاي جهان(63.30متر)محسوب ميشود.
از هات تا منار جام راه موتررو موجود است.قسمت باقي ماندة راه كه در درةخيلي باريك در امتداد درياي جام تا پاي منار امتداد دارد بايد ذريعه اسب طي شود.
در ميان قريةجام ومنار قبرستان يهوديان وجو د دارد،منطقة مذكور بنام كشكك ياد ميشود.در قسمت راست منار در كمر كوه،خرابه هاي ديدبانگاه هاي مختلف كه به منظور حفاظت قلعه وراه هاساخته شده قرار دارند.
در آن طرف درياي هريرودهنور هم اثار ديوار خارجي قلعة جام به مشاهده ميرسد.
ادامه دارد…

كمي بالا تر در سراشيبي كوه خاره قلعه باديد بانگاه هاي متعدد در جهات مختلف قرار دارد كه فعلاً خرابع اي بيش نيست.

در جانب جنوب غربي قلعه هم آثاري موجود است كه سابقاً بنابر اظهارات اهالي در آنجا بازاري وجود داشته ودر سال 1964 به امر محمد حنيف خان والي چغچران ويران گرديده .در پايان بازاردرياي كوچكي است بتام جربيدان كه به درياي هريرود ميريزد.در قسمت راست اين در يا درياي كوه بزغاله قلعه مخروب وجود دارد كه شايد به منظور راهي كه از جانب چغچران مي آيد وهمچنان از براي حفاظت قلعه جام آباد شده باشد.تقريباً در 700 متري همين راه به جانب شمال سنگ نبشته عربي وجود دارد كه از آن در صفحات بعد صحبت خواهد شد.بسوي غرب قلعة ويران راه باريكي به امتداد درياي هريرود وجود دارد كه بعد از مسافت تقريباًدو كيلو متر قطع گشته به جز درياي هريرود وكوه هاي شامخ چيز ديگري به نظر نميرسد در ميان همين راه ده كوچكي است كه به نام پاي زيارت يا ميگردد.راه ديگري كه برخلاف جريان درياي هريرود  به سوي مشرق وجود دارد
،خيلي صعب العبور وباريك بوده بنابر قول اهالي آنجا به سوي آهنگران ميرود.

آثار تاريخي جام

الف منار جام:

آندره ماريك در رساله اش منار جام را به صورت مفصل تحت مطالعه قرار داده وضمناًخاطر نشان نمود كه منار به واسطه تمايلي كه پيدا كرده است مشرف به سقوط ميباشد اين امر را مهندس ايتالوي برونو نيز تائيد نموده وبراي نخستين بار در رساله اش هشت رسم تخنيكي منار را با جزئيات آن به صورت خلاصه ارائه نمود.ضمناً از خلال اين رساله كيفر تا اندازه از خاكبرداري مقدماتي (له بير)Le Beree  مطبع ميگرديم .اندازه گيري وتحقيق معماري كه كورت شميد و ورنر هير برگ در سال 1971 در اي منار جام انجام دادند همين نظريه را مبني بر سقوط منار جام تأئيد كرد اند.منار جام فعلاً در يك زاويه خيلي كوچك قرار داشته وساحل چپ آن به واسطه جريان آب درياي هريرود پيوسته تخريب ميشود .اين امر به عقيده ورنر هيربرگ باعث شده تا به اندازة دو درجه به سوي درياي هريرود ميلان پيداكند مواد ساختماني منار كه در سال 1972 به كوشش ورنر هير برگ در پوهنتون تخنيكي شهر ماينس تجزيه گرديده،خاصيت ارتجاعي داشته ودر صورت تمايل بيشتر منار اين مواد از هم گسيخته ،باعث سقوط منار ميگردد .

در قسمت شرقي منار يك ساحه كوچك به طول 320 متر و عرض 20 متر وجود دارد اينكه اين ساحه كوچك با قلعة جام طوريه ماريك وبعض ديگر از دانشمندان معتقدند عبارت از فيروز كوه ميباشد امري است قابل قبول.

ب ــ ارگ دختر پادشاه وبنا هاي تاريخي ديگر :