آرشیف

روز گار آئیــنه را محتاج خاکســتر کند
از بـرای زر مسلمان خدمت کافــر کــند

وطن یا میهن ، جای بود و با ش انسا نها و سر زمین تا ریخی، جغرا فیا ئی  و سیا سی است که مرز ها ی نشا نی شدۀ آ ن مطا بق به حقو ق بین ا لد ول شنا خته شده و ا ز سر زمین های د یگر ا ن متما یز میگر دد ،انسا نها دورۀ طفو لیت ، جوا نی و پیری زنده گی را د ر آ ن سپری مینما یند، به آ ن محبت ، عشق و دلبستگی ویژۀ دا رند.
وطن را گا هی پد ر و زما نی مادر خطا ب نمو ده اند ، هما نگو نه که پد ر وما د ر با لا ی فر ز ندا ن خود خقو ق دا رند، میهن نیز با لا ی با شند گا ن خودحق احتر ا م، دوستی ، آ زادی، آ با دی ، نگاه دا شت ، پیشر فت و تر قی را دارد.
مقو لۀ دینی ( حب ا لو طن من الا یما ن) را بطۀ ا نسا ن و وطنش را مشخص میسا زد ، هکذا وطن مقو لۀ تا ریخی، سیا سی ، جغرا فیا ئی ،اجتما عی، فر هنگی و اخلا قی را میر سا ند که ا نسا نها د ر طو ل تا ریخ بشر یت بنا م حفظ استقلا ل سیا سی و اقتصا دی ، باز پس گیر ی شگو فا ئی تر قی و سر بلند ی آ ن قر با نیها ی فرا وا ن وبیکر ا ن جا نی و ما لی داده و هزا را ن رنج و مصیبت را متحمل گر دیده ا ند؛ بر خلاف عدۀ از انسا نها شا مل گروه ها ی سیا سی ، نظا می، قو می ، دینی ،مذ هبی ، زبا نی  از نا م وطن استفا ده ها ی فرا وا ن نا جا یز کرده اند ، میکنند و خوا هند کرد.
سر زمین محبوب مادر حدود شش هزار سا ل سا بقۀ تا ریخی خود در ادوار مختلف تا ریخی دارای مد نیت های گو نا گو ن بو ده است ، ا ز کا وش ها و تحقیقا ت علمی رو شن گر دیده که در حدود شش هزار سا ل پیش در خا ک ها ی افغا نستا ن کهن ( آ ریا نا ) مد نیت های وجود د ا شته بطور مثا ل د ر منطقهء ( انو ) نز دیک (مرو) آ ثا ر از استعما ل مس  در آ ن وقت کشف گر دیده ا ست.
بملا حظه اسنا د او ستا در حدود(2500) سا ل قبل از میلا د جمعیت بزرگ انسا نهای آ ریا ئی در سر ز مینکه (آ ریا و یجه) نا م دا شت در وا دی ها ی شما ل آ مو در حا لت کو چی و رمه داری زند گی میکر دند، بعد از کثر ت نفو س، یکتعدادبه جنو ب آ مو به سر زمین  با ختر  در دا منه های شما ل و جنوب هندو کش متو طن شد ند، یکتعداد دیگر شا ن بوا دی های پهنا ور هند شما لی سا کن و مد نیت را بنا م( ویدی) تشکیل دا د ند که در چهار کتا ب قد یم ( ویدا ): ریگ وید ،سام وید، اتهر وا وید و یجور وید منعکس گر دیده.
مد نیت دوم مردم آ ریا نا بنام مد نیت او ستا ئی ا ست که در حدود ( 2500) سا ل قبل از میلا د آ غاز شده وکتا بی از آ ن دوره باقی است بنا م او ستا دا رای پنج با ب،درین کتا ب سر زمین آ ریا ئی در بلخ و صفا ت شما ل هندو کش تذکر یا فته است و همچنا ن او ضاع مدنی، فکری و فر هنگی مردم قدیم افغا نستا ن را برو شنی بیا ن میکند، درین دوره است که سا زما ن دو لت شا هی در بلخ ایجاد شده و پا دشاه آ ن ( یما) بوده.
 
نام های تاریخی افغا نستا ن امرو ز
   آ ریا نا: سر زمین تا ریخی ما از عهد او ستا تا قرن پنجم میلا دی بیش از پنجصد سا ل بنا م آ ریا نا یاد شده؛ حدود طبعی آ ن از طرف شرق از منطقه گلگت تا بحر هند که تما م حو زهء سند را احتوا میکرد.
از طرف غر ب از گو شه ء بحیرۀ کسپین شروع از بلو چستا ن گذشته به بحر هند اتصا ل دا شت.
از طرف شما ل به سیر در یا میر سید.
از طرف جنوب به بحر هند محدود میشد؛ دا رای شا نز ده ولا یت بود:
1  – آ ریا ویجه(سر زمین های بین آ مو در یا وسیر در یا) .
2– سغده ( سغد یا ن) .
3– مورو(مرو-مرغاب).
4– بخدی (بلخ ).
5– نیسا یا(میمنه ).
6– هریوه ( هرا ت).
7– ویکرا ته ( حو زهء کا بل ).
8– ارو وا(ارا ضی کو هستا نی بین کند هار وسند).
9– خنثا( گر گا ن).
10– هره وتی (ارغندا ب).
11– هتو منت( هیر مند).
12– را غا ( بدخشا ن).
13– کخره (غز نی) .
14– رانگا (سیر در یا).
15– وار نا ( با میا ن وبند امیر).
16– هتا هندو ( حو زهء سند).
این سر ز مین از تشکیل آ ریا نا تا هجو م سکندر مقدو نی در قرن سوم قبل از میلاد، نیز بنا م آ ریا نا یاد میشد.بعد از هجوم سکند ر مقد ونی مدت ده قرن بنا م با ختری یاد شده است،وتمدن آ ن زما ن بنا م یو نا ن وباختر یاد میشد؛ از لحاظ وسعت خاک سر زمین آ ریا نا دو چند مسا حت افغا نستا ن امرو زی بوده.
خرا سـا ن :– خرا سا ن(مشرق، جای بر آ مد ن آ فتا ب) بعد از قر ن سو م میلا د ی با ظهور دین ا سلا م در دورهء خلفا ی را شد ین سر زمین آریا نا بنا م خر ا سا ن مسمی گر د ید؛ مد ت( 1500) سا ل بنا م خرا سا ن یا د میشد؛ بعد ا ز تحصیل استقلا ل سیا سی از تسلط عر ب ها،طا هر یا ن ،صفا ریا ن، سا ما نیا ن ، غز نویا ن، غو ریا ن، سلجو قیا ن، خوارز م شا هیا ن، تمو ریا ن، صفو یا ن، هو تکیا ن و ابدا لیا ن در خرا سا ن حکمرانی نمو دند، فر هنگ وتمد ن اسلا می جای فر هنگ های بدوی د یگررا گرفت.
سر زمین خر ا سا ن بدو حصه تقسیم شده بود:
 
خر ا سا ن خا ص و خرا سا ن عا م.
حدود حکمر ا نی میر ویس خا ن هو تکی:ا زفرا ه ، سبز وا ر ، و سیستا ن تا پیشین وغز نی، قبا یل ابدا لی، غلجا ئی کوه سلیما ن میر سید؛ بلو چها نیز با وی همکا ری دا شتند . میر ویس خا ن هو تک بنا م نیکه مدت هشت سا ل حکو مت کرد.
حدود طبعی خرا سا ن در دورۀ غز نو یا ن:- از طرف شما ل سیر در یا و خوا رزم ، از طرف جنو ب تا سوا حل بلو چستا ن وکا تیا وا ره، از طرف شر ق تا سوا حل گنگاه هند ، از طرف غر ب تا همدا ن ، اصفها ن ،طبر ستا ن و عرا ق میر سید؛ کشور های امرو زی افغا نستا ن ، ایرا ن وهند را شا مل میشد.
غز نوی ها دولت نیرو مند در آ سیا  ایجاد کر دند که طی (250) سا ل از (351- 583- م) (23) نفر از غز نو یها حکمر ا ن خر ا سا ن یو دند؛ با خلیفهء بغداد سفرا تبا دله میکر د ند، مدنیت این دوره درخشا ن ترین  مد نیت دورهء خرا سا ن میبا شد ، غز نوی ها در پیشر فت و توسعهء شعر و ادب دری ، تربیهء علما و فضلا، توسعه و رشد صنعت معما ر ی ودر گرد آ وری کسبه کا را ن واهل فن سر آ مد روز گا ر خود بو دند.
حدود طبعی خرا سا ن در دورۀ غور یا ن: – از طرف شما ل تما م آ سیا ی میا نه ،از طرف جنو ب بحیرۀ عر ب و در یا ی عما ن، از طرف شر ق تا  سوا حل در یا ی گنگا ی هند و چین ، از طر ف غر ب تا عر ا ق.
غو ریا ن بمد ت (572) سا ل از (40تا612 هجری) به تعداد (32) نفر شه ها ن غوری در خرا سا ن حکمر وا ئی نمو د ند، با خلیفۀ بغدادجنا ب النا صر الد ین الله سفرا تبا دله میکر دند، در فتح هند و انتشار دین اسلا م و تمد ن اسلا می کا ر های فو ق العا دۀ انجا م نمو دند ؛ در  صنعت و  معما ری تر قی و پیشر فت شا یا ن دا شتند که از آ ثا ر معما ری آ ن دوره میتوان قطب منا ر دهلی ، منا ر جا م و مسجد جا مع هر ا ت را نا م بر د؛ در با ر شا ها ن غو ری مر کزعلما و فضلا، شعرا و نو یسند گا ن ، اهل فن و کسب و صنعت بود؛ آ ثا ر از شعرا و نو یسند گا ن نا می به لسا ن پشتو و دری ازین دو ره بیا د گا ر ما ند ه است؛ غو ریها مد نیت دورۀ غز نویا ن را بد ر جۀ کما ل رسا ند ند که نظیر آ ن در تا ریخ خراسا ن کمتر دیده شده.
مضمو ن اصلی مد نیت غز نو یا ن وغو ریا ن انتشار دین ، فر هنگ وتمد ن اسلا می در خرا سا ن و هند بو ده است.
افغا نســــتا ن :-در قرن (18) میلا دی در سا ل (1747) میلا دی سر زمین خرا سا ن از طرف احمد شاه با با بنا م افغا نستا ن مسمی گر دید، باید متذکر شد که کلیمهء( افغا نستا ن) قبلاَ در نوشته های تا ریخی دیده شده است.
افغا نستا ن این دوره دارای این حدود سیاسی بود:- از طرف شما ل سر زمین های ما ورای آ مو ،ا ز طر ف جنو ب به بحیرۀ عر ب وخلیج عما ن، از طر ف شر ق  تا دهلی و کشمیرو سر حد چین ، از طر ف غر ب مشهد ونیشا پور(خرا سان)، سیستا ن وبلو چستا ن.
افغا نستا ن شا مل هشت ولا یت بود:- قند ها ر ، هر ا ت ، کا بل ، مزار شر یف ، خرا سا ن، بد خشا ن ، پنجا ب و کشمیر؛ درین تشکیل پا نزده حکو مت اعلی شا مل بود :-فراه ، میمنه ، بلو چستا ن ، غز نی ، لغما ن ، پشا ور ، دیره اسمعیل خا ن، دیرهء غا ز ی خا ن ، شکا ر پور ، سو ی، سند ، چچه مزا ره ، لیه ملتا ن  و سر هند .
 
افغا نستا ن امروز :
از( 28) اسد(1298) هجری شمسی (1919) عیسو ی تا فعلاَ هم بنا م افغا نستا ن یا د میشود، حدود طیعی آ ن از جا نب ابر قدرت های جبا ر و مکا ر وسیا ست با زانگلیسی  ، رو سیۀ تزا ری و دو لت فا رس  طوری ذیل محدود شده است:- از طرف شما ل در یا ی آ مو( تا جکستا ن، از بکستا ن ، تر کمنستا ن) از جنو ب وشر ق پا کستا ن وچین ، از غر ب به جمهو ری اسلا می ایر ا ن.
افغا نستا ن از جملۀ دواز ده کشو ر آ سیا ئی محا ط به خشکه میبا شد، از ولایت نیمروز تا بحیرهء عرب(500) کیلو متر، از مرکز کا بل تا بندر کرا چی پا کستان(1633) کیلو متر فا صله دارد.
افغا نستا ن از نگاه وسعت خا ک در کشور های آ سیا ئی درجه یا ز د هم ا ست ؛ مقا یسه با کشور ها ی ارو پا ئی بغیر از روسیه از همه مسا حت بیشتر دا ر د و مسا حت آ ن(652225) کیلو متر مر بع میبا شد.از شما ل به جنوب(912) کیلو متر از شر ق به غر ب(1240) تا (1530) کیلو متر عرض وطول دارد.
در یای آ مو سا لا نه مقدار (16) ملیو ن تن خاک جانب افغا نی را تخریب و با خود میبرد، از جا نب دو لت های افغا نی از ز ما ن امیر شیر علی خا ن تا امروز همه تما شا چی بو ده فقط و فقط دریای آ مو را محکوم مید ا رند وبس.
 
حدود طبعی وسیا سی افغا نستا ن امرو زی چگو نه بو جود آ مده است؟
با روی کا ر آ مد ن شاه محمود خا ن  پسر تیمور شاه نفا ق دا خلی  بین بر ا د را ن ا و بر سر اخذ وحفظ قد رت سیا سی و مبا رز ه برای انتقا ل قدر ت سیا سی از خا ندا ن سدو زا ئی بخا ندا ن محمد زا ئی، شرا ئط و زمینه ها ی مدا خلا ت مستقیم دول انگلیس، فارس ورو سیۀ تزاری در امورد ا خلی افغا نستا ن مسا عد گر دید؛ افغا نستا ن مدت(150) سا ل مید ا ن رقا بت، تضا د ها و زور آ زما ئی وسیا ست با زی بین دو ل انگلیس و روس بحیث منطقۀ بلا گر د ا ن وحا یل قرا ر دا شت وبحیث منطقۀ تحت نفوذ انگلیس پذ یر فته شده بود.
در وقت زما مد ا ری شاه محمود خا ن، شاه شجاع ،محمد عظیم خا ن ، امیر دو ست محمد خا ن ، امیر شیر علی خا ن ، امیر محمد افضل خا ن ، امیر محمد اعظم خا ن ، امیر محمد یعقو ب خا ن، امیر عبد ا لر حمن خا ن ،امیر حبیب الله خا ن ، وامیر اما ن ا لله خا ن  دولت های انگلیس ، سکهای پنجا ب ، روس ها وفا ر س ها ، سر ز مین های افغا نی را قرار ذیل غصب کرده اند:-
 
ا لف: در دورهء سدو زا ئی ها:-
1- شاه محمود خا ن در سا ل(1803) ع ولا یت خرا سا ن رابحکو مت قا جا ر فا ر س واگذ ار شد تا مذکور تا مذ کور پاد شاه افغا نستا ن با قی بما ند.
2- منطقهء اتک در کنا ر در یا ی سند در سا ل(1812)ع بدو لت  سکها ی پنجاب دا ده شد.
3- ولایت ملتا ن در سال (1818) م توسط سکهای پنجاب غصب گرديد.
 
ب- در دورهء محمد زا ئی ها:-
1- ولایت کشمیر در سا ل(1819) م بدولت سکها ی پنجاب داده شد.
2- ولا یات دیرۀ اسمعیل خان ،دیرۀ غا زی خا ن در سا ل(1821) م ؛ولایت پشا ور در سا ل01823) م  به تصر ف دو لت سکهای پنجا ب بر هبری رنجت سنگه که از جا نب دو لت انگلیبس حما یت وهدا یت میشد در آ مد.
3- ولا یت سند در سال(1843) م از جا نب دولت انگلیس غصب وجزء خاک هند گر دید.
4- ولا یت بلو چستا ن در سا لها ی(1854 و1876) م از طرف دو لت انگلیس غصب و ضمیمۀ خاک هند گر دا نیده شد.
5- ولا یت مرو در سا ل(1884) م و ولا یت پنجده وسرخس و مر بو طا ت آ ن در سا ل(1885) م ذریعهء دو لت روس غصب و در سا ل(1887) م توسط امضاء پیما ن خط( ریجو ی) رسمیت داده شد.
6- قسمت اعظم ولا یت سیستا ن در سا ل(1872) م  از سوی حکم دولت انگلیس در بدل معا ملۀ سیا سی بد و لت قا جار فا ر س وا گذار گر دید ودرسا ل (1905) م ذریعۀ معا هدۀ( مکمها ن) رسمیت داده شد.
7- به اسا س معا هدهء (گندمک) موء ر خ26 می سا ل(1879) م امیر محمد یعقو ب خا ن علا قه ها ی شا ل، فو شنج تا گو ژک، کرم ، لندی کو تل ، درهء خیبر تا کنا رشر قی هشت چاه ، سیبی و پیشین را تا کوه کو ژک بدو لت ا نگلیس وا گذا ر شد و بعداَ جزء خا ک هند گر دید.
8- بر مبنای معا هدهء (دیو رند) یا بنا م اصلی اش معا هدهء کا بل در سا ل (1893) م امیر عبد ا لر حمن خا ن حدود بلو چستا ن تا چتر ا ل و وا خا ن ، سر زمین ها ی چمن پیشین ، وزیر ستا ن ،کرم ،پاره چنا ر، افر یدی ، باجور ، سوا ت وچترا ل را با تقریباَ هشت ملیو ن انسا ن آ ن  بدو لت انگلیس وا گذار شد تا پا دشاه وامیر اففا نستا ن با قی بما ند.امیر عبد الر حمن خا ن ( در شما ل آ ب پنج حصهء علیا ی در یا ی آ مو ) که از خاک افغا نستا ن بود برو سیه داده شد در عوض وا خان واسما ر به افغا نستا ن تعلق گر فت.
همچنان امیر عبد الر حمن خا ن سرحد سیا سی افغا نستا ن را با دولت ختاء چین ذریعهء نا مه و پیغا م تعین نمود( افغا نستا ن در مسیر تاریخ).
 
جدول  معا هد ا ت رسمی  که سر حدات سیا سی و جغر ا فیا ئی افغا نستا ن امروز را تشکیل   دا ده:

 
ولا یا ت ومنا طق را که دو لت انگلیس و سکها ی پنجا ب از خا ک ا فغا نستا ن غصب کرده بو دند در سا ل (1947) م. کشور جدید پا کستا ن را که شا مل ایا لا ت سند ،پنجا ب، بلو جستا ت ، پشتو نستا ن( سو به سر حد)  تشکیل داد.
ولا یا ت خرا سا ن، وسیستا ن جزء خاک کشور ایرا ن شد.
ولا یات مرو ، پنجده ، سر خس و مر بو طا ت آ ن جزء کشور روسیه گر دید.
افغا نستا ن در زما ن محمد ظا هر شاه الی سا ل (1342)  هجری شمسی. دا رای هفت نا ئب ا لحکو مۀ کا بل ، مشر قی ، جنو بی ، هر ا ت ، قند ها ر ، قطغن و بد خشا ن بود؛ ویکتعد ا د حکو مت ها ی اعلی را در تشکیل دا شت ؛ بعد از سا ل (1343- هجر ی شمسی ) به (29) ولا یت تقسیم گر دید .
از سا لها ی (1357 تا 1385- هجر ی شمسی ) ولا یا ت خوست ، نو رستا ن ،سری پل ، دایکندی و پنجشیر افزود گشت که اکنو ن دارا ی(34) ولا یت میبا شد.
افغا نستا ن امروز دا را ی (34) شهر خورد و بزگ ف(364) ولسو ا لی و (660) موضع شهر ی میبا شد.
ملت افغا نستا ن در طول تا ریخ شش هزا ر سا لۀ خود یصو رت عمو م در دو جبهه مبا رزه ومجا هدت کرده اند :-یکی جبهۀ دا خلی و دیگر ی جبهۀ خا ر جی؛ مبا رزه در جبهۀ خا رجی بر جستگی خا ص دا شته است  نسبت به مبا رزۀ دا خلی آ ن ؛ مبا رزۀ خا ر جی  همیشه بر ضد تسلط بیگا نگا ن چو ن : یو نا نی ها ، چنگیز ، تمو ریا ن ، هند یها ، فا رس ها ، عر ب ها ، انگلیسها و روسها با شر کت ویژۀ مر دم آ ن انجا م یا فته و درین راستا در راه حفظ استقلا ل سیا سی قر با نیهای فرا وا ن دا دند تا و طن و سر زمین تا ریخی خود را در محد و دیت مو جو دۀ آ ن حفظ کر ده اند.
سوا ل اینجا است که چرا وطن ما همیشه مورد تها جم بیگا نگا ن قرار گر فته است؟
 افغا نستا ن  در آ سیای مر کزی و جنو بی موقعیت وجا یگاه ویژهء جیو پو لیتیکی دارد؛ پل ار تبا طی بین کشور های آ سیا ی شر قی وغر بی ؛ آ سیا ی شما لی و جنو بی ؛  و کشور های  آ سیا و ارو پا هم شده میتوا ند.
برای فتح و تصر ف سر ز مین پهنا ورو طلا ئی هند، افغا نستا ن مر کز توجه جها ن گشا یا ن ، زور مند ا ن و ابر قد رت ها ئیکه تا ز جها ن قرار دا شته ودا رد ؛ وطن ما در محرا ق تو جه، رقا بت ها وتضاد ها ی استعما ری شر ق و غر ب قرار دا شته است ؛ در نتیجهء همین قرا بت ها ، تضا د ها ، وتها جما ت بیگا نگا ن مردم ما با ر ها قتل عا م و کشور ما بویرا نه مبد ل گر دیده است وقرن ها از کا روا ن تمدن وتر قی وپیشر فت بشر ی علوم وفنو ن هر هنگ و تخنیک آ ن بعقب افتا ده .
در قرون (18-19و20-م) مبا رزات ملت افغا ن بر ضد فارسها ، انگلیسها و روسها در سا حا ت مختلف ودر شرا ئط گو نا گو ن ادا مه یا فت که قر با نیها و پیروز ی های عظيم را همراه دا شت ؛ طو ریکه در  نتیجۀ سه جنگ افغا ن وا نگلیس استقلا ل سیا سی افغا نستا ن از طرف انگلیس ها بر سمیت شنا خته شد، دنیا ملت افغا ن را بحیث ملت قهر ما ن و افغا نستا ن راکشور مستقل و آ زاد بر سمیت شنا خت ، زیرا اولین حلقۀ زنجیر استعما ر انگلیس در ین جا شکسته شد و را ه برای آ زا دی کشور های مظلو م و مستعمر ه در آ سیا و افر یقا هموار شد.
اما در سا حا ت سیا سی ، اقتصا دی ، اجتما عی و فر هنگی شکست های شد ید به افغا نها وارد نمو دند:-
– نهضت فکری سید جما ل الدین افغا ن که در زما ن امیر شیر علی خا ن بنا م سه عا مل بد بختی شر ق:
( استعما ر) ( استبدا د) و (خرا فات ) مطرح شده بود  و دیگر طرح ها و پیشنها دا ت تر قی خوا ها نه و ملی آ ن در نظر و عمل نا کا م  شد.
   – نهضت جوا نا ن افغا ن و رژ یم اما ن الله خا ن با همه بر نا مه های تر قی خوا ها نۀ  آ ن بشد ت شکست خورد.
– رهبر ا ن نا می و قهر ما نا ن ملی در هر سه جنگ افغا ن و انگلیس توسط نما یند گا ن انگلیس نا بود شد ند.
-نهضت دمو کرا تیک و دو لت آ ن از طر ف همین خا ر جیا ن به شکست موا جه گر دید.
 ملت ها کا ر خود را مینما یند ودولت ها کا ر خود ؛ دولتها عمو ماَ فقیر آ زار و غنی نواز اند ؛ تا یک نفر فقیر در جها ن با شد ، مبا رزۀ این دو طبقه پا یا ن ندا رد؛ همچنا ن تا یکنفر ظا لم و زور گوی در جها ن با شد مبا رزۀ حق طلبی ادا مه خوا هد داشت؛ با ید حق را از زور گیر ا ن وزرنگ کا را ن ، با زور و زر نگی گر فت؛ پرو سۀ تخریب و تعمیر مدنیت ها همیشه بوده و خوا هد بود؛ مبارزۀ حق طلبی وآ زادی خوا هی و عدا لت طلبی تا آ خرین رمق حیا ت انسا نها ادا مه خوا داشت .
پدیدۀ عمدۀ دیگری که ملت افغا ن را از دیگر ملل  جها ن سر شنا س دارد ، حس انتقا م گیری ( پور) ميبا شد، با وجو د آنکه در احکام الهی عفو را برا نتقا م بر تری دا ده است ، حس انتقا م جو ئی ریشۀ کهن و عنعنوی خا ص خود را دارد که تا فعلاَ مر عی ا لا جرا است ، سر د مد ا را ن قدرت  نبا ید این پد یده را از یا د بر ند اعما ل خود را مطا بق دستور خا ر جیا ن و فکر کو تا ه و آ ینده نا اند یشی خود ها استو ار نما یند…….!
 با گدائی گری ، کجکول گیر ی خیا نت و فریبکاری و کا در ها ی بی مسلک وفنی  ا ز ا منیت و پیشر فت و تر قی در کشور نمیتوا ن نا م برد
نویسنده : محمد زحمتکش
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
منا بع:-

–پو ها ند عبد الحی  حبیبی –( تا ریخ مختصر افغا نتا ن)  سا ل طبع (1377-هجری) صفحا ت: (1، 7، 11 ،148 ، 149، 150 ، 160 ، 161 ، 163 ، 165 ، 166).
— پو ها ند محب الله رحمتی – ( اختصا ری از جغرا فیا ئی عمو می افغا نستا ن) طبع دو م کا بل  سا ل( 1999-م) صفحا ت: 4 ، 5 ، 7، 12 ، 13 ، 14 ، 21 ).
—  پو ها ند میر غلا م محمد غبا ر –  ( افغا نستا ن در مسیر تا ریخ) جلد او ل مطبعهء دو لتی کا بل سا ل(1346-هجری-ش) صفحا ت ( 3،  6، 7، 8 ، 61 ) .
— محمد عظیم عظیمی –( جغر فیا ئی افغا نستا ن ) انتشا ر محقق – مشهد- سا ل(1380-هجری –ش) صفحا ت( 18 ، 24 ، 41 ).
—  عبد ا لحمید محتا ط – ( تا ریخ تحلیلی افغا نستا ن) سا ل طبع ( 2004-م)  صفحا ت( 578 ، 579 ، 581) .
— محمد ابرا هیم عطا ئی –( نگاه مختصری به تا ریخ معا صر افغا نستا ن) – ضمیمهء شما رهء او ل طبع سا ل( 1383-هجری –ش) صفحا ت(543 ، 556) .
— پو ها ند محب الله رحمتی –( اختصا ری از جغر ا فیا ئی افغا نستا ن ) طبع دو م سا ل(1999-م) ص-( 19-21).