آرشیف

افغانستان، سرزمین تنوع قومی، زبانی و مذهبی، طی قرنها تلاش داشته است تا ملت واحدی ایجاد کند. با این حال، ساختار سنتی قدرت، رقابتهای قومی و جنگهای طولانی، مانع شکل گیری یک هویت ملی پایدار شدهاند. در این میان، ظهور و سلطه طالبان، به عنوان یک گروه مذهبی-نظامی با رویکرد انحصارگرایانه قومی، روند ملت سازی در افغانستان را به شدت مختل کرده است. طالبان به جای ایجاد وحدت ملی، با تأکید بر هویت قومی پشتون و تفسیر سخت گیرانه از اسلام سلفی، شکافهای اجتماعی را عمیق تر کرده اند.

تاریخ معاصر افغانستان مملو از رقابت های خونین بین اقوام مختلف بوده است. حکومت های مختلف، به ویژه در دوران عبدالرحمن خان (اواخر قرن ۱۹)، با سیاست های تمرکزگرایانه و تبعیض آمیز علیه سایر اقوام ساختارهای قومی نابرابری را تثبیت کردند. پشتون محوری در قدرت سیاسی، به حاشیه راندن هزاره ها، تاجیکها و ازبکها منجر شد. در نتیجه، بسیاری از اقوام افغانستان هرگز دولت مرکزی را به عنوان نماینده خود نپذیرفتند و احساس بیگانگی نسبت به دولت داشتند.

بعداز عبدالرحمان گروه طالبان در اوایل دهه ۱۹۹۰ میلادی در پی خلأ قدرت ناشی از جنگهای داخلی به وجود آمدند. این گروه عمدتاً از پشتونهای مناطق جنوبی افغانستان، به ویژه قندهار، زابل و هلمند، تشکیل شده بود. ایدئولوژی طالبان ترکیبی از سلفی گری مذهبی و پشتونوالی (فرهنگ قبیله ای پشتون) بود. از همان ابتدا، طالبان با نگاهی انحصاری به مذهب و قومیت به قدرت رسیدند و اقوام دیگر را دشمنان بالقوه خود تصور کردند. این نگرش، زمینه را برای تعمیق شکافهای قومی فراهم ساخت.

طالبان در نخستین دوره حکومت خود، نشان دادند که هیچ اعتقادی به شمول قومی و سیاسی ندارند. شواهد تاریخی متعددی نشان میدهد که آنها در برابر اقوام غیرپشتون سیاست سرکوب شدید در پیش گرفتند. با خروج نیروهای خارجی در سال ۲۰۲۱ و سقوط دولت جمهوری، طالبان بار دیگر قدرت را به دست گرفتند. این بار، جامعه جهانی و مردم افغانستان امیدوار بودند که طالبان تغییر کرده باشند. با این حال، ترکیب کابینه طالبان و رفتارهای آنها نشان داد که تفکر قومی و انحصاری هنوز هم بر این گروه غالب است:

• کابینه طالبان عمدتاً متشکل از پشتونهاست. در ساختارهای مهم دولتی، سهم اقوام تاجیک، هزاره و ازبک بسیار ناچیز یا نمادین است.
• برخی گزارشها حاکی از کوچ اجباری هزارهها و تاجیک ها از مناطق استراتژیک مانند دایکندی و ارزگان و پنجشیر و سایر ولایات توسط طالبان است.
• آزادیهای مذهبی به شدت محدود شده و اقلیتهای مذهبی (مانند شیعیان و سیک ها) احساس ناامنی و تبعیض شدید دارند.

در نتیجه، بار دیگر ملت سازی در افغانستان، به جای حرکت به سوی یک دولت همه شمول، به مسیری مبتنی بر حذف و انحصار قومی کشیده شده است.

پیامدهای تشدید شکافهای قومی بر ملت سازی

شکافهای قومی که طالبان تشدید کردهاند، چندین پیامد جدی برای ملت سازی در افغانستان داشته است:

الف) افزایش بی اعتمادی قومی

اقوام غیرپشتون احساس میکنند که در نظام طالبان جایی ندارند. این بی اعتمادی قومی، مانع شکل گیری وفاداری به دولت مرکزی شده و انسجام ملی را به خطر انداخته است.

ب) تقویت گرایشهای تجزیه طلبانه

در برخی مناطق، به ویژه در میان سایر اقوام از جمله شمال، تمایلات برای ایجاد حکومتهای خودمختار یا فدرالی افزایش یافته است. این تمایلات، تهدیدی جدی برای تمامیت ارضی افغانستان است.

ج) تضعیف مشروعیت داخلی و بین المللی

دولت طالبان به دلیل انحصار قومی و نقض حقوق بشر، فاقد مشروعیت گسترده داخلی و به رسمیت شناخته شدن بین المللی است. این وضعیت کشور را در انزوا و بحرانهای مکرر نگه میدارد.

راههای برون رفت از بحران ملت سازی

اگر چه وضعیت فعلی ناامیدکننده به نظر میرسد، اما هنوز فرصتهایی برای اصلاح وجود دارد:

• ایجاد حکومت فراگیر: طالبان باید ساختار حکومتی را به روی تمامی اقوام و مذاهب باز کنند.
• احترام به تنوع زبانی و فرهنگی: زبانهای دری، ازبکی، ترکمنی و سایر زبانهای ملی باید در نظام اداری و آموزشی کشور به رسمیت شناخته شوند.
• آشتی ملی و عدالت انتقالی: نیاز به یک روند ملی برای جبران ظلم های گذشته و برقراری عدالت وجود دارد.
• مشارکت زنان و اقلیتها: طالبان باید به مشارکت زنان و گروههای اقلیت در ساختارهای سیاسی و اجتماعی احترام بگذارند.

در نتیجه طالبان به جای اینکه پروژه ملت سازی افغانستان را تقویت کنند، با رویکرد قومی-ایدئولوژیک خود، روند مل تسازی را به شدت آسیب زده اند. تاریخ نشان داده است که هیچ حکومتی در افغانستان بدون مشارکت واقعی تمام اقوام پایدار نبوده است. اگر طالبان نخواهند تغییر کنند و سیاست های شمول گرایانه را نپذیرند، افغانستان همچنان گرفتار دور باطل بی ثباتی، شکاف قومی و شکست در ایجاد یک هویت ملی مشترک خواهد بود. آینده ملت افغانستان نیازمند آشتی، عدالت و احترام به کثرت گرایی است؛ چیزی که تاکنون در نظام طالبان غایب بوده است.