آرشیف

آنچه که در پی می­آید مجموعه­ی کوچکِ از واژگان محلی میباشد که به گویش مردم غور مروج است و از نگاه لهجه­یی بیشتر فیروزکوهی و تیمنی میباشد. چون در غور به شمول لهجه­های دیگری، این دو لهجه (فیروزکوهی و تیمنی) بیشتر متکلم و گوینده دارد، ازین بابت توجه من درین دو مورد معطوف است. برای اینکه شیوه­ی کار کم و بیش مناسب به نظر آید، خواستم که این گروهِ واژگانی را به ترتیب حروف الفبای فارسی­دری تنظیم نمایم. بدون شک که این یادداشت دارای اغلاط و اشتباهات و کاستی­هایِ خواهد بود و ازین بابت پیش از پیش پوزش می­طلبم.

آ و الف:

1. آزه: یک نوع وسیله است که به سرِ تناب بندند جهت پیچیدن و محکم بستنِ تناب. قلاب، حلقه.
2. اَرَّو یا یَرَّو: بجای ضمیر اشاروی استفاده میشود و بمعنای؛ ای، شخص، فلان و کس (اشاره برای یک شخص است). مثلا: ارو/یرو بیا یعنی ای فلانی بیا. معادل آن را در گویش ایرانی یارو و گاهی به گویش افغانستان یارا گویند.
3. اَپَه: بمعنای مادر است. پیوند ترکی دارد.
4. اَتَه: بمعنای پدر است. پیوند ترکی دارد.
5. اِسکیچ: یک نوع گیاهِ جنگل مانند که به کوهستان­های غور می­روید و مردم از آن به­حیث هیزمِ سوخت استفاده می­کنند، شاخه­هایش محکم و آتشش دوامدار است.
6. اِشلان: یک نوع گیاه طبیعی است که به کوه­پایه­های غور می­روید بیشتر به سیاه­کوه غور می­روید. ازینکه خاصیت کف­کننده دارد، مردمِ محل بحیث سابون و شامپو از آن استفاده میکنند و حمام و لباس­شویی می­نمایند. به نام­های فُلار و اِشلان – رجوع شود به فُلار. در غور چندین روستا است که به نام­های “اوشان”، “اشنان” یاد می­شوند، به گمانِ غالب که پیوندِ به این واژه داشته باشند. ؟
7. اَلَّه: طفل، کودک، نوزاد.
8. اَلیِلَک: یک نوع آله­ و اسباب بازی است که اطفال میسازند جهت تفریح. شی حلقه مانندِ را میگیرند، آنرا غَلت میدهند و به دنبالش می­دوند. مثل: آهن حلقه شده، تایرهای کهنه و فرسوده­ی دوچرخه، موتر…
9. اختیلات یا اختِلات: بمعنای شوخی و مزاح  است.
10. اَزَّو: نوع جریمه است که هنگام بازی اطفال برای یکدیگر تعیین میکنند. مثلا: هنگامیکه بازی ویا مسابقه راه اندازی می­شود اگر یک گروه برنده شوند، گروه دیگر باید ازو بکشند. یعنی علامت ندامت و بازندگی است. در اکثریت نقاط غور کاربرد دارد.

• اِیوَر: سُناهای یک خانه، عروس­های یک خانه باهم ایور اند. بگونه مثال: زنانِ دو یا چند برادر باهم “اِیوَر” می­شوند.

ب:

1. بَچی: بمعنای چرا است. در بین عموم مردم غور قابل استفاده است (البته با تلفظ کمی طولانی­تر).
2. بُرار: بمعنای برادر، لالا.
3. بَردَم: سمتِ بالا. بعضی­ها وَردَم نیز تلفظ می­کنند.
4. بَردَم: پول­دار، توانا، دنیادار. گهگاهی وَردَم نیز تلفظ می­کنند.
5. بَرَّه: بزغاله و بره را گویند و در تمام ولایت غور استفاده می­شود. تره (بزغاله)، بَرّه (بره – چوچه­میش)، رَمه (گوسپندان اعم از میش و بز) و گَله شامل اسپ، خر و گاو.
6. بَرَه: معنای اولاد را افاده می­کند و بیشتر در بین مردم چغچران استفاده می­شود (البته در بین مادران و پیره زنان بخاطر دلسوزی بیشتر اولاد شان استفاده می­شود).
7. بابه: بمعنای پدر و بابا است. بیشتر در بین قبایل والسوالیهای پسابند، تیوره و دولینه استعمال می­شود.
8. باجه: دو شخص که با دو خواهر ازدواج کرده باشند ویا این که از یک خانواده زن گرفته باشند به یکدیگر باجه اطلاق می­کنند. باج­ناق.
9. بافچه: بمعنای باباکلان ویا پدرکلان است که در بین مردم تیوره، پسابند، دولینه، شهرک و تولک بیشتر استفاده می­شود ولی فعلا بابه به آن مناطق بیشتر مروج است.

• بوس­راغ: نوع نان است ضخیم­تر از چَپاتی و خورد­تر از قَدمال (به تشریح چپاتی و قدمال بعدا به ترتیب حروف آن می­پردازیم) ولی روغن به آن بیشتر می­اندازند که بعد از پختن کاملا دارای زنگ سرخ می­باشد. این نوع نان را در هنگام خیرات و همچنان هنگامیکه زنان بخانه خویشان خود بروند منحیث دستآویز ویا تحفه میبرند که این عمل در تمام نقاط غور مروج است.

پ:

1. پیتو یا پیتاب: مکانی که به سمت شمال یک منطقه واقع اند پیتو گویند. آفتاب­رُخ.
2. پیلو: محل که گوسفندان را هنگام ظهر به آنجا نگاه دارند برای این که شیر آنها را بدوشند. در اکثریت نقاط غور کاربرد دارد.
3. پَرچَو: معنی بیکاره یا بیکار را افاده می­کند. مثلا: هنکامیکه آسیاب فعال نباشد برایش گویند که پرچو است. در چغچران کاربرد بیشتر دارد.
4. پینـَک: بمعنای پیشانی. در اکثریت محلات غور کاربرد دارد.
5. پرچین: قسمت از پیشانی موی سر را که زنان برای زینت بیشتر دو حصه کنند، زلف و پرچین نیز گویند و بیشتر در چغچران و نقاط ماحول آن کاربرد دارد.
6. پُرسه: مهمانی رفتن، عنعنه است که هنگام مردن و یا فوت شدن یکی از خویشاوندان شخصی بخانه اش بروند. در اکثر نقاط غور استعمال می­شود.
7. پَتـَک: بمعنای بشکه است. در اکثریت نقاط غور استعمال می­شود.
8. پَتـَک: نوع گیاه و سبزی کوهی است که خوردنی می­باشد (متاسفانه نام علمی آنرا نمیدانم).
9. پُرَّه: بمعنای تکمیل و پر است. مثلا: وعده شما پُرّه شد. در تمام نقاط غور کار برد دارد.
10. پوده: بمعنی پوسیده و از بین رفته است. در اکثریت محلات غور قابل استفاده است.
11. پُتی: شخصی که لکند زبان داشته باشد، تُتله. در اکثریت اماکین غور استعمال میشود.
12. پیرایه: بمعنی اسباب، ابزار و وسایل است.
13. پیشکش: مهریه عروس.

ت:

1. تـَگو: بمعنی تگاب. در اکثریت والسوالیهای غور استفاده میشود.
2. ته­پایی: بمعنی دشک و یا تشک است.
3. ته­خانگی: ختم قرآن، خیرات. کسیکه جدید خانه اعمار نماید و برای اولین به داخل آن بخواهد که زندگی نماید، به فرهنگ محلی و سنت اجتماعی مردم غور می­باید که “ته­خانگی” نماید، یعنی همسایه­ها و نزدیکانش را نان بدهد.
4. تهِ­­در: بمعنی دهلیز، دالان، راهرو.
5. ته­سری: بمعنی بالش یا بالشت است.
6. تَه­شاش: طفلِ که هنگام شب لباس و بسترش را خیز نماید. کسیکه شب هنگام بگونه­ی غیرارادی در بسترش شاش نماید.
7. تره: بزغاله و بره را گویند. گهگاهی تره و بره هم گویند.
8. تـَرَّه: بمعنی پاره­شدن است.
9. تره­چران: به کسی اطلاق می­شود که مسئولیت چرانیدن بزغاله و بره­ها را داشته باشد. عموما در فرهنگ و سنت اجتماعی مردم غور اطفال زیر سن بخاطر فقر و تهی­دستی خانواده­هایشان این کارها را انجام می­دهند.
10. تای: کُرّه­خر و کُرَّه­اسب را گویند. گاهی به حالت تصغیر “تایَک” نیز گویند.
11. تَرَق: بمعنی پیشانی است.
12. تَلوات: شخص ساده و بی­عقل، سودایی.
13. تَرتـَو: شخص ساده، بی­عقل و علیل.
14. توی/طوی: بمعنی عروسی است.
15. توربور: پسر کاکا، پسر عمو، سیال، هم­چشم، رقیب، پلوندشریک، بدبین.
16. تَییاق یا تَیّاق: چوب مخصوص چوپان­ها جهت هدایت و راهنمایی رَمه.

ج:

1. جامن: بمعنی تنبان و ایزار است.
2. جیم­خو یا جیم­خواب: بمعنی لحاف و کمپل است. عموما در بین مردم چغچران کاربرد بیشتر دارد.
3. جَره: بمعنای تنها، مجرد و یکتن است. در قریجات مربوط به چغچران بیشتر کاربرد دارد. گرفته شده از مجرد.
4. جغاره: چیغ زدن و گرستن اطفال به آواز بلند.

چ:

1. چالان: روشن. بیشتر به ماشین­آلات قابل استفاده است. نمونه: جنراتور چالان است.
2. چپ­وراستی/چپ­راستی: قبلا، ملازم و یا پیاده مکتب را می­گفتند و این واژه در چغچران و نواحی آن قابل استفاده بوده است.
3. چپ و راستی: نوع اله آهنی است که چوکات دروازه را به تخته آن بهم وصل می­کند.
4. چپاتی: نوع نان است بسیار نازک و از آرد گندم و روغن میپزند. عموما هنگام خیرات از چنان نان استفاده می­کنند.
5. چَپَک: نوع فرش است شبیه گلیم ولی کمی نازکتر و سبکتر.
6. چشم­روز: آفتاب، خورشید، طلوع.
7. چَلمه: سرگین خشکیده حیوانات را گویند که برای محروقات و تسخین مساکین در جریان زمستان استفاده می­کنند. معادل غوشا ویا غوشاد است این واژه در تمام نقاط غور استعمال می­شود ولی در والسوالی ساغر چیلمه تلفظ می­شود.
8. چَم: بمعنای حیله و نیرنگ است. در تمام نقاط غور استفاده میشود.
9. چخ: بمعنای چرک دست است. در چغچران و بعضا نقاط دیگر غور کاربرد دارد.
10. چـَخ: برای صدا زدن حیوانات (سگ، بز و میش) استفاده میشود.

ح:

1. حَشَر: از حشر گرفته شده است که بمعنی تجمع عمومی باشد. ولی، در فرهنگ عامیان­ی غور برای کارهای عمومی و عام­المنفعه که تمام مردم در آن سهیم باشند، حشر می­گویند. بگونه مثال: برای پاک­کاری کانال­های آب، سرک کاری­های مردمی و غیره امور اجتماعی.

خ:

1. خاخه: بمعنی خواهر و همشیره است. در چغچران بیشتر و بدیگر نقاط غور نیز استفاده می­شود.
2. خافه یا خـُفه: بمعنی سرفه کردن است. در بین تمام مردم غور این واژه کاربرد دارد.
3. خاک انداز: بمعنی مبرز و مستراح است، این واژه بیشتر در بین مردم نقاط مرکزی غور مروج است.
4. خـَجـُور: نوع نان کوچک است که از آرد گندم، شکر و روغن میپزند که بعد از پختن رنگ سرخ را بخود اختیار میکند و زنان منحیث کلوچه محلی از آن منحیث دستآویز استفاده می­کنند.
5. خُرُوج یا خوروج: باقیمانده­ی آتش که به خاکستر تبدیل نشده باشد و دارای حرارت باشد.
6. خیشتک: قسمت از تنبان که ناحیه عورت را بپوشاند. در چغچران بیشتر کار برد دارد.
7. خَفَن یا خَفَند: بمعنی طوق و گردن­بند است.
8. خَلمَه: بره و تره/بزغاله (چوچه­های گوسپندان). این گویش بیشتر در بین تیمنی­های رایج است (پسابند، تیوره، دولینه و …).
9. خَلمَه­چران: نگهدارنده و کسیکه بره و تره را به چراگاه­ها جهت چریدن می­برد.

د:

1. دای: بمعنی دیوار است و بیشتر در بین اقوام تایمنی غور استفاده میشود.
2. دِوال یا دیوال: بمعنای دیوار است در چغچران، دولینه، دولتیار و دیگر نقاط غور نیز کاربرد دارد.
3. دِوالک: اسم چندین قریه است در غور.
4. دوالک: بمعنای آشپز خانه است. بیشتر در بین مردم چغچران استفاده میشود.
5. دالـُن یا دالان: بمعنی دهلیز. بیشتر در بین اقوام و عشایر تیمنی و والسوالی­های تیوره، پسابند، دولینه و غیره مناطق استفاده می­شود.
6. دُپَّه: انسان ولگرد، بدقول، بدقرض، وعده­خلاف.
7. دَده: بمعنای مادر اندر است در چغچران. ولی در والسوالیهای پسابند، دولینه، تیوره و… بمعنای مادر مورد استعمال دارد.
8. دُردو یا دُرداو: بمعنای شخص حرامی یا حرامزاده است و در چغچران کار برد بیشتر دارد.
9. دَو یا داو: بمعنای دشنام دادن و بد زبانی کردن است.

س:

1. سای: بمعنی دریاچه ویا نهر کوچک که در بین هر قریه وجود دارد و این واژه معمولا به بین مردم چغچران بیشتر مروج است.
2. سـَی یا سـَیل: بیشتر در بین مردم مرکز غور مروج است و معنای دیدن و مشاهده کردن را افاده می­کند. مثلا: سی کن/سَیل کُن (ببین، نگاه کن).

ش:

1. شـُر: بجای ضمیر اشاره (این و آن) استفاده می­شود ولی مفهوم مفرد و جمع آن یکیست. مثلا: شُربگیر(اینها را بگیر). شُر بیار( ایشان یا آنهارا بیار). در تیوره، پسابند، دولینه، شهرک و تولک بیشتر استفاده میشود. شُر = ایشان یا اوشان.
2. شمبه: برگ­چای را گویند که بعد از نوشیدن چای باقیمانده باشد، در چغچران و غیره مناطق کاربرد دارد.
3. شوریا: بمعنی شوربا است و در بعضی نقاط چغچران استعمال میشود.
4. شُفتُر: چیزی را کاملا پاک کردن، باقیمانده­ی غذا و آب را بگونه کامل برداشتن. شُفتُر کشیدن، شُفتُر کردن، شُفتُر نمودن مورد استعمال است.
5. شوله: شک نوع غذای ساده­ی محلی است که از برنج سازند. به ویژه برای مریضان که سوهاضمه داشته باشند و غذاهای سنگین را خورده نتوانند.
6. شوله: انسان سست اندام و کم همت را گویند. در چغچران و دیگر نقاط غور استفاده میشود.
7. شِیوَر: گِل و لای، لوش، مرطوبِ گندیده. لای و لَجَم نیز گویند.
8. شِیوَر: آدمِ بی­نزاکت، ناپاک، ناشسته، بی­سلیقه.

ق:

1. قدمال: نوع نان است که از آرد گندم و روغن میپزند، بزرگتر از بوسراغ و ضخیم تر از چپاتی است. که هنگام خیرات ویا زنان هنگام سفر بخانه خویشان خویش از آن منحیث دستآویز ویا تحفه استفاده می­کنند.
2. قـُـلـَنگ: نوع تناب پشمی است که بخاطر باربری برای حیوانات استفاده می­کنند که کدام جراحت بر ندارند من تنها در چغچران شنیدم که چنین میگویند ولی در دیگر نقاط تناب پشمی می­گویند.
3. قـُلـُور: نوع غذا است. بیشتر به پسابند، تیوره، دولینه، شهرک، تولک و ساغر استفاده می­شود ولی بدیگر نقاط غور به اسم­های دیگری یاد می­کنند که شاید به ردیف هر حرف آن تذکر داده شود.
4. قوز یا غوز: باقیمانده­های هیزم و بوته و هیمه. نرم­شدگی­های هیزم و بوته.
5. قُرُوطی/قُرُوتی: نوع غذای محلی که از قروت ساخته می­شود.

ف:

1. فُلار: یک نوع گیاه طبیعی است، به کوه­های غور می­روید بیشتر به سیاه کوهِ غور میروید که خاصیت کف­کننده دارد و از آن زن­های محل به حیث سابون در لباس شویی استفاده می­کنند.
2. فُلار اَو یا فُلار آب: لباس شویی.

ک:

1. کاکُرتَک: قسمتِ برآمدگی گلو که به بعضی انسان­ها برجسته­تر است.
2. کـَتـَک: تاقچه است که ابزار و لوازم آشپز خانه را بالای آن می­گذارند.
3. کـُتّـَک: چوب دستی است که چوپانها استفاده می­کنند، تَییاق.
4. کـَلّـَو: بدور خود چرخیدن و دور خوردن را گویند.
5. کـَلـَوَک: اسم تصغیر واژه کلو است.
6. کُلاوُش: صدای سگ، ناله­ی سگ، گرگ، روباه و دیگر حیوانات درنده.
7. کـَوشـَک: بی خبر و نا گهان چیزی را از دست کسی گرفتن. در چغچران کاربرد بیشتر دارد.
8. کـَلتـَک: انداختن، بدور انداختن.
9. کـَچَو: بمعنای انگشتر است و در تمام غور استعمال می­شود.
10. کَچّه: انگشتر کوچک و فرسوده.
11. کَچّه: نوع بازی محلی است که توسط کَچّه و کَچَو/کَچاو انجام می­شود.
12. کـَرَت: بمعنی دفعه و مرتبه است. در چغچران بیشتر مروج است.
13. کاکه: بمعنی خواهر است. بیشتر در والسوالیهای تیوره، پسابند، دولینه، شهرک و تولک استفاده می­شود.
14. کناراب: بمعنی مبرز و مستراح است، ولی بیشتر خاک­انداز گویند و این واژه به نقاط مرکزی غور بیشتر کار برد دارد.
15. کـَکه: بمعنای خواهر است. بیشتر در والسوالی­های چغچران، چهارسده و دولتیار استعمال می­شود.
16. کَنَک: آشپزخانه، مطبخ، محل پخت و پز.
17. کَنَک: اسم روستای است به چهارسده­ی غور.

گ:

1. گُل: خاموش. بیشتر به ماشین­آلات و سامان­آلات برقی استعمال می­شود. نمونه: برق را گُل کُن (برق را خاموش کُن).
2. گـُماری: شخص که همراه چوپان بطور نوبت میرود. در چغچران گماری و نوبتی مال نیز گویند.

ل:

1. لالا: برادر، لاله، بُرار – بیشتر لهجه فیروزکوهی است.
2. لاله: بمعنی برادر است. این واژه بیشتر در مناطق تیوره، پسابند، دولینه، شهرک و تولک و اکثرا در بین اقوام تیمنی نشین استفاده می­شود.
3. لهله – لـَه له: این واژه هم مانند واژه ارو است که معنی کس و شخص را افاده می­کند. مثلا: لَه­لَی این کار را نکن ( ای فلانی این کار را نکن). بیشتر در نقاط مرکزی غور کاربرد دارد
4. لـُکـُنته: لنگی و مندیل است. در پسابند، تیوره، شهرک، دولینه و تولک بیشتر کاربرد دارد.
5. لـَچـَک: بمعنی چادری، قدیفه، روپوش است بیشتر در چغچران استفاده میشود.
6. لـَکـَتـَو: بمعنی آویزان، حلقه آویز.

م:

1. مهَ­چـُم: من نمیدانم، من چه میدانم، در اکثریت نقاط غور قابل کاربرد است مثلا: در چغچران، پسابند، دولتیار و غیره.
2. مـَنگال: بمعنای داس است. اکثرا در مناطق، تیوره، پسابند، دولینه، ساغر، شهرک و تولک استعمال می­شود.
3. مـَمه: بمعنای بی بی یا مادر پدر ویا مادر مادر است. بیشتر در چغچران این واژه استفاده میشود.

ن:

1. نـَنه: بمعنای مادر است و در والسوالی ساغر بیشتر استفاده می­شود.
2. نیمَوری: بمعنای تحفه ویا هدیه است که هنگام ازدواج یک شخص دوستان و اقوام آن برایش میدهند که حکم کمک را دارد.
3. ناری: نوع غذا است که از خمیر و دوغ ساخته می­شود بیشتر در چغچران استفاده می­شود ولی به بعضی والسوالی معادل آنرا قلور می­گویند.
4. نَو بالا: به سمتِ بالا.
5. نَو شُو: به سمتِ پایین. از نشیب گرفته شده­است.

پایان­نوشت

چون حروف ث، ذ، ص، ض، ط، ظ بیشتر به طرز تلفظ عربی مناسب هستند، هرگاهی­که واژه­ی به این تلفظ یافت شده به­جای ث و ص از س، به­جای ذ، ض و ظ از ز و به­جای ط از ت استفاده شده است.

جدولِ چند معنایی واژگان خویشاوندی در غور

در مجموع به تعداد (133) واژه به گویش و لهجه­ی مردم غور تهیه گردید. آرزومندیِ من اینست که بتوانیم به همکاری دیگر فرهنگیان و قلم­بدستان بیشتر روی این مسایل کار نماییم تا گوشه­های فراموش شده­ی فرهنگ و داشته­های مردمِ­ ما برای دیگران به معرفی گرفته شود.

ترتیب کننده: غلام رسول مبین

تاریخ: 30 جوزای 1404 هـ.ش.

این واژگان را به فارمت پی دی اف از اینجا دریافت کنید